Polska Zjednoczona Partia Robotnicza.
Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR) była to partia komunistyczna utworzona na Kongresie Zjednoczeniowym w grudniu 1948 w Warszawie, w wyniku odgórnego, wymuszonego połączenia Polskiej Partii Socjalistycznej z Polską Partią Robotniczą. PZPR nawiązywała do tradycji Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) oraz Komunistycznej Partii Polski i lewicowego nurtu PPS. Spełniała w państwie funkcje organizatorskie, była typowym przykładem partii państwowej, której podporządkowane były organy władzy (Sejm, Rada Państwa, rząd). W sferze politycznej do lat 70. sprawowała władzę prawie totalną, w dziedzinie ideologicznej i gospodarczej nie osiągnęła władzy całkowitej (istnienie prywatnej własności w rolnictwie, drobny handel, rzemiosło). Nie zdołała również zmusić do uległości Kościoła katolickiego
W latach 1948-1956 PZPR uruchomiła charakterystyczne dla klasycznego stalinizmu mechanizmy władzy (system wodzowski, nieformalne układy personalne, wzajemna nieufność wśród członków, niejawność działań poprzedzających ważne uchwały). Czołowi działacze tego okresu: B. Bierut, J. Berman, F. Mazur, H. Minc, S. Radkiewicz, R. Zambrowski.
Śmierć J.W. Stalina w marcu 1953 spowodowała w łonie PZPR działania frakcyjne, umożliwiła częściową decentralizację oraz pojawienie się krytyki jej kierownictwa. W kierownictwie partii doszło do wyraźnego podziału na zwolenników orientacji stalinowskiej (zwanej natolińską) oraz "liberałów" (zwanych puławianami) i ostrej walki o władzę.
W marcu 1956, po śmierci B. Bieruta, I sekretarzem został E. Ochab. W czerwcu 1956 miały miejsce tzw. wypadki poznańskie (poznański czerwiec), krwawo stłumione przez wojsko. Początkowo uznano je za "spisek wrogich sił", a później za słuszny protest robotniczy.
Na skutek sojuszu "liberałów" z grupą W. Gomułki został on wybrany w październiku 1956 na I sekretarza (VIII Plenum KC). Zdołał jako jedyny przywódca PZPR zdobyć (przejściowo) zaufanie społeczne, przy jednoczesnym poparciu Związku Radzieckiego. Zapowiadał liberalizację panującego w kraju systemu i demokratyzację stosunków wewnątrzpartyjnych. Jednakże już od poł. 1957 W. Gomułka odszedł wyraźnie od "idei październikowych" (m.in. zamknął tygodnik Po prostu), główną uwagę kierując na umocnienie swojej pozycji. Stopniowo coraz większy wpływ w kierownictwie partii zaczęła mieć grupa tzw. partyzantów, skupiona wokół ówczesnego ministra spraw wewnętrznych M. Moczara, stanowiąca swoisty konglomerat idei patriotycznych, narodowych i komunistycznych. Szczyt ich aktywności przypada na okres tzw. wydarzeń marcowych 1968. W grudniu 1970, w wyniku krwawych wydarzeń na Wybrzeżu, W. Gomułka musiał ustąpić, zastąpił go E. Gierek. Inni znani działacze tego okresu: J. Cyrankiewicz, B. Jaszczuk, Z. Kliszko, I. Loga-Sowiński, M. Spychalski, R. Strzelecki.
Nowe, wybrane w grudniu 1970 kierownictwo partii zapowiedziało m.in.: odbudowę więzi między partią a społeczeństwem, przywrócenie "leninowskich zasad kierownictwa partyjnego" oraz zapoczątkowanie dynamicznego rozwoju gospodarczego Polski. Ekipa E. Gierka podporządkowała się doktrynie przywódcy ZSRR L.I. Breżniewa, głoszącej ograniczoną suwerenność państw bloku radzieckiego. W 1976 narzuciła zmiany w Konstytucji PRL, deklarujące, iż PRL jest państwem socjalistycznym, a PZPR przewodnią siłą polityczną społeczeństwa w budowie socjalizmu, oraz uznające "przyjaźń i współpracę z ZSRR i państwami bloku radzieckiego" za główną zasadę polityki. Czołowi działacze okresu pogrudniowego: E. Babiuch, Z. Grudzień, P. Jaroszewicz, J. Łukasiewicz, W. Kruczek, J. Szydlak, Z. Żandarowski.
Od poł. lat 70. pogarszała się sytuacja gospodarcza i społeczno-polityczna kraju (wypadki w czerwcu 1976 w Radomiu i Ursusie). Od 1976 pojawiła się zorganizowana opozycja demokratyczna (Komitet Obrony Robotników).
W sierpniu 1980 miały miejsce największe w dziejach PRL strajki, powstał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność. We wrześniu 1980, w wyniku masowych strajków sierpniowych, dokonano zmian w kierownictwie PZPR, I sekretarzem został S. Kania. Partia przeżywała kolejny, głęboki kryzys wewnętrzny. W kierownictwie ukształtowała się grupa "umiarkowanych" (S. Kania, K. Barcikowski, M. Jagielski, M. Rakowski, W. Jaruzelski) i grupa zwolenników pewnych reform gospodarczych, przeprowadzanych przez działającą odgórnie PZPR (T. Grabski, S. Olszowski). Ujawniła się również (głównie wśród aktywistów średniego szczebla) orientacja reformatorska opowiadająca się przeciwko hierarchicznej strukturze partii, domagająca się wolnych i tajnych wyborów do władz, rotacji na stanowiskach partyjnych (tzw. struktury poziome). Istniał też nurt mający oparcie wśród części zawodowych funkcjonariuszy partyjnych, przeciwny wszelkim zmianom (tzw. forum katowickie). Zaostrzającego się kryzysu wewnętrznego, narastającej konfrontacji z Solidarnością nie zdołał załagodzić obradujący w lipcu 1981 IX Nadzwyczajny Zjazd. Nie zmieniła także sytuacji zmiana na stanowisku I sekretarza w październiku 1981 - został nim ówczesny premier W. Jaruzelski.
W grudniu 1981 w Polsce wprowadzono stan wojenny, skierowany przeciwko opozycji. Rozszerzający się kryzys gospodarczy oraz wzrost w społeczeństwie wpływów konspiracyjnej opozycji politycznej spowodowały, iż na X Plenum KC (styczeń 1989) podjęto decyzję o możliwości włączenia do systemu politycznego kraju "konstruktywnej opozycji" i przyjęcia zasady różnorodności związków zawodowych.
Uchwały te przyczyniły się do zwołania Okrągłego Stołu i przeprowadzenia częściowo wolnych wyborów parlamentarnych w czerwcu 1989. W ich wyniku PZPR poniosła klęskę i przestała być partią rządzącą. Jej ostatnim I sekretarzem został, wybrany w lipcu 1989, M. Rakowski. PZPR rozwiązała się na XI Zjeździe 27 I 1990. Część członków utworzyła 2 partie: Socjaldemokrację Rzeczypospolitej Polskiej i Polską Unię Socjaldemokratyczną. Centralnym organem prasowym była Trybuna Ludu, a pismem teoretycznym Nowe Drogi.