Eyck van Jan, Bosch Hieronymus, Drer Albrecht, laserunek, antropocentryzm
Eyck van Jan (ok. 1390-1441), malarz niderlandzki, od 1425 nadworny malarz Filipa Dobrego księcia Burgundii, założyciel szkoły flamandzkiej, jeden z twórców malarstwa nowożytnego, który przekształcił wrażliwość malarską.
Jego indywidualny styl cechuje duże poczucie realizmu w naśladowaniu rzeczywistości, nowatorska umiejętność przedstawienia przestrzeni, zarówno otwartej, jak i zamkniętej (wnętrza i pejzaże), subtelne efekty świetlne połączone z walorami barw. Udoskonalił technikę olejnego malarstwa, był również mistrzem malarstwa miniaturowego (miniatura), które w wielu wypadkach uznaje się za prototypy sztalugowych obrazów szkoły flamandzkiej.
Dzieła m.in.: najsłynniejszy poliptyk gandawski - Ołtarz Baranka Mistycznego (1432), Portret małżonków Arnolfinich (1434), Madonna kanonika van der Paele (1436), Madonna kanclerza Rolin, Trzy Marie u grobu, Madonna przy fontannie (1439).
Bosch Hieronymus, właściwie Jerome van Aeken (Aken), zwany też Jeroen Anthoniszoon (ok. 1450-1516), niderlandzki malarz religijny schyłku średniowiecza. Jeden z najbardziej oryginalnych malarzy europejskich wszechczasów, zarówno jeśli chodzi o zawartość myśli, jak i styl. Ceniony za oszałamiającą wyobraźnię i znajomość charakteru człowieka. Niewiele wiadomo o jego życiu. Pochodził z rodziny malarzy. Żył i tworzył w s’Hertogenbosch w Brabancji (ob. Holandia). Pozostawił ok. 40 obrazów, z których żaden nie jest datowany, a tylko 7 podpisanych. Jego twórczość dzieli się na 3 okresy.
W okresie młodzieńczym (ok. 1475-1485) tworzył obrazy o mniej skomplikowanej symbolice i uproszczonym rysunku, przedstawiające alegorycznie potraktowane sceny z codziennego życia (Leczenie głupoty, Siedem grzechów głównych, Szarlatan). Malował też obrazy religijne (Hołd Trzech Króli, Wesele w Kanie). W okresie dojrzałym (ok. 1485-1505) malował obrazy przedstawiające apokaliptyczne i halucynacyjne sceny zaludnione setkami drobnych potworkowatych postaci, łączących cechy owadów, zwierząt i ludzi. Powstały wtedy najbardziej znane obrazy Boscha, tj. seria tryptyków o fantastycznej tematyce i zawikłanej symbolice: Wóz z sianem (ok. 1500-1502), Ogród rozkoszy ziemskich, Kuszenie św. Antoniego i Sąd Ostateczny (zamówiony 1504), a także: Łódź głupców (znany też jako Statek szaleńców), Św. Jan na Patmos i Św. Krzysztof. W okresie późnym (1505-1516) powstały: Syn marnotrawny, Chrystus przed Piłatem i Niesienie krzyża. Dzieła z ostatniego okresu cechuje ograniczona liczba postaci i nastrój lirycznej medytacji.
Obrazy Boscha są jakby moralizatorsko-dydaktycznymi kazaniami i mają często satyryczny wydźwięk. Wyrażają jednocześnie lęk przed diabłem i potępieniem. Ich myślowe przesłanie wyrasta z chrześcijańskiej symboliki i średniowiecznych bestiariuszy, pism alchemicznych i okultystycznych, sztuki ludowej i średniowiecznej literatury religijnej (np. Złotej legendy Jakuba z Voraginy, pism flamandzkiego mistyka J. de Ruysbroecka czy Młota na czarownice H. Kramera i J. Sprangera), humanistycznej myśli Erazma z Rotterdamu i in. Typowe dla jego malarstwa są postaci grzesznych, zbłąkanych ludzi opętanych przez szatana i zło tkwiące w nich samych, oraz otoczonego przez demony samotnego, sprawiedliwego eremity, który jest wzorem postawy moralnej. Styl Boscha - jakkolwiek indywidualny - świadczy, że znał malarstwo północnej Europy (np. D. Boutsa, A. Drera, J. van Eycka czy H. Memlinga). Był wybitnym kolorystą. Zapoczątkował malarstwo rodzajowe w Niderlandach. Oddziałał na rozwój pejzażu. Stworzył własną ikonografię. Wymyka się wszelkim określeniom stylistycznym i typologicznym. Trudność odczytania treści jego obrazów sprawiła, że wiązano niegdyś Boscha z tajnymi heretyckimi sektami czy okultyzmem. Posądzano go też o malowanie pod wpływem narkotyków. Mimo licznych, sprzecznych interpretacji w jego malarstwie nadal jest wiele tajemnic. Ceniony przez współczesnych (obrazy Boscha zbierał m.in. król hiszpański Filip II), potem niezrozumiały i krytykowany jako zacofany i prymitywny dziwak, w XX w. uznany za geniusza. W XVI w. miał wielu naśladowców, ale jego twórczym kontynuatorem był tylko P. Bruegel starszy. Nawiązywali doń surrealiści.
