Epir - prowincja rzymska

Geografia terenu.

Granice w końcu II wieku n.e.
Prowincja rzymska – Epir znajdowała się w północno – zachodniej części Grecji kontynentalnej. Jej granice od wschodu wyznaczały góry Pindos. Od zachodu natomiast Epir sąsiadował jedynie z morzem Jońskim. Północna granica wiodła aż do ujścia rzeki Vjosa 1, natomiast południowa kończyła się północnym cyplu cieśniny łączącej z morzem Zatokę Amvrakikos. Obecnie Epir jest regionem administracyjnym Grecji, jednak granice z II wieku n.e. nie zostały zachowane, ponieważ jego północną część2 zajmuje obecnie Albania.
Ukształtowanie terenu.
Znajdują się tu stosunkowo wysokie góry, przede wszystkim łańcuch Pindos ze zgrupowanymi na niewielkiej przestrzeni szczytami o wysokości ponad 2000 m n.p.m., doliny górskich rzek oraz wiele pięknych, dzikich wąwozów, m.in. Vikos, Apos, Acheron. Większe obszary równinne należą w Epirze do rzadkości i znajdują się przede wszystkim na wybrzeżach, które bardzo często są wysokie i strome3.
Stosunki wodne.
Jest to teren raczej ubogi w zbiorniki wodne. Nielicznie występujące jeziorka i strumyki górskie nie stanowią życiodajnego źródła wody. Jedynymi większymi rzekami na tymi terenie są Arachthos i wspomniana już Vjosa.
Klimat.
Tak jak cały świat śródziemnomorski, Epir leży strefie klimatycznej podzwrotnikowej. Obecność morza świadczy o tym, że jest to klimat wilgotny, typu śródziemnomorskiego. Na wschodzie przechodzi jednak w kontynentalny. W północnej części występują długotrwałe susze. Aczkolwiek roczne opady w całym regionie są dosyć wysokie, wahają się od 700 do 2500 mm4
Fauna i flora.
Wobec niedostatku ziemi uprawnej na terenach nizinnych, w starożytności rolniczo wykorzystywano także zbocza wzgórz - dziś już wyjałowione - chociaż wymagało to ogromnego nakładu pracy. Prócz zboża, stanowiącego podstawę wyżywienia, Epiroci uprawiali drzewa oliwkowe i owocowe5 oraz winną latorośl. Spośród zwierząt hodowlanych na pierwszym miejscu należy wymienić owce i kozy.
Surowce.
Góry w całej Grecji są dość ubogie w kopaliny. W starożytności wydobywano z nich wprawdzie niewielkie ilości rud miedzi i żelaza oraz złoto i srebro, ale większość tych surowców, jak również cynę niezbędną do produkcji brązu, sprowadzano spoza kraju.
Epir był jedną z zasobniejszych w surowce prowincji greckich, jednak i tak nie samowystarczalną.


________
1. Obecnie jest to jedna z większych rzek Albanii.
2. Albania zajmuję znaczną część starożytnego Epiru.
3. Jest to kraina o nazwie geograficznej Riwiera Albańska.
4. Źródło - http://www.statistics.gr/en/index.htm
5. Np. figi, pomarańcze, brzoskwinie, mandarynki, jabłka, śliwki, gruszki.


Historia Epiru przed przyłączeniem do państwa rzymskiego.


