Kariera polityczna Michaiła Gorbaczowa i dojście do władzy.

1. Kariera polityczna Michaiła Gorbaczowa i dojście do władzy.

1.1. Krótki rys biograficzny osoby Michaiła Gorbaczowa.

Michaił Siergiejewicz Gorbaczow, urodził się 2 marca 1931 roku w Stawropolskim Kraju, w rodzinie chłopskiej. Od 14 roku życia pracował w kołchozie. W 1955 roku ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie imienia Łomonosowa w Moskwie. Od 1952 roku był członkiem Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, pracował jako funkcjonariusz młodzieżowy i partyjny, a także studiował ekonomię rolną. W 1971 roku został członkiem Komitetu Centralnego KPZR, a następnie od 1978 roku sekretarzem KC ds. Rolnictwa. W 1980 roku zostaje członkiem Biura Politycznego KC KPZR, a po śmierci Konstantina Czernienki 11 marca 1985 roku Michaił Gorbaczow zostaje Sekretarzem Generalnym KC KPZR.1
Powyższe, krótkie przybliżenie postaci jaką był w ówczesnych czasach Michaił Gorbaczow miało na celu pokazać jak dynamicznym, prężnym i szybko dążącym do celu człowiekiem był przyszły, pierwszy i ostatni prezydent ZSRR, gdyż mając 54 lata został Sekretarzem Generalnym KPZR, co w porównaniu z poprzednikami było przełomowym momentem w jakim znalazła się władza ZSRR przez kilkadziesiąt lat dzierżona w drżących rękach starców z politbiura. Nie dlatego, że Gorbaczow był bardziej przebojowy czy wykształcony, ale dlatego że świat odzwyczaił się od widoku zaplecza medycznego towarzyszącego poprzednikom Gorbaczowa. Przykładem są ostatnie lata rządów Breżniewa.2
Świat widział prężnego człowieka dążącego do zmian i nie bojącego się ich. Lecz mówiąc o karierze politycznej osobowości tego formatu musimy się pokusić o szerszy opis.

1.2 Kariera polityczna Michaiła Gorbaczowa.

W życiu Michaiła Siergiejowicza Gorbaczowa (Михаил Сергеевич Горбачев) można wyodrębnić kilka epizodów, które miały wpływ na jego osobowość oraz przebieg kariery politycznej. Michaił Gorbaczow urodził się 2 marca 1931 roku we wsi Priwolnaja, która administracyjnie należała wówczas do Kraju Północno-Kaukaskiego. Dziadek Gorbaczowa był założycielem kołchozu, można więc uważać że Michaił urodził się w rodzinie kołchoźniczej. „Mój dziad ze strony matki - zwierzał się Gorbaczow - był jednym z organizatorów tuzów (towarzystw wspólnej uprawy ziemi), a następnie kołchozów. Ojciec czterdzieści lat przepracował jako mechanik”.3 Proces kolektywizacji, który zaczął się około 1929 roku napotkał wyjątkowo silny opór w Okręgu Północno-Kaukaskim. Buntownicze nastroje chłopów próbowano opanować siłą, a gdy ten sposób zawiódł Stalina, zastosowano z premedytacją terror głodu. Michaił Gorbaczow o kolektywizacji połączonej z terrorem i głodem słyszał wyłącznie z opowieści, sam nie odczuł tych represji. Rodzina Gorbaczowa przetrwała trudny okres dzięki dobrej pozycji zawodowej ojca. Mechanicy, formalnie nie byli członkami kołchozu. Pracowali na tzw. stacjach rolniczo-maszynowych (MTS), podlegających władzom państwowym i stworzonych do kontroli kołchozów. Wydziały polityczne MTS-ów były specjalnego rodzaju organami policji politycznej, czuwającej nad duszami kołchoźników. Państwo pomagało aktywistom, a ojciec był mechanikiem, których traktowano jako członków rodzącej się nowej elity wiejskiej. Okres II wojny światowej nie odegrał większego znaczenia w jego życiu. Gorbaczow