Drer Albrecht (1471-1528), niemiecki malarz i grafik, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli przełomu średniowiecza i renesansu, pierwszy wielki drzeworytnik. Działał głównie w Norymberdze, gdzie stworzył własny, jednolity styl mając za podstawę miejscowe tradycje sztuki późnogotyckiej i wpływy ekspresyjnego realizmu niderlandzkiego.
Najwybitniejszym dziełem pierwszego okresu twórczości jest cykl 14 drzeworytów do Apokalipsy (1498) wyróżniający się nowatorstwem techniki drzeworytniczej. W tym czasie powstały też liczne malowane portrety (Autoportret 1498), rysunkowe pejzaże i studia przyrodnicze, miedzioryty (Syn marnotrawny 1496) oraz cykle drzeworytnicze (Pasja Chrystusa 1498-1510 i Życie Marii 1501-1511).
Dzięki dwukrotnym podróżom do Włoch (Wenecja, Bolonia), przyswoił sobie zdobycze tamtejszego odrodzenia i zasady wskrzeszonego antyku. Duże znaczenie miał kontakt z dziełami A. Mantegni i Belliniego. Sztuka Drera stanowi syntezę włoskiego racjonalizmu i humanistycznego dążenia do piękna z północną, jeszcze średniowieczną, głęboką tradycją religijną i problematyką moralną.
Dbał o teoretyczną podbudowę twórczości artystów niemieckich, stąd studia nad perspektywą geometryczną i proporcjami ciała ludzkiego, które ujął w traktacie na ten temat, wydanym w 1528. Ponadto Drer udoskonalił technikę drzeworytu klockowego. Szczytowe osiągnięcie to tzw. trzy miedzioryty mistrzowskie - Rycerz ze śmiercią i diabłem (1513), Św. Hieronim w celi (1514), Melancholia (1514), w których Drer wyraża swój pogląd na życie..
Dziełem malarskim popierającym idee M. Lutra były dwa obrazy przedstawiające Czterech Apostołów (1526).
Laserunek, wykończeniowa, przeźroczysta warstwa farby położona na powierzchni obrazu olejnego lub temperowego, zmieniająca zabarwienie: kładąc np. laserunek błękitny na zieleń uzyskuje się oziębienie tej ostatniej. Farby laserunkowe otrzymuje się albo przez używanie pigmentów laserunkowych, albo zwiększenie ilości spoiwa w stosunku do ilości pigmentu kryjącego.
Laserunek znany był już w starożytności, w średniowieczu używany do pokrywania srebra imitującego złoto, od XVI w. stosowany w malarstwie.
Antropocentryzm (z greckiego "anthropos" - człowiek, "kentron" - środek), pogląd lub postawa podkreślające specjalną pozycję człowieka w świecie, przypisujące mu autonomię w zakresie poznawania rzeczywistości i stanowienia wartości. Jest dziedzictwo epoki odrodzenia, zwłaszcza renesansowego humanizmu, który z człowieka ujmowanego podmiotowo uczynił gł. obiekt refleksji filozoficznej. Tworzy, zwłaszcza w skrajnych postaciach, przeciwieństwo teocentryzmu, a także kosmocentryzmu. Termin pojawił się w 2. poł. XIX w.
Wyróżnia się kilka odmian antropocentryzmu: teoriopoznawczy (wszelką krytykę poznania zaczynać należy od analizy sposobów funkcjonowania świadomości ludzkiej i jej treści), metafizyczny (człowiek jako najistotniejszy element Wszechświata winien być wyłącznym lub najważniejszym przedmiotem filozofii), aksjologiczny (człowiek oraz jego szeroko pojęte potrzeby to źródło i miara wszelkich wartości), teologiczny (człowiek jest istotą całkowicie bądź częściowo niezależną od Boga).