Uniwersalizm kultury średniowiecza

PLAN

1. Wstęp
a) średniowiecze
b) uniwersalizm
c) kultura
2. Uniwersalizm kultury średniowiecza
a) rozwój chrześcijaństwa
- klasztory, zakony, mnisi
- święci, filozofowie
b) wzorce parenetyczne
c) język – łacina
d) utwory pisane – literatura
- pieśni, hymny, kroniki, księgi
- utwory religijne: „Bogurodzica”
e) zabytki
- kościoły – grobowce, płaskorzeźby, rzeźby, płyty nagrobne, obrazy
- zamki – obronność, użyteczność, funkcjonalność, arrasy
3. Podsumowanie

Średniowiecze - terminem tym określa się epokę historii i kultury europejskiej między czasami starożytnymi, a nowożytnymi. Nazwy tej używano już w XVI w. Początek średniowiecza wiąże się najczęściej z 476 r. n.e., tj. z upadkiem cesarstwa zachodnio-rzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami historycznymi XV w. (1453 rok, tj. upadkiem cesarstwa bizantyjskiego oraz z 1492 r. odkryciem Ameryki). Ówczesna feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę spojoną religią chrześcijańską i nadrzędną władzą Kościoła. O ile w Europie epoka trwała około 1100 lat, to w Polsce tylko 500 (X - XV w.). Przyjęte określenie "średniowiecze" było wyrazem pewnego lekceważenia żywionego dla tej "pośredniej" epoki, okresu jakoby "bezpłodnego, mrocznego i ciemnego". Zarzucano odejście od ducha wielkiej kultury antyku, jej zniekształcenie, a ponadto sprzeniewierzenie się ideałom pierwotnego chrystianizmu.

Średniowieczny uniwersalizm oparty był na dominacji religii chrześcijańskiej w całej niemal Europie. Ze względu na to, iż wszystko w życiu podporządkowane było religii, światopogląd chrześcijański rządził myśleniem, odczuciami, postępowaniem i twórczością wszystkich ludzi średniowiecza. Prócz tego obowiązywały te same, narzucone przez religię, normy moralne i wzorce osobowe.
Encyklopedia popularna podaje, że uniwersalizm to „całokształt postaw i poglądów uznających zasadę dominacji całości nad częściami; przeciwieństwo indywidualizmu” ; kultura to „całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości gromadzony, utrwalany i wzbogacany w ciągu jej dziejów, przekazywany z pokolenia na pokolenie; w skład tak pojętej kultury wchodzą nie tylko wytwory materialne i instytucje społeczne, ale także zasady współżycia społecznego, sposoby postępowania, wzory, kryteria ocen estetycznych i moralnych przyjęte w danej zbiorowości i wyznaczające obowiązujące zachowania” ; średniowiecze to „okres historyczny końca starożytności (V w.) do schyłku XV w. (Periodyzacja dotyczy w zasadzie kontynentu Europy i krajów basenu Morza Śródziemnego); historiografia radz. utożsamia średniowiecze z feudalną formacją społ. – ekonomiczną”

