Polska pod zaborami
Polska znajdowała się pod zaborami: pruskim, austyjackim i rosyjskim w latach 1815-1846.
Zabór Pruski , ziemie polskie włączone do Prus w okresie rozbiorów Polski (1772-1795). W I rozbiorze (1772) przyznano Prusom Warmię oraz województwa: pomorskie, malborskie i chełmińskie (bez Gdańska i Torunia) oraz pas ziem nad Notecią i Gopłem - razem 36 tys. km2.W II rozbiorze (1793) Prusy zajęły: Gdańsk, Toruń, województwo poznańskie, gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie, łęczyckie, brzesko-kujawskie, płockie, ziemie dobrzyńską, część województwa rawskiego i skrawek inowrocławskiego - razem 58 tys. km2.
W III rozbiorze (1795) zajęły: skrawek Żmudzi, część województwa podlaskiego, większość inowrocławskiego (z Warszawą), resztę rawskiego i skrawek krakowskiego - razem 55 tys. km2. Ogółem zabór pruski objął 20% obszaru Polski i 23% jej ludności.
Z ziem z I zaboru pruskiego utworzono prowincję Prusy Zachodnie (bez Warmii, włączonej do Prus Wschodnich), z ziem II i częściowo III zaboru pruskiego powstały Prusy Południowe, a z ziem III zaboru pruskiego Prusy Nowowschodnie.
W 1807 na mocy traktatu w Tylży ziemie II i III zaboru (bez Gdańska i przekazanego Rosji obwodu białostockiego) oraz część ziem I zaboru weszły w skład Księstwa Warszawskiego. W 1815 kongres wiedeński przyznał Prusom zachodnią część Księstwa Warszawskiego (województwo poznańskie i bydgoskie).
Większość ziem zaboru pruskiego wróciła do Polski na mocy traktatu wersalskiego w 1919, reszta natomiast po II wojnie światowej.
Zabór pruski. W najbardziej korzystnej sytuacji znajdowało się rolnictwo na terenie zaboru pruskiego, gdzie najwcześniej przeprowadzono reformę stosunków agrarnych. Pruskie ustawy o zniesieniu poddaństwa (1807) i uwłaszczeniu chłopów (1811) objęły również polskie Pomorze Gdańskie i Warmię. Natomiast 1823 r. reformę regulacyjną rozszerzono na Poznańskie. Reforma uwłaszczeniowa zapoczątkowała kształtowanie się nowoczesnej struktury rolnictwa i umożliwiła jego przestawienie na gospodarkę kapitalistyczną. Dzięki „pruskiej drodze do kapitalizmu” powstały duże majątki ziemskie oraz duże i średnie gospodarstwa chłopskie. Jednocześnie zwiększyła się liczba bezrobotnych, którzy stawali się robotnikami rolnymi, a także tworzyli rynek pracy dla powstającego przemysłu. 60% ziem należało tutaj do wielkich właścicieli. Wielkopolska i Pomorze przodowały zwłaszcza w plonach zbóż oraz ziemniaków. W Poznańskim i na Pomorzu rozwijała się hodowla zarówno nierogacizny jak i bydła rogatego i koni. Wzrosło zużycie nawozów sztucznych, rozwijała się mechanizacja rolnictwa, podejmowano melioracje gruntów. Górny Śląsk przodował w przemyśle. Szersze zastosowanie węgla kamiennego w przemyśle i transporcie oraz w ogrzewaniu mieszkań sprawiło coraz większe wydobycie węgla. W Poznańskim rozwijał się przede wszystkim przetwórstwo płodów rolnych- cukiernictwo i gorzelnictwo. Na Pomorzu odgrywał ważną rolę przemysł spożywczy i tytoniowy w centrum w Elblągu.
Zabór walczył o ograniczenie władzy kościelnej, była walką władz pruskich o kulturę KULTURKAMPF (zlikwidowano szkolnictwo zakonne, zamknięto seminarium duchowne w Poznaniu, nałożono grzywny na instytucje kościelne). W roku 1861 powstało Centralne Towarzystwo Gospodarcze (chłopi+ziemianie). Działały towarzystwa rolnicze i gospodarcze, walczyły one o zachowanie polskiej mowy, tradycji, kultury, pełniły one funkcję szkół, zaś w miastach funkcjonowały towarzystwa przemysłowe i pożyczkowe. Od 1876 r język niemiecki stał się językiem urzędowym. Nauczycielom zabroniono przynależności do polskich stowarzyszeń. Akcja wyzwoleńcza spowodowała reakcję w postaci ożywionego życia kulturowego. Walka z Polakami zaostrzyła się w roku, 1886 gdy Reichtag uchwalił ustawę kolonizacyjną. Polacy, którzy mieszkali pod zaborem pruskim, zaangażowali się w walkę o zachowanie polskości w ramach Pracy Organicznej. Podstawy te objęły wszystkie warstwy społeczne. W 1885 r władze niemieckie wydały nakaz opuszczenia państwa przez wszystkich „obcokrajowców” (Polaków) tzw.: Rugi Pruskie objęły ok. 25 tyś. Polaków. W 1886 r. utworzono Komisję Kolonizacyjną, której zadaniem było wykupienie polskiej własności ziemskiej i przekazanie jej w ręce Niemców. W 1888 r Polacy założyli Bank Polski. r. W 1894 roku powstała w Poznaniu HAKATA, czyli Związek dla Popierania Niemczyzny na Kresach Wschodnich. Była to organizacja stawiająca sobie za cele obronę interesów niemieckich na prowincjach wschodnich. Hakata miała silne poparcie rządu, toteż nasilała się szykany wobec Polaków. W obronie polskiej mowy powstało w 1894 roku Towarzystwo Przyjaciół Wzajemnego Pouczania się i Opieki nad Dziećmi (WARTA) