Charakterystyka i funkcje gatunków typowych dla literatury oświeceniowej.

W drugiej połowie XVII wieku we Francji ukształtowała się konwencja literacka klasycyzmu. Stworzyli ją pisarze, poeci i dramaturdzy, którzy nawiązywali do teorii literatury klasycznej, ustalonej w dobie odrodzenia. Twórcy kładli nacisk na jasność myśli i precyzję jej wyrażania. Wzorem dobrego tonu był dwór królewski, więc to tę rzeczywistość opisywano w utworach. Zwyczajne życie codzienne warstw niższych oraz język gwarowy nie mogły mieć prawa obywatelstwa w literaturze. Francuski poeta Boileau (czyt. Bualo) sformułował zasadę dobrego pisarstwa w poemacie "Sztuka poetycka". Dzieło to przełożył na język polski i uzupełnił Franciszek Ksawery Dmochowski nadając mu tytuł "Sztuka rymotwórcza".

Głównym zadaniem literatury było ukazywanie natury, czyli jej naśladowanie. Treść utworu musiała być prawdziwa lub prawdopodobna, niedopuszczalne było wprowadzenie do dzieła elementów fantastycznych. Wszystko, o czym pisał autor, musiało być zgodne z rozumem, rozsądkiem, doświadczeniem człowieka. Nie mogło przedostać się do utworu literackiego to, co osobiste, indywidualne i niepowtarzalne, a szkoda, bo z tego powodu utwory stały się nieco sztuczne i zimne, choć doskonałe w formie. Słowo, jako tworzywo literatury, było szczególnie ważne dla pisarzy oświecenia. Dbano o czystość języka, wszystko, co wulgarne lub potoczne należało z utworu literackiego usunąć.

Język musiał być wykwintny, nawet jeżeli przemawiali nim przedstawiciele ludu - np. w sielankach pasterze i pasterki o greckich imionach rozprawiali o swoich przeżyciach językiem wykwintnych salonów. Tej elegancji języka towarzyszyła dbałość o jasność i zrozumiałość, więc utwory oświeceniowe w niczym nie przypominały nadmiernej ozdobności języka, częstej w utworach barokowych. Polscy twórcy literatury oświeceniowej, idąc za wzorem Francuzów, zwracali się już nie do potężnego monarchy, ale do szerokich rzesz szlacheckich, częściowo także mieszczańskich. Zmierzali do podźwignięcia swych czytelników z upadku umysłowego czasów saskich.

Literatura musiała bawić i uczyć jednocześnie, bowiem narzucono jej cel dydaktyczny. Do tego celu należało dostosować formę utworów, a więc wybrać odpowiedni gatunek literacki. Trzeba przyznać, że gatunków tych było wiele, gdyż oświeceni autorzy starali się przyswoić czytelnikom niemal wszystkie rodzaje i gatunki literackie. Popularna więc była bajka, satyra, poemat heroikomiczny, sielanka. Wśród gatunków epickich wymienić należy powieść, której początek w naszej literaturze dał Ignacy Krasicki pisząc "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". W obrębie epiki mieszczą się też spopularyzowane prze oświecenie gatunki publicystyczne: esej i felieton.

Esej - to szkic filozoficzny, naukowy, publicystyczny lub krytyczny, swobodnie rozwijający interpretację jakiegoś zjawiska lub problemu. Gatunek ten eksponuje określony punkt widzenia oraz charakteryzuje się dbałością o piękny i oryginalny sposób przekazu - posługuje się poetyckimi obrazami, błyskotliwymi aforyzmami oraz wyznaniami liryczno - refleksyjnymi. Gatunek ten bujnie rozwinął się w XVII wieku w Anglii i Francji, skąd został przeniesiony do publicystyki polskiej. Wychodzący w Warszawie "Monitor" był przecież wzorowany na angielskim "Spectatorze". Już wcześniej gatunek ten uprawiał odrodzeniowy twórca Łukasz Górnicki, bo jego "Dworzanin polski" jest także rozbudowanym esejem. Pisma publicystyczne Stanisława Konarskiego i Stanisława Staszica oraz szkice naukowe i filozoficzne braci Śniadeckich są także esejami, które miały kształtować światopogląd społeczeństwa polskiego w XVIII wieku.

Felieton jest jednym z gatunków publicystyki. Posiada swobodny charakter, często posługuje się literackimi środkami ekspresji. Gatunek ten stanowi zwykle stałą pozycję w dziennikach i tygodnikach. Dotyczy najczęściej aktualnych w danym momencie wydarzeń lub problemów. Są to swobodne dywagacje, często zabarwione satyrycznie. Od eseju różni się mniejszymi rozmiarami i konieczną aktualnością problematyki. W zależności od poruszanej problematyki, wyróżniamy felietony : obyczajowe, literackie, polityczne, zaś ze względu na sposób ujęcia - np. satyryczne. Jedną z odmian felietonu jest kronika tygodniowa. Gatunek ten ukształtował się w Europie w XVIII wieku, jego powstanie i rozwój związane są ściśle z rozwojem prasy.

W obrębie rodzaju dramatu w oświeceniu najbujniej rozwinęła się komedia. Jest to utwór o pogodnej tematyce i żywej akcji zamkniętej rozwiązaniem pomyślnym dla bohaterów. Gatunek ten posługuje się komizmem sytuacyjnym, charakterologicznym i językowym. Komedia powstała w starożytnej Grecji, zaś wśród komediopisarzy ówczesnych największą sławą cieszył się Arystofanes. Komedię rzymską rozsławili: Plaut i Terencjusz. Komedia nowożytna kontynuowała rodzaje komedii starożytnej: komedię sytuacji (w niej komedię intrygi), komedię charakterów i komedię satyryczną (w niej komedię obyczajową i polityczną). Francuski komediopisarz Molier uformował wzór realistycznej komedii sytuacyjnej, charakterologicznej i obyczajowej.

W Polsce gatunek ten rozwinął się najbujniej w XVIII wieku, kiedy to niemal wszyscy ludzie pióra próbowali swych sił właśnie w komedii.