W Europie chrześcijaństwo zaczęło się szerzyć od 775r. tj. powstanie państwa kościelnego, natomiast w Polsce datą rozpoczęcia chrześcijaństwa jest chrzest w 966r. W średniowieczu powstało wiele zakonów (np. zakon krzyżacki), klasztorów, jak również ugrupowanie zwane „ascezami” . Asceci wyrzekali się wszelkich przyjemności, umartwiali się, gdyż taki tryb życia miał zapewnić doskonałość i zbawienie po śmierci. Do tej pory przetrwały stare i powstały nowe klasztory w których żyją: mnisi, zakonnicy, zakonnice. Określenie mnich to – „pierwotnie pustelnik; obecnie członek zakonu ścisłego w kościołach katolickich; potocznie zakonnik” . Zakony możemy podzielić na: otwarte, służące ludziom, oraz zamknięte gdzie prawie w ogóle przebywający w nich nie mają kontaktu ze światem.
Przedstawicielami średniowiecznego chrześcijaństwa są święci filozofowie:
m Augustyn ( Augustynizm ) , Aurelius Augustinus, święty, (354-430), wczesnochrześcijański filozof i teolog; ojciec i doktor Kościoła; główny przedstawiciel patrystyki; twórca pierwszego wielkiego systemu filozoficzno-teologicznego chrześcijaństwa, opartego na interpretacji neoplatonizmu, charakteryzującego się: teocentryzmem, kreacjonizmem, iluminizmem; połączył teorię predestynacji z istnieniem wolnej woli odpowiedzialnej za zło na świecie; sens dziejów ujmował jako wynik konfliktu między państwem Bożym i ziemskim; Dialogi i pisma filozoficzne .
m Tomasz z Akwinu ( Tomizm ), święty, (1225-74), włoski filozof i teolog, dominikanin; doktor Kościoła; twórca tomizmu; wyróżnił 5 sposobów uzasadniania istnienia Boga (dowód z ruchu, z niesamoistności świata, z przypadkowości rzeczy, z faktu istnienia istot różnej doskonałości, z powszechnej celowości przyrody) .
m Franciszek z Asyżu (Franciszkanizm), właśc. Giovanni Bernardone, święty zwany Biedaczyną z Asyżu, (1181-1226), włoski kaznodzieja wędrowny i misjonarz; głosił umiłowanie ludzi i całego otaczającego świata; propagował ubóstwo jako główną cnotę chrześcijańską; założyciel zakonu franciszkanów; autor słynnej Pieśni słonecznej (1224) .
m Święty Anzelm (1033-1109) – Włoch, benedyktyn, doktor Kościoła, biskup Canterbury, główny przedstawiciel scholastyki, który nawiązywał do poglądów św. Augustyna i głosił, że „chrześcijanin powinien przejść do zrozumienia, a nie przez zrozumienie do wiary”.
m Święty Bernard z Clairvaux (ok. 1090-1153) – francuski teolog i filozof, cysters, doktor Kościoła, doradca papieży i władców, reformator życia klasztornego.
m Święty Bonawentura (1220-1274) – włoski filozof i teolog, franciszkanin, największy w Europie mistyk, dążył do syntezy scholastyki i mistyki chrześcijańskiej, próbował łączyć augustynizm z arystotelizmem. Wyznawca kierunku, w którym do prawd wiary dochodzi się drogą kontemplacji, rozmyślania.
Pareneza dosłownie oznacza pouczenie. Literatura parenetyczna to literatura propagująca wzory postępowania, ideały modne i uznawane w danej epoce. Z kolei tzw. wzorce parenetyczne to wzory osobowe, postacie godne naśladowania, skupiające cechy wzorowe, pożądane, idealne. W oparciu o poznaną literaturę średniowiecza możemy mówić o trzech wzorcach parenetycznych - czyli ideałach, wzorach do naśladowania propagowanych w tej epoce. Pierwszy to ideał rycerza - wzorem takim jest np. Roland ze słynnej, francuskiej Pieśni o Rolandzie. Pieśń o Rolandzie opowiada o rycerzu imieniem Roland, który dowodził tylną strażą króla Karola Wielkiego. Roland jest właśnie wzorem rycerza chrześcijańskiego, stał się nawet najbardziej bohaterską postacią, legendarną osobowością literatury średniowiecznej. W skrócie można przedstawić jego dzieje następująco: gwardia dowodzona przez Rolanda została otoczona przez Sarecenów (muzułmanów, wrogów chrześcijan). W nierównej walce, unosząc się honorem, Roland nie chce zadąć w czarodziejski róg, który wzywa na pomoc armię królewską. Kiedy decyduje się na to pod koniec bitwy, jest już za późno. Król Karol przybywa, aby pomścić Rolanda i poległych żołnierzy, lecz Roland umiera. Cechy rycerza idealnego, jakimi odznacza się Roland to: odwaga - wskazuje na to zachowanie się Rolanda w czasie walki, wierność władcy (w tym przypadku Karolowi Wielkiemu), jedną z najważniejszych cech rycerza była też pobożność i wierność Bogu. Walczył taki rycerz z reguły z niewiernymi, krzewiąc wiarę chrześcijańską. Roland na przykład walczył przeciw Saracenom. Inne cechy rycerza to: nadludzka siła i umiejętność walki, zapał i pragnienie walki, wierność w przyjaźni i męstwo. Ogromnie ważny jest honor rycerza - wyeksponowany także w Pieśni o Rolandzie. Roland nie wzywa pomocy, gdyż byłoby to wystawieniem na szwank jego honoru rycerskiego, dopiero gdy widzi klęskę i śmierć Francuzów decyduje się zadąć w róg. Drugi to ideał władcy - tu za przykład może nam posłużyć portret Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego, jaki odrysowuje Gall Anonim w Kronice polskiej. Gall Anonim prezentuje wzór władcy chrześcijańskiego na przykładzie czynów i osoby króla Bolesława Krzywoustego. Warto zauważyć, że takim ideałem jest również opisywany przodek Krzywoustego - Bolesław Chrobry. Obaj królowie mają podobne cechy: idealny władca to człowiek sprawiedliwy i rycerski. Jest to wielki i sławny mąż, który walczy z pogaństwem w imię wiary chrześcijańskiej. Cechami jego są: męstwo, moc, pobożność, mądrość. Król powinien być srogi, lecz sprawiedliwy, przebiegły i mądry w walce. Za jego panowania w kraju panuje dobrobyt, spokój, i radość. Opisując dzieje Bolesława Chrobrego, moc jego ukazuje np. w ilości wojsk, jakie posiada Bolesław (tysiące pancernych z różnych miast itd.). Trzeci ideał, to ideał świętego (ascety), a przykładem takiego wzoru osobowego może być św. Aleksy z Legendy o św. Aleksym. Aleksy pochodził z książęcego rzymskiego rodu. Rodzice jego byli bardzo pobożnymi ludźmi, a on jeszcze przewyższał ich pobożność. Mając 24 lata, zgodnie z wola ojca, żeni się z księżniczką, ale w noc poślubną składa ślub czystości i wyrusza w świat, by służyć Bogu. Zabrał złota, srebra, tyle ile mógł unieść, rozdał wszystko biednym, a sam siedział pod kościołem, modlił się, żebrał, żył w skrajnym ubóstwie. Pierwszym znakiem od Boga jest zejście z ołtarza Matki Boskiej, która nakazuje klucznikowi wpuszczenie Aleksego do kościoła, by nie marzł na mrozie. Gdy otoczono go czcią i zyskał spory rozgłos, postanawia opuścić to miejsce, sława bowiem nie wydaje mu się godna prawdziwego ascety. Sporo wędruje, a gdy kolejny cud sprawia, że przybywa do Rzymu, żyje nie rozpoznawany przez 16 lat pod schodami domu swojego ojca. Poniżany, "każdy nań pomyje lał", żebrze i modli się. Gdy czuje, że umiera, pisze list, w którym spisuje swoje dzieje. W momencie jego śmierci rozdzwoniły się dzwony w całym Rzymie. Drogę do zmarłego wskazuje ludziom niewinne dziecko. List z pięści świętego mogła wyjąć tylko jego żona, bowiem ona także jest czysta i niewinna. Asceza jest to wyrzeczenie się dóbr materialnych, ziemskich, postawa preferująca dobra duchowe, umartwianie ciała, by doskonalić się w cnocie. Celem postawy ascetycznej było osiągnięcie świętości. Ascetę cechowało postawienie.