musiał przerwać naukę z powodu niemieckiej okupacji, a jego ojciec poszedł walczyć na front. Ukończył ostatnią klasę stawroplolskiego gimnazjum w 1950 roku. O młodzieńczych latach sam wspomina niewiele. W swoich danych biograficznych podkreśla umiejętność łączenia nauki i pracy. Pisze, że od trzynastego roku życia aktywnie pomagał ojcu w pracy na gospodarstwie. W wieku siedemnastu lat Michaił otrzymuje Order Czerwonego Sztandaru Pracy, w dowód uznania jego pracowitości i nabytych umiejętności. Order umożliwił Michaiłowi Gorbaczowowi podjęcie studiów prawniczych na Uniwersytecie Moskiewskim.4 Na świadectwie maturalnym Michaił miał bardzo dobre oceny ze wszystkich przedmiotów, oprócz języka obcego. Wobec tego przy ukończeniu szkoły średniej uzyskał srebrny medal zamiast złotego. Laureatów złotych medali przyjmowano na wyższe uczelnie bez egzaminu. Można, więc się domyślać, że miał poparcie i rekomendacje rejonowego komsomołu, którego członkiem był od 14 roku życia, bądź rekomendacje MTS. Niewykluczone zaś, że posiadał obydwie rekomendacje. Gorbaczow jako student od pierwszych dni na uniwersytecie angażuje się w życie polityczno - społeczne uczelni. Wybrany zostaje przewodniczącym i organizatorem Komsomołu. „Uniwersytet pobudził mnie wewnętrznie. Pobudził myśli. Pasja i ciekawość przekształciły się w ugruntowane zainteresowanie filozofią, polityką, teorią. Jeszcze teraz mi to zostało, chociaż nie uważam się za teoretyka. Jestem raczej politykiem”. Na stronach swojej fundacji wspomina jednak, że po skończeniu studiów rozważał możliwość pracy naukowej, ale szybko zrozumiał, że jego przeznaczeniem była praca społeczna.5
W 1952 roku Gorbaczow wstąpił do partii. Po skończeniu studiów w 1955 roku wraca w rodzinne strony. Po studiach prawniczych w ZSRR można było zostać aspirantem, kontynuować karierę naukową, bądź też dostać skierowanie do pracy w Moskwie, albo na bliższej lub dalszej prowincji. Michaiła Gorbaczowa skierowano do Stawropola, z którego wyruszył na podbój stolicy. Wrócił więc do punktu wyjścia. Prawdopodobnie w tym okresie zabrakło mu protekcji, by dostać pracę w Moskwie. Oddana działalność polityczna podczas studiów może świadczyć o tym, że Gorbaczow chciał zostać w Moskwie. Tuż przed wyjazdem na prowincję Michaił poznaje swoją żonę - Raisę Maksimowną, studentkę wydziału filozofii, specjalizującą się w marksizmie - leninizmie. Ona sama kontynuowała później karierę naukową. Napisała i obroniła pracę doktorską o życiu kołchoźnianego chłopstwa. Wykładała filozofię przez ponad 20 lat. Michaił Gorbaczow wyjeżdżał więc do Moskwy pełen nadziei, wracał zaś z uniwersyteckim dyplomem i młodą żoną, ale jednak do małego prowincjonalnego miasteczka. Prawniczą praktyką nie zajmował się zbyt długo. Postarał się o skierowanie do stawropolskiego komitetu komsomolskiego.6
Na początek został kierownikiem wydziału. Po dwudziestym piątym roku życia rozpoczyna się powolna wspinaczka Gorbaczowa na szczyty partyjnych władz. W 1956 roku zostaje pierwszym sekretarzem miejscowego komitetu Komsomołu. W 1958 roku kierownikiem wydziału propagandy, a następnie drugim sekretarzem krajowego komitetu Kraju Stawropolskiego. W tym samym czasie pierwszym sekretarzem krajowego komitetu partii zostaje przysłany z Moskwy Fiodor Kułakow, z którym przez osiemnaście lat będzie współpracował.
Sowiecka struktura władzy przypominała wówczas średniowieczny system suwerenów i wasali: suweren potrzebował wasali, którzy w równym stopniu potrzebowali suwerena. Gdy suweren odchodził w odstawkę, pociągał za sobą wszystkich wasali. Kiedy suwerena M. Gorbaczowa- Fiodora Kułakowa wezwano do Moskwy, dobrze wróżyło to karierze jego wasali. Nowym zwierzchnikiem Gorbaczowa został Leonid Jefremow. We wrześniu 1966 roku Gorbaczow został pierwszym sekretarzem miejskiego komitetu partyjnego. W sierpniu 1968 roku awansuje na drugiego sekretarza, ale już krajowego komitetu partyjnego, a w czerwcu 1970 roku zostaje pierwszym sekretarzem tegoż komitetu.7 Jefremowa wezwano do Moskwy, a ten rekomenduje na swojego następcę Michaiła Gorbaczowa. Był to niewątpliwy sukces, bowiem pierwsi sekretarze krajów komunistycznych należeli do najwyższych struktur władzy. Wybierał ich KC KPZR i automatycznie zostawali deputowanymi do Rady Najwyższej ZSRR. Najistotniejszy jest jednak fakt, że dysponowali oni rzeczywistą i kolosalną władzą. „Prefekt, gubernator, wicekról, baron” - wszystkie te porównania oddają w pewnym stopniu wyobrażenie o funkcji pierwszego sekretarza. Gorbaczow zrezygnował z tego stanowiska w 1978 roku, aby udać się do Moskwy. Na terenie Kraju Stawropolskiego znajdowały się słynne źródła wód mineralnych i kurorty- Kisłowodsk i Żeleznowodsk. Sowieccy przywódcy lubili przyjeżdżać tu na wakacje i na leczenie, a witał ich uroczyście „gospodarz kraju” - M. Gorbaczow. W ten sposób nawiązał on znajomości, które zaprocentowały w przyszłości. W 1978 roku do stawropolskich kurortów zajechał Susłow, Kosygin, Andropow, a także Breżniew i Czernienko.8 Owocem tych spotkań były zmiany w Biurze Politycznym i sekretariacie zatwierdzone w październiku 1978 roku Breżniew wprowadził do Biura Politycznego Czernienkę, jego zastępcą został 73-letni Tichonow, przyszły premier. Funkcja sekretarza KC przypadła szczęśliwym trafem Michaiłowi Gorbaczowowi. Po trwającym ponad ćwierć wieku epizodzie stawropolskim Gorbaczow mógł wrócić do stolicy, przeskakując za jednym zamachem wiele stopni na drodze kariery partyjnej.

1.3. Dojście do władzy.

Jako sekretarz KC Gorbaczow zarządzał początkowo resortem rolnictwa, a następnie ideologii. W pierwszej połowie lat 80 - tych umierają jeden po drugim sekretarze generalni: w listopadzie 1982 r. Breżniew, w lutym 1984 r. Andropow, a w marcu 1985 r. Czernienko. 11 marca 1985 roku Michaił Gorbaczow został sekretarzem generalnym KC KPZR.9 Przyrzekł realizować postanowienia ostatniego zjazdu KC i następujących po nim, pogroził imperialistom i obiecał wzmocnić obronność kraju. Nic więc nie zapowiadało gwałtownych zmian w życiu politycznym ZSRR. Gorbaczow zapowiadał kontynuację polityki swoich poprzedników.
Już w marcu 1985 roku zaczęły się zmiany personalne dokonywane w innym stylu niż za czasów jego poprzedników. W tym wypadku powodem dymisji było nadużywanie stanowisk czy nieudolność, a nie osobista prośba, czy zły stan zdrowia.10 W pierwszej kolejności zmiany dało się zauważyć na najwyższych szczeblach władzy. Z politbiurem pożegnał się Grigorij Romanow jeden z pretendentów do władzy na Kremlu. Odszedł też bezpośredni przeciwnik Gorbaczowa z wyborów z dnia 11 marca 1985 roku Wiktor Griszyn. Ale chyba największym wydarzeniem w „czystkach” na Kremlu było pozbawienie funkcji ministra spraw zagranicznych Andrieja Gromyki pełniącego tą funkcję 28 lat! Nowym ministrem spraw zagranicznych został Gruzin Eduard Szewardnadze znany jako wróg korupcji w swej republice. Na szczeblu rządowym również dokonały się znaczące zmiany. Jesienią 1985 roku osiemdziesięcioletniego premiera Tichonowa zastąpił Mikołaj Ryżkow. Sekretarzem Komitetu Centralnego został wybitny polityk i dyplomata zajmujący dotychczas stanowisko ambasadora ZSRR w Waszyngtonie Anatolij Dobrynin.11
