Organizacje pozarządowe w Królestwie Polskim w 1830r.

W latach 1815 – 1830 organizacje spiskowe powstawały przede wszystkim w kręgach młodzieży gimnazjalnej i studenckiej. Dla tej młodzieży wyzwaniem stała się mickiewiczowska Oda do młodości, wzywająca do działania i zmian. W tym okresie zawiązało się ponad 70 organizacji konspiracyjnych – głównie w Warszawie i Wilnie. Wszystkie one przechodziły znamienną ewolucję: od kółek samokształcenia do związków politycznych. W 1817 roku Ludwik Mauerberger utworzył w Warszawie Związek Przyjaciół pod godłem Panta Koina; w 1819 roku powstał Związek Braci Polaków, w którym działali m.in. Tadeusz Krępowiecki i Wiktor Heltman. Najdłużej działającą organizacją młodzieży było Towarzystwo Filomatów, założone w Wilnie w 1817 roku m.in. przez Tomasza Zana i Adama Mickiewicza, rozbite aresztowaniami w 1823 roku.
Wśród oficerów armii Królestwa Polskiego także powstawały tajne organizacje. Major Walerian Łukasiński założył w 1819 roku Wolnomularstwo Narodowe, dwa lata później przemianowane na Towarzystwo Patriotyczne. Do Towarzystwa, które utrzymywało kontakty z tajnymi związkami młodzieży, należeli oprócz oficerów także ziemianie i urzędnicy. Z inicjatywy ppor. Piotra Wysockiego w Szkole Podchorążych powstało w 1823 roku tajne sprzysiężenie. Młodzi spiskowcy w nocy z 29/30 XI 1830 roku atakiem na Belweder dali sygnał do powstania.


WOLNOMULARSTWO NARODOWE – tajna organizacja niepodległościowa w formach organizacyjnych zbliżona do masonerii, założona w 1819 roku w Warszawie przez majora W. Łukasińskiego; celem odbudowy niepodległego państwa polskiego pod berłem Aleksandra I (przeciwne temu były loże poznańskie); prawe skrzydło Wolnomularstwa Narodowego z Łukasińskim chciało oprzeć walkę o niepodległość na szlachcie i inteligencji, lewe - z J. Szrederem – wysuwało hasło uwłaszczenia chłopów, by w ten sposób włączyć ich do walki z zaborcami; 1820 wskutek rosnących sprzeczności i wzrastającym ryzykiem dekonspiracji Łukasiński rozwiązał organizację (na jej zrębach rok później utworzył Towarzystwo Patriotyczne).


ŁUKASIŃSKI WALERIAN – (1786 – 1868) – żołnierz, major wojsk Królestwa Polskiego; 1819 założył Wolnomularstwo Narodowe – organizację masońską, stawiającą sobie za cel odzyskanie przez Polskę niepodległości; 1821 przekształcone w Towarzystwo Patriotyczne; zdemaskowany, skazany na 7 lat więzienia (po próbie ucieczki wyrok zwiększono do 14 lat). (...)


ZWIĄZEK KOSYNIERÓW – 1820 – 21 tajna organizacja niepodległościowa w Wielkopolsce, wyłoniona z Wolnomularstwa Narodowego; program niechętny reformom społecznym, kładący nacisk na odzyskanie niepodległości, członkowie rekrutowali się z kręgów zamożniejszej szlachty, do głównych działaczy należeli: I. Prądzyński, M. Mielżyński, L. Szczaniecki, J. N. Umiński; 1821 Związek Kosynierów wszedł w skład Towarzystwa Patriotycznego tworząc prawe skrzydło przeciwne Łukasińskiemu i jego koncepcji wiązania polskiego bytu państwowego z Rosją.


TOWARZYSTWO PATRIOTYCZNE - działająca w latach 1821 – 26 w Warszawie tajna organizacja niepodległościowa byłych członków Wolnomularstwa Narodowego i Wielkopolskiego Związku Kosynierów, dążąca do odbudowy Polski; organizator i przywódca major Walerian Łukasiński, po jego uwięzieniu podpułkownik S. Krzyżanowski; rozmowy o współdziałaniu z rosyjskimi dekabrystami, po upadku ich powstania ujawnienie i rozbicie Towarzystwa Patriotycznego; sąd sejmowy 1827 – 1828 skazał aresztowanych członków na nieduże kary, oddaliwszy zarzut zbrodni stanu.