Historia wczesnego Epiru to jedna wielka tajemnica. Brak jakichkolwiek wzmianek o tej krainie w epoce brązu nie oznacza jednak, że nie osiedlali się tam Achajowie, nie istniała kultura mykeńska, bądź inne dotąd nie poznane. Jest to jednak teren odcięty od pozostałej Grecji masywem Pindosu, co może świadczyć o zwykłym braku zainteresowania tym obszarem przez Hellenów. Rozbudowane góry i niedostępność wystarczająco odpychały Greków, którzy zazwyczaj zajmowali jednak wybrzeża morza Egejskiego i Peloponez.
Dopiero epoka archaiczna udziela nam szczątkowych informacji na temat Epiru. Mianowicie podczas kształtowania się struktur społecznych i form sprawowania władzy, czyli wtedy, kiedy na półwyspie bałkańskim powstawały polis1, w Epirze kształtował się, zaczerpnięty jeszcze z Grecji mykeńskiej, system władzy królewskiej. Epir leży na obrzeżach świata greckiego, dlatego tam nie rozwinęła się instytucja polis.
W epoce klasycznej znów brak jest informacji na temat życia mieszkańców Epiru. Pojawia się on jedynie przy omawianiu przyczyn wojny peloponeskiej, kiedy to Korkyra2 wdała się w spór ze swoim kolonizatorem – Koryntem. Był to rok 435 p.n.e., czyli walka o przewodnictwo w Grecji pomiędzy Atenami i Spartą. Prośba o pomoc skierowana do Aten przez Korkyrę - oraz kilka innych przyczyn - sukcesywnie prowadziły do wojny ateńsko – spartańskiej, której zapowiedzią była wielka bitwa morska pomiędzy Koryntem a Korkyrą. Odbyła się ona właśnie u wybrzeży Epiru.
Jeszcze w wiekach ciemnych północny Epir zamieszkiwały ludy niegreckiego pochodzenia m.in. Tesprotowie, Molossowie. W wyniku hellenizacji, której uległy plemiona epirockie w V wieku p.n.e. owe ludy zostały częściowo wyparte na północ półwyspu i zaczęły kształtować inne kultury. Hellenizacja Epirotów doprowadziła do rozbicia tego ludu na wiele plemion. Zostały one zjednoczone dopiero przez Pyrrusa w III wieku p.n.e.. Rządy tego króla były najświetniejszym okresem w historii Epiru3
Pyrrus to postać bardzo ważna dla Epiru, dlatego godna również krótkiego omówienia. Żył w latach 319-272 p.n.e.. Był królem wspomnianych wyżej Molossów. W 303 p.n.e. został wygnany z kraju, lecz skorzystawszy z poparcia teścia, Ptolemeusza I Sotera, w 297 p.n.e. powrócił na tron. Starał się uwolnić swój kraj spod wpływów Macedonii i przekształcić go w monarchię typu hellenistycznego. Interweniował w spory dynastyczne w Macedonii. Szukał oparcia we wrogich Macedonii Atenach i w Związku Eolskim. Aby rozciągnąć swą władzę na południową Italię, ruszył na pomoc zagrożonemu przez Rzym Tarentowi. W 280 p.n.e. z ogromną armią4 wylądował w Italii. Odniósł świetne zwycięstwa pod Herakleją (280 p.n.e.) i pod Ausculum (279 p.n.e.), które okupił ogromnymi stratami swoich oddziałów (stąd "pyrrusowe zwycięstwo"). Pod Beneventum (275 p.n.e.) doszło do krwawej bitwy z armią rzymską, w której Pyrrus stracił wielu żołnierzy, poniósł klęskę i wycofał się do Epiru. Niedługo potem wyprawił się na południe, próbując podbić Macedonię i Peloponez. Zginął na ulicach zdobywanego Argos. Jego biografię napisał Plutarch.


1. Polis (poleis) – termin pierwotnie oznaczał „miejsce ufortyfikowane”, natomiast tłumaczenie „miasto – państwo” częściowo jest błędnym, ponieważ brak w nim było struktur właściwych państwu (np. system fiskalny, policja), a miasto składało się z agory i budynków publicznych – obywatele ciągle mieszkali we wsiach (por. Ateny)
2. Wyspa u wybrzeży Epiru.
3. Symmachia Epirotów
4. 25 tys. żołnierzy, 20 słoni bojowych