Jest rzeczą naturalną, że każdy polityk dobiera sobie współpracowników, ale to nie był jedyny powód rotacji na Kremlu. Gorbaczow zdawał sobie sprawę, że mechanizmy władzy, które panowały w Moskwie to wszechpotężna korupcja i biurokracja. Dlatego możemy z całą powagą powiedzieć, że ruchy personalne miały na celu nie tylko zmianę „kadry kierowniczej” Kremla, ale też usprawnienie i uproszczenie owych mechanizmów. O rozmiarach zjawiska może świadczyć rozmiar rządu ZSRR w porównaniu do rządu Stanów Zjednoczonych – był czterokrotnie większy! Przykładem wielokrotnie piętnowanej plagi „resortowości” świadczy fakt, że oprócz „normalnego” ministerstwa budownictwa w rządzie ZSRR jest jego klon – państwowy komitet do spraw budownictwa. To nie wszystko, ponieważ są jeszcze ministerstwa: budownictwa wiejskiego, budownictwa obiektów przemysłu ciężkiego, przemysłu materiałów budowlanych, budownictwa przemysłowego, montażowych i specjalnych robót budowlanych, oraz ministerstwo budownictwa w rejonach Dalekiego wschodu i Zabajkala. Jest to siedem resortów zajmujących się tym samym.12 Gorbaczow wiedział, że taka ilość komórek na Kremlu prowadzi do chaosu i biurokracji. Postanowił dokonać szeregu zmian w usprawnieniu i funkcjonowaniu rządu. Pierwszą z nich była likwidacja pięciu ministerstw i jednego komitetu w listopadzie 1985 roku i powołanie na ich miejsce kompleksu rolno spożywczego „Agroprom”, ale spodziewanych rezultatów to nie przyniosło.
Pierwszy zarys reform przedstawiono w kwietniu 1985 roku na plenarnym posiedzeniu KC KPZR. Zapowiedziano wprowadzenie głasnosti czyli jawności życia politycznego, uskorienija – przyśpieszenia procesu rozwoju ekonomicznego państwa i pierestrojki, czyli przekształcenia stosunków społeczno-politycznych w państwie.13 Kolejnym przełomowym wydarzeniem miał być XXVII Zjazd KPZR, który miał się odbyć w dniach 25 lutego - 6 marca 1986 roku. Wbrew oczekiwaniom niestety nim nie był. Forma jak i treść przemówień niewiele odbiegała od mów poprzedników Gorbaczowa, a burzliwych braw i długich owacji jakie bywały wcześniej i na tym zjeździe nie zabrakło. Gorbaczow, jeżeli chciał zmian to nie mógł ich wprowadzić tą drogą. Dyskusja zjazdowa była długim maratonem pustosłowia, z którego nic nie wynikało.
Bardzo niekorzystnie na proces wdrażania zmian w ZSRR wpłynęła największa katastrofa w historii atomistyki. W nocy z 25 na 26 kwietnia 1986 roku – miesiąc po zjeździe doszło do wybuchu w elektrowni atomowej w Czernobylu, na pograniczu Białorusi i Ukrainy. Katastrofa ta godziła w prestiż Związku Radzieckiego, dlatego próbowano tuszować skutki tragedii i minimalizować jej zasięg.14
Michaił Gorbaczow i jego współpracownicy nie zdawali sobie również sprawy ze skali kryzysu w jakim znajdował się Związek Radziecki. Od wielu lat w ZSRR fałszowano dane statystyczne, a ujawnienie skali i zasięgu tych manipulacji jeszcze bardziej utwierdziły Gorbaczowa o potrzebie wprowadzenia zmian w kraju. Brakowało podstawowych produktów żywnościowych, plany pięcioletnie mimo zapewnień poprzednich władz nie zostały wykonane. System ten kilkadziesiąt lat po przejęciu władzy nie potrafił zagwarantować mieszkań ani wyżywienia dla swoich obywateli. W latach 1985 - 1986 okazało się, że ZSRR nie tylko nie odnotowuje wzrostu ekonomicznego, ale przeżywa regres w porównaniu do tego co miało miejsce w latach sześćdziesiątych.15