Średniowieczna łacina używana jako międzynarodowy język literacki, urzędniczo-dyplomatyczny i naukowy w Europie, zanieczyszczona wpływem języków narodowych, np. w Kronice Galla Anonima, stała się podstawą tworzenia języków romańskich. Stanowi nadal podstawę europejskiego słownictwa naukowego. Jej system gramatycznym wywarł ogromny wpływ na języki europejskie (nie tylko romańskie).
Najstarszym drukowanym polskim tekstem poetyckim jest "Bogurodzica". Czas jej powstania do dziś budzi żywe dyskusje badaczy. Jak pozwalają sądzić najnowsze ustalenia językoznawcze, narodziny tekstu związane są z początkami panowania Władysława Jagiełły, a więc z wiekiem XIV. Wzorowana jest na hymnach grecko - bizantyjskich, jak świadczy m. in. sam wyraz Bogurodzica, będący wiernym tłumaczeniem greckiego Theotokos. Najstarsza część pieśni składa się z dwóch zwrotek. Pierwsza skierowana jest bezpośrednio do Matki Boskiej z prośbą o wstawiennictwo u Syna, by zechciał wysłuchać ludzkich próśb. Druga zwrotka, skierowana jest do Syna Bożego, zawiera błagania o "zbożny pobyt, po żywocie rajski przebyt" . Pieśń jest źródłem wiadomości o słownictwie i formach gramatycznych ówczesnej polszczyzny. Obok słowa "Bogurodzica" występują inne archaizmy językowe, np. dziela (dla), bożyc (syn Boży), zbożny (dostatni), sławiena (sławiona), zwolena (wybrana), jąż (która), jegoż (o co). Inaczej też wyglądała 2 osoba l. poj. trybu rozkazującego - zyszczy, spuści, raczy. Różnice w głosowni ukazują wyrazy sławiena (dziś sławiona) i krzciciel (dziś chrzciciel). Wołacz deklinacji żeńskiej równy był mianownikowi, np. Bogurodzica, dziewica, Maryja (dziś powiedzielibyśmy - Bogurodzico, dziewico, Maryjo). Rymy zewnętrzne i wewnętrzne, budowa trójdzielna - każde trzy wersy to zamknięta myśl (oddzielna). Autor próbował się zbliżyć do sylabizmu: szyk przestawny wyrazów w zdaniu, archaizmy fleksyjne, fonetyczne. Choć Bogurodzica ma charakter pieśni religijnej, szybko wyszła poza mury Kościoła i stała się jak gdyby hymnem narodowym. Jak twierdzą ówczesne świadectwa, śpiewało ją rycerstwo polskie pod Grunwaldem i pod Warną (kronika Jana Długosza). Jednoczenie stanowiła nadal nieodłączną część ważniejszych uroczystości kościelnych.

Zabytki ze średniowiecza również są uniwersalne. Do dziś buduje się kościoły w stylu gotyckim. Gotyk powstał w XII w we Francji trwał do XVI w. Charakteryzują go: kształty wydłużone, wąskie wieżyczki, łuki ostre, witraże, rozety- okrągłe okna (np. katedra w Notre Dame, w Remis, Strasburg, w Pradze, w Mediolanie, w Ganterbury, w Westminster, zamek w Malborku, kościół Mariacki). Drugim charakterystycznym stylem jest styl Romański- pojawił się około X w we Francji trwał do XII w, nazwa pochodzi od Roma czyli Rzym. Charakteryzuje go: kościoły, klasztory z kamienia, zaokrąglone kształty (rotundy), małe okienka, łuki, kościoły budowane na planie krzyża (klasztor w Gernrodle, bazylika San Minato, bazylika we Florencji, katedra i krzywa wieża w Pizie, kościół św. Andrzeja w Krakowie, kościół w Tumie nad Łęczycą). Przykładem może być również kościół w Markach pod wezwaniem św. Izydora zbudowany na planie krzyża tzn. są trzy nawy (lewa, prawa oraz środkowa) i trzy ołtarze (główny i dwa boczne). Jest to styl neogotycki, czyli w wybudowany w stylu gotyckim, ale w ówczesnych czasach. Uniwersalne są także grobowce, które w prawdzie nie wyglądają tak samo, ale pełnią takie same funkcje. Płaskorzeźby oraz rzeźby po dzisiejszy dzień zdobią kościoły. Tematami tych prac są zazwyczaj postacie historyczne.

Średniowieczne zamki charakteryzuje: obronność, użyteczność, funkcjonalność. Otoczone potężnym murem i fosą nie były łatwą zdobyczą dla najeźdźcy. Zamki mieściły w sobie rynek, domy mieszkalne i przez jakiś okres mieszkańcy mogli przeżyć bez wychodzenia poza mury. Do tej pory ściany niektórych zamków zdobią arrasy, tzn. dywany ozdobne ręcznie tkane (można je zobaczyć np. na Wawelu).
W średniowieczu obok języków narodowych powszechnie używanym językiem w piśmiennictwie była łacina. Chociaż w dzisiejszych czasach należy do języków martwych, to znajomość jej niezwykle pomaga w uczeniu się innych nowożytnych języków. Łacina ma swoje zastosowanie w medycynie i kościele powszechnym.

W XV w. w każdym kraju panował taki sam ustrój, tj. rządy sprawowali królowie. W rozwoju kultury średniowiecza ważną rolę odgrywał kościół i szerząca się wiara chrześcijańska. Filozofia świętych kształtowała wartości i wzorce zachowań ludzi nie tylko w średniowieczu, ale także wpłynęła i wpływa na dzisiejsze normy, etykę i postępowania. W głównej mierze współczesny system wychowania oparty jest na wartościach chrześcijańskich, które są uznawane w krajach o różnych ustrojach politycznych. Najważniejszą wartością w średniowieczu był Bóg, dla którego tworzono różnego rodzaju utwory literackie i wznoszony świątynie. Sztuka sakralna była na bardzo wysokim poziomie.
Uniwersalne zabytki średniowiecza przejawiają się w tym, że i dzisiaj zwiedzając np. kościoły możemy uczyć się religii z cennych malowideł, rzeźb przedstawiających życie świętych, historycznych postaci biblijnych.
Np. „Bogurodzica” jest utworem ponadczasowym i uniwersalnym, gdyż śpiewana jest nadal w Polsce przez wiernych w kościołach oraz przez żołnierzy i artystów na ważnych uroczystościach państwowych.
Uważam, że kultura średniowieczna jest bardzo solidnym fundamentem na którym zbudowano przez kolejne wieki naszą cywilizację. Do uniwersalnych poglądów i postaw wybitnych filozofów nawiązują dzisiejsi myśliciele. Chociaż średniowiecze nie było dynamiczną epoką, to spuścizna po niej jest imponująca i bogata.


Bibliografia

1. Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1982
2. Lupus-Rutkowska Joanna, Epoki literackie,
3. Estreicher Karol, Historia sztuki w zarysie, Warszawa – Kraków 1984
4. Okresy literackie pod red. Heleny Starzec, Warszawa 1983
5. Wosielska E., Szydłowska U., „Zrozumieć świat” – podręcznik do kształcenia literackiego i kulturalnego dla ZSZ, Poznań 2002
6. Manteuffel Tadeusz, Historia powszechna – średniowiecze, Warszawa 1994
7. Internet