Epir prowincją rzymską

W wyniku różnych wydarzeń, które nastąpiły po drugiej wojnie macedońskiej, mieszkańcy niemal całej Grecji – w tym również Epiru – zaczęli się buntować przeciw opiece, jaką wówczas wytoczył nad nimi Rzym. Długo można by się także rozpisywać nad okolicznościami wypowiedzenia przez Imperium wojny synowi Filipa V Macedońskiego – Perseuszowi. Jej wybuch spowodował jednak, że Grecy stali się bardziej przychylni Perseuszowi. Po jakimś czasie uzyskał on nieznaczną pomoc od kilku miast beockich, a także od Epiru (który był wtedy republiką federalną) oraz wodza iliryjskiego Gentiosa. Początkowo Macedonia odnosiła zwycięstwa (m.in. pod Larissą), dlatego Perseusz zaproponował zawarcie rozejmu. Nie przemawiało to jednak do oszołomionych porażką Rzymian, którzy zaczęli powoli zbierać swe siły. Ostatecznie w czwartym roku wojny1 pod dowództwem konsula L. Emiliusza Paulusa Macedończycy zostali pokonani. Przesądził o tym wynik bitwy pod Pydną w Macedonii (168 r. p.n.e.). W konsekwencji Macedonia stała się częścią Imperium rzymskiego.
W następnym roku Paulus otrzymał rozkaz dokonania ekspedycji karnej przeciwko ludności Epiru. Posłużywszy się podstępem, przypominającym okoliczności masakry w Glencoe2, Paulus zaatakował jednocześnie wszystkie miasta i wioski w tym kraju, biorąc sto pięćdziesiąt tysięcy jeńców, których sprzedał później w niewolę. Zważywszy, że Epir nie udzielał Perseuszowi poważniejszej pomocy, owo masowe uprowadzenie ludzi stanowiło krzyczące pogwałcenie antycznych zwyczajów wojennych.
Okrucieństwa, których armia rzymska dopuściła się w Epirze na rozkaz senatu, wskazywały, jak wyobrażał on sobie uregulowanie sprawy greckiej po trzeciej wojnie macedońskiej. Chociaż senat skłaniał się do pozostawienia państwom greckim niezależności, a ściślej mówiąc, nie chciał brać na swoje barki ciężaru sprawowania tam rządów, to jednak był zdecydowany pozbawić je wszelkich możliwości podejmowania działań szkodliwych dla Rzymu. Dlatego właśnie senat rozkazał bezwzględną czystkę polityczną w całej Grecji.
Dopiero w roku 148 p.n.e. senat uświadomiwszy sobie, że wolność, którą trzeba powściągać represjami wojskowymi, nie zdoła zapewnić pokoju Grecji ani uwolnić Rzymian od zaangażowania w tym regionie, zdecydował się na aneksję Macedonii. W celu zapewnienia bezpieczeństwa tej prowincji, do której zostały przyłączone Epir i Tesalia, Rzym zawarł traktaty przymierza z naczelnikami wielu plemion trackich, a z Apollonii do Tessalonik przeprowadzono wielką arterię komunikacyjną, via Egnatia, która do czasu drugiej okupacji Albanii przez Włochy w 1916 roku była w tym kraju jedyną dobrą drogą. Rzymianie nie podjęli jednak żadnej próby systematycznej penetracji Półwyspu Bałkańskiego ani związania go z Rzymem węzłami dyplomatycznymi. Aczkolwiek już w 146 r. p.n.e. cała Grecja należała do Imperium.

________
1. Trzecia wojna macedońska rozgrywała się w latach 171-168 p.n.e.
2. Chodzi tu o wymordowanie w 1692 r. członków szkockiego klanu MacDonaldów przez Campbella of Glen Lyon, dowódcę Wilhelma III Orańskiego. I w Epirze, i w Glencoe dokonano rzezi na niespodziewającej się niczego złego ludności, gotowej do prowadzenia negocjacji. W obu też wypadkach działający niby na własną rękę dowódca miał przyzwolenie swych władz.