Bardzo powoli o „negatywnych zjawiskach”, jak pierwotnie nazywano oznaki kryzysu społeczno gospodarczego, który ogarniał praktycznie wszystkie dziedziny życia w ZSRR zaczęto mówić publicznie. W 1987 r. M. Gorbaczow pisze książkę „Przebudowa i nowe myślenie dla naszego kraju i całego świata” w której zawarł filozofię zapoczątkowanej przez siebie „przebudowy” (перестройки), czyli koncepcji przebudowy życia społeczno - gospodarczego kraju, ograniczonej liberalizacji i demokratyzacji. Towarzyszyć jej miała „jawność” (гласность), której podstawą miało być złagodzenie cenzury, oraz przyśpieszenie (ускорение), które miało na celu ożywienie całego społeczeństwa sowieckiego i zdynamizowanie procesów przebudowy. Konieczność pierestrojki wynikała z analizy sytuacji społeczno-politycznej ZSRR. Jej zaniechanie, jak przekonywał Gorbaczow swoich przeciwników politycznych, mogłoby zaostrzyć sytuację wewnętrzną w państwie i wywołać poważny kryzys. „Sprostanie nowym zadaniom, które obecnie przed nami stoją wymaga wprowadzenia korekt zarówno do treści, jak i do formy i metody pracy partyjnej i administracyjnej, do struktury kadrowej w centrum i w terenie”16
Gorbaczow został wybrany na przewodniczącego Rady Najwyższej ZSRR, będąc jednocześnie szefem partii. 1 grudnia 1988 r. wprowadzono ustawę o zmianach i uzupełnieniach do konstytucji ZSRR. Jej istota zasadzała się na stworzeniu namiastki parlamentaryzmu z instytucją Zjazdu Deputowanych Ludowych (ZDL), liczącego 2250 posłów. W miejsce 1500 - osobowej Rady Najwyższej ZSRR. Funkcję 39 - osobowego prezydium Rady Najwyższej przejęła 542 - osobowa Rada Najwyższa ZSRR (RN), wybierana w głosowaniu tajnym przez Zjazd na 5 lat. Nowym organem był także Przewodniczący Rady Najwyższej, wybierany również na 5 lat w głosowaniu tajnym, a pełniący funkcję najwyższego urzędnika w państwie, reprezentując je w stosunkach wewnętrznych i zagranicznych.
W marcu III 1990 roku utworzono urząd prezydenta ZSRR i jako pierwszym i jedynym prezydentem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich został 13 marca tego roku nie kto inny jak Michaił Siergiejewicz Gorbaczow.17
Dojście do władzy Michaiła Gorbaczowa naruszyło stabilną, by nie rzec komfortową sytuację w państwach bloku wschodniego. Przestała obowiązywać doktryna Breżniewa, zabezpieczająca egzystencję partii, przestał istnieć argument prawowiernego naśladowania zasad programowych KPZR, a więc podstawowa zasada działania ruchu komunistycznego. Załamała się jedność bloku sowieckiego, a przykład Polski wskazuje, że partia zmuszana być może przez społeczeństwo do poszukiwania własnych sposobów rozwiązywania sytuacji. W kierownictwie partii program pierestrojkowy doprowadził do ukształtowania się dwóch skrzydeł o sprzecznych interesach. Jedno z nich, mając oparcie w osobach pierwszych sekretarzy, próbowało ignorować niezbędność zmian, jako prawdopodobny początek procesu odsuwania ich od władzy. Nie obce zapewne im było myślenie Gerda Siebera – kierownika oddziału stosunków międzynarodowych przy KC Niemieckiej Republiki Demokratycznej, który swojemu koledze po fachu M. Stefalowi zwierzył się, iż „Z powodu komplikacji i ryzyka, które przynosi pierestrojka, głasnost i nowe myślenie, […] obniża się prestiż Związku Sowieckiego, jako światowego mocarstwa. Pozostaje jedynie życzyć sobie, aby ta sytuacja za bardzo nie zaszkodziła innym, socjalistycznym państwom”.
Poprzednia nomenklatura popadła w konflikt z „młodą” i czysto technokratycznie nastawioną generacją partyjnych funkcjonariuszy. Gdy partyjne elity czuły się zmianami bezpośrednio zagrożone oraz nie mogły łudzić się co do możliwości przystosowania się do nowego, pierestrojkowego systemu, te kadry partyjne, które objawiły się na scenie politycznej w latach siedemdziesiątych, motywowane nie ideologią, lecz czysto pragmatycznymi pobudkami, zainteresowane były w znalezieniu takiego wariantu dalszego rozwoju, który przy stracie monopolu władzy umożliwił im zachowanie ich indywidualnych pozycji.