TOWARZYSTWO SZUBRAWCÓW – działająca 1817 – 22 w Wilnie grupa literatów i Satyryków podejmująca prześmiewcze i antyklerykale tradycje oświecenia w publikacjach na łamach „Tygodnika Wileńskiego” i „Wiadomości Brukowych”; wśród członków M. Baliński, L. Borowski, I. i J. Chodźko, A. Gorecki, K. Kotym, Jędrzej Śniadecki (od 1819 roku prezes), T. Zan; przetrwało działalność wskutek represji polski carskiej.


„TYGODNIK WILEŃSKI” – czasopismo naukowo – literackie wydawane w Wilnie, w latach 1815 – 22 (od 1818 dwutygodnik); związane z Towarzystwem Szubrawców, utworzone z inicjatywy J. Lelewela i najpierw przez niego kierowane, od 1818 kolejno przez M. Balińskiego, I. Szydłowskiego, M. Olszewskiego, reprezentowało orientację klasycystyczną, debiutowali na jego łamach m.in. A. Mickiewicz, J. Korzeniowski, A. Chodźko, A. E. Odyniec.



PANTA KOINA – Związek Przyjaciół – (gr. „wszystko wspólne”) tajna organizacja studencka założona w 1817 w Warszawie przez Ludwika Mauersbergera; od 1819 oddział w Berlinie; nieliczna o charakterze samokształceniowym, programowo nawiązywała do idei oświeceniowych i rewolucji francuskiej, potępiała despotyzm carski, wyzysk chłopstwa i zachowawczą rolę Kościoła; 1822 zdekonspirowana, przymusowo rozwiązana.


MAUERSBERGER Ludwik (1796 – 1823) – działacz niepodległościowy; 1817 jako student medycyny Uniwersytetu Wileńskiego współzałożyciel tajnej organizacji Panta Koina („Wszystko wspólne”), 1819 wyjechał do Berlina, by tam kontynuować studia; aresztowany 1822 po uwolnieniu zmarł na gruźlicę.


FILOMACI – (gr. miłośnicy nauki) tajne stowarzyszenie studentów i absolwentów Uniwersytetu Wileńskiego, działające 1817 – 23; jeden z typowych dla początkowych lat XIX w. patriotycznych związków młodzieży. Założone 1 X 1817 przez m.in. A. Mickiewicza, J. Jeżowskiego, o. Pietraszkiewicza, T. Zana, działało do 1821 jako Towarzystwo Filomatyczne, następnie jako „towarzystwo bez nazwiska” (od 1822 tzw. Biali) tworzące zakonspirowane kierownictwo związków podległych. Liczyło około 20 członków (m.in. J. Czeczot, I. Domejko, J. Kowalewski, T. Łoziński, F. Malewski, J. Sobolewski). Stowarzyszenie łączyło idee XVIII – wieczne (racjonalizm, kult nauki, utopizm moralny, przekonanie o kluczowej dla postępu roli oświaty i wychowania) z romantyczną już wiarą w siłę młodości. Program filomatów ewoluował od samokształcenia i samodoskonalenia moralnego, poprzez „pracę na dobro i pomyślność kraju” (gł. Rozumianą jako przygotowanie kadry nauczycielskiej), po dążności niepodległościowe. W początkowej fazie (1818 – 19) filomaci zajmowali się dyskutowaniem prac własnych oraz najnowszych prądów umysłowych i estetycznych w Europie; po opuszczeniu Wilna przez kilku najwybitniejszych przedstawicieli związku pojawił się w nim wyraźny kryzys programowy; dalsze losy ruchu przebiegają w atmosferze ostrego sporu między zwolennikami koncepcji pierwotnej (m.in. Jeżowski) i opowiadającymi się za patriotycznym odcieniem programu (A. Mickiewicz). W atmosferze tej tworzono kolejne związki podległe – niższe ogniwa filomatyzmu. 1820 nakazem rektorskim została zlikwidowana działalność Zgromadzenia Pożytecznej Zabawy (Promieniści kierowani przez T. Zana) – organizacji o charakterze masowym; w jego miejsce powstało tajne zgromadzenie Filaretów – najniższe w hierarchii ogniwo filomackie. 1823 na skutek przypadkowej dekonspiracji filaretów rozpoczęło się śledztwo wdrożone prze N. Nowosilcowa, obejmujące b. Szerokie kręgi młodzieży wileńskiej; 1824 wielu filaretów skazano na banicję, a niektórych na orzeczone dodatkowe kary więzienia, rozpoczęła się także czystka wśród kadry profesorskiej Uniwersytetu Wileńskiego. Historia ruchu znalazła swoje odbicie w III części Dziadów A. Mickiewicza. Większość filomatów (poza Mickiewiczem, autorem m.in. hymnu ruch Hej użyjmy żywota, programowego wiersza „Już się z pogodnych niebios...”) próbowała swoich sił w poezji (gł. J. Czeczot), nie osiągając jednak poważniejszych sukcesów.


FILARECI – tajny patriotyczny związek młodzieży wileńskiej; założony VI 1820 przez Tomasza Zana (duży współudział J. Czeczota i F. Malewskiego), w miejsce Zgromadzenia Pożytecznej Zabawy (tzw. Promienistych); jego program był częścią ruchu filomatów; 1822 liczył 176 członków, 1823 wykryty przez N. Nowosilcowa; 1824 w procesie politycznym 20 filomatów skazano do odległych guberni (T. Zana, J. Czeczota i a. Suzina dodatkowo na karę więzienia), 4 profesorów relegowano z katedr (w tym J. Lelewela); ze stanowiska kuratora wileńskiego okręgu szkolnego ustąpił A. J. Czartoryski; śledztwem objęto także kręgi uczniów szkół średnich; martyrologiczny obraz losu filaretów pozostał w III części Dziadów A. Mickiewicza.


PROMIENIŚCI Towarzystwo Przyjaciół Pożytecznej zabawy – patriotyczna organizacja studentów wileńskich założona w 1820 roku przez Tomasza Zana i w tym samym roku rozwiązana.


TOMASZ ZAN – poeta, współtwórca Filomatów, 1820 założyciel Promienistych, 1820 Filaretów, którym przewodniczył; członek Towarzystwa Szubrawców, jeden z najbliższych przyjaciół Adama Mickiewicza; 1824 w procesie młodzieży wileńskiej skazany na rok twierdzy i dożywotnie zesłanie(...)


Te wymienione wyżej stowarzyszenia i związki, to tylko niektóre. Zostały opisane jako najważniejsze organizacje pozarządowe powstałe (i zlikwidowane) w okresie 1815 – 1830. Choć każda z nich na inny sposób, to jednak wszystkie walczyły o to samo – o niepodległość ziem znajdujących się pod trzema zaborami i poza granicami Królestwa Polskiego i o to, by z powrotem stały się jednym państwem. Wszystkie te organizacje zakładały, iż w młodości drzemie siła i tajnie zorganizowana przez samą siebie młodzież pełna wiary i tej właśnie siły potrafi zdziałać w tej sytuacji więcej niż rząd. Odzwierciedlenie tego założenia odnajdujemy w słowach Adama Mickiewicza, który pisał:



Bez serc, bez ducha, to szkieletów ludy;
Młodości! dodaj mi skrzydła!
Niech nad martwym wzlecę światem
W rajską dziedziną ułudy:
Kędy zapał tworzy cudy,
Nowości potrząsa kwiatem
I obleka w nadziei złote malowidła
(...)
Młodości! ty nad poziomy
Wylatuj, a okiem słońca
Ludzkości całe ogromy
Przenikaj z końca do końca.

Patrz na dół – kędy wieczna mgła zaciemia
Obszar gnuśności zalany odmętem:
To ziemia!
(...)
Razem, młodzi przyjaciele!...
W szczęściu wszystkiego są wszystkich cele;
Jednością silni, rozumni szałem,
Razem, młodzi przyjaciele!...

/”Oda do młodości”/