Okres wielkich podbojów przyniósł Rzymowi wiele nowych prowincji (m.in. omawiany Epir). Prowincje te stały się podstawowym źródłem bogactw państwa rzymskiego oraz poszczególnych przedstawicieli elity społeczeństwa. Ludność prowincji nie pełniła służby wojskowej jak sprzymierzeńcy italscy, była traktowana jako poddani Rzymu i zobowiązana do wysokich świadczeń materialnych. Mieszkańcy prowincji płacili dziesięcinę1, pogłówne, podatki pośrednie – np. od każdej sztuki bydła, opłaty portowe, czynsze, opłaty z tytułu koncesji na eksploatację kopalń i kamieniołomów. Byli też zobowiązani do licznych świadczeń osobistych na rzecz namiestnika i jego otoczenia. Namiestnikami zostawali zazwyczaj byli konsulowie (proconsules), bądź byli pretorowie (propraetores). Mięli oni do dyspozycji wielu urzędników – kwestora, kilku legatów, sekretarzy oraz innych „niższych funkcjonariuszy”.
W okresie republiki maksymalnie wzrosła liczba niewolników państwie rzymskim i wykształciła się ostatecznie najbardziej niehumanitarna forma niewolnictwa klasycznego. Niewolnik przestał być częścią rodziny, jak to bywało w stosunkach patriarchalnych. Wręcz przeciwnie był on określany jako rzecz, „narzędzie mówiące” (instrumentum vocale). Niewolników ogólnie można było podzielić na pracujących na roli2 oraz tworzących familia urbana3. Szczególnym rodzajem niewolników byli gladiatorzy4. Rzym doprowadził wyzysk niewolników do granic możliwości, wykorzystywał ich na wielką skalę w produkcji, gospodarstwie domowym i służbie państwowej. Rozpowszechnienie się pracy niewolniczej nie objęło jednak całego Imperium Romanum; było ono charakterystyczne przede wszystkim dla Italii od II połowy III wieku p.n.e.. W Epirze nie istniała jako taka instytucja niewolnika, raczej ludność tej prowincji była sprzedawana i oddawana w niewolę.
Okres cesarstwa przyniósł zasadnicze zmiany w życiu prowincji. Zerwanie z polityką bezwzględnego i krótkowzrocznego wyzysku, która cechowała schyłek republiki rzymskiej, dało możność rozwinięcia różnych gałęzi produkcji, urbanizacji prowincji i awansu społecznego miejscowej arystokracji. Dzięki wprowadzeniu systemu jednolitej monety, budowie doskonałych kamiennych dróg oraz bezpieczeństwu wewnętrznemu mogła dobrze rozwinąć się wymiana handlowa zarówno wewnątrz Imperium, jak między Rzymem i krajami niezależnymi. Mówiąc o gospodarce Imperium nie należy przeceniać roli handlu. Transport lądowy był bardzo drogi. Dominującą rolę, więc odgrywał nadal handel morski i największymi miastami Imperium były główni porty.
Panowanie Rzymu stosunkowo mniej zmieniło życie gospodarcze w prowincjach wschodnich, które stały już na wysokim stopniu rozwoju gospodarczego momencie podboju. Ale właśnie te bogate prowincje o kulturze hellenistycznej były szczególnie wyzyskiwane w okresie republiki. Panowanie rzymskie w czasach cesarstwa umożliwiło ponowny wzrost produkcji w tych regionach, przyczyniło się na Wschodzie do wielkiego rozwoju handlu, który obejmował przede wszystkim artykuły luksusowe.
Sytuacja ludności prowincji epirockiej, tak jak i całej ludności Grecji, nie była łatwa, jednak znacznie polepszyła się w okresie pryncypatu. Ówcześni cesarze byli początkowo czczeni przez ludność prowincjonalną (liczne pomniki w wielu prowincjach) za to, że po prostu wzrósł poziom ich życia.
________
1. 10 procent zbioru – decuma – zazwyczaj w srebrze
2. Praca od świtu do zmierzchu, po której pozostaje jedynie ochota na sen
3. Życie w mieście, bliżej osoby pana.
4. Gladius – miecz; godna polecenia publikacja - M. Grant „Gladiatorzy”, wyd.2, Warszawa 1987

Kolejne zmiany systemu rządów w Imperium Romanum, spowodowane trudnościami gospodarczymi oraz najazdami barbarzyńców na granice cesarstwa, doprowadziły w ostateczności do tetrarchii (293 r. n.e.) i wielu innych zmian organizacyjnych w państwie. Dioklecjan znacznie powiększył liczbę prowincji1. Epir dla przykładu podzielił na Epirus Nova i Epirus Vetus. Powstało również 12 2 diecezji oraz prefektury. Prowincje epirockie należały do Praefectura Illyrici oraz najprawdopodobniej3 do diecezji mediolańskiej. W wyniku podziału Imperium na Wschód i Zachód (395 r. n.e.) cały Epir dostał się pod władanie Cesarstwa wschodniego. Koniec państwa zachodniego ostatecznie nastąpił w 476 r., ale wschodnie ciągle istniało. Dopiero „rewolucja” Fokasa w 602 r. doprowadziła do zmierzchu cesarstwa rzymskiego na Wschodzie.
Późniejsze dzieje Bizancjum są bardzo burzliwe, a rola Epiru w nich zazwyczaj niewielka. W wiekach IX-XI Epir przejściowo znajdował się pod panowaniem bułgarskim. Pierwsze niezależne księstwo epirockie powstało w XIIIw. i było przedmiotem walk pomiędzy Serbią a Bizancjum. Od XIV w. pod władzą Serbii. W 1430 roku ziemie Epiru zostały podbite przez Turcję. W latach 1443-79 rozgrywało się tam krwawo tłumione powstanie antytureckie. W 1912 Albania zaczęła proklamować niepodległość, ale w 1913 roku, kiedy ją otrzymała, Epir był już w posiadaniu greckim, dlatego przypadła jej jedynie północno – zachodnia część tej krainy. Od drugiej wojny światowej aż do 1991 roku, albańska część Epiru była utrzymywana w polityce komunistycznej. Obecnie jest to część kraju, który podnosi się z dołka gospodarczego wywołanego zmianą ustroju. Natomiast Epir grecki to kraina bardzo szybko rozwijająca się, tak jak i cała Grecja, która od 1993 należy do Unii Europejskiej.




Zdjęcie satelitarne wyspy Kefalinia na morzu Jońskim pobrane ze strony http://wiem.onet.pl/wiem/01aa18.html

1. Z 50 do ok. 110 prowincji.
2. Za Konstantyna było ich 13, a za Walensa – 14.
3. Brak jednoznacznych danych.
4. Do 1468 pod przywództwem Skanderbega.



Przewodnik turystyczny

Region administracyjny Grecji - Epir - 9,2 tys. km kw. jest obszarem najsłabiej zagospodarowanym turystycznie. Znajdują się tu stosunkowo wysokie góry, przede wszystkim łańcuch Pindos ze zgrupowanymi na niewielkiej przestrzeni szczytami o wysokości ponad 2000 m n.p.m., doliny górskich rzek oraz wiele pięknych, dzikich wąwozów, m.in. Vikos, Apos, Acheron. One też stanowią główną atrakcję tego regionu. Dodatkiem są antyczne ruiny, a także ciekawe wioski, miasteczka, klasztory.
Wybrzeża Morza Jońskiego należą do słabiej zagospodarowanych, chociaż nie brak tam plaż czy kurortów, np. Parga (na zdj. obok) czy Preveza na końcu północnego cypla cieśniny łączącej z morzem Zatokę Amvrakikos. Ogólnie jednak plaże zachodniej Grecji mogą rozczarować. Lepsze spotkamy na okolicznych wyspach.
Przy okazji pobytu w tym regionie zachęcam do odwiedzenia miasta Arta i obejrzenia w nim bizantyjskiego kościoła Agios Dimitrios, a w pobliżu Arty klasztorów: Kato Panagia i Vlechernes. Spośród licznych miejscowości tego makroregionu Grecji warto poznać 45-tysięczną Janinę, leżącą na szlaku wiodącym od portowej Igoumenisty, dokąd docierają promy z Włoch. Z dawnej świetności Janiny zachowała się - i warto ją obejrzeć - cytadela Frourio, a w niej cytadela wewnętrzna, dwa meczety, synagoga. W mieście warto też zobaczyć okolice Starego Bazaru i koniecznie Muzeum Archeologiczne. 5 km na północ od miasta znajduje się największy w Grecji zespół jaskiń Perama. Natomiast na południe od Janiny, w Dodonie, jest sławny, jeden z najstarszych kręgów kultowych Grecji antycznej. Obejrzeć tam można wykopaliska sanktuarium Zeusa, teatru, stadionu i innych obiektów.
Przepiękne, dzikie krajobrazy oferuje region Zagori, leżący na zachód od Janiny. Są tam także duże jeziora, m.in. Trihonida i Krematsa. Natomiast na południowym krańcu tego regionu, w prowincji Etolo - Akarnania, w pobliżu wejścia do Zatoki Korynckiej, znajduje się miasteczko Mesolongi, w którym zmarł sławny poeta angielski, George Byron, organizując w 1824 r. oddział powstańców greckich. W Heroonie - Parku Bohaterów - stoi pomnik Byrona, pod którym pochowano jego serce. W pobliżu znajduje się płyta grobowa upamiętniająca polskich obrońców Mesolongi podczas tureckiego oblężenia w 1826 r.



Bibliografia:

1. Maria Jaczynowska, Danuta Musiał, Marek Stępień „Historia starożytna”, wyd. TRIO, Warszawa 2002
2. Max Cary, Howard Hyes Seullard „Dzieje Rzymu od czasów najdawniejszych do Konstantyna” w przełożeniu Jerzego Schwakopfa, wyd. PIW, Warszawa 1992
3. Józef Wolski „Historia Powszechna. Starożytność” wydanie 4 (poprawione i uzupełnione), wyd. PWN, Warszawa 1992
4. http://wiem.onet.pl
5. http://achajaiepir.webpark.pl
6. http://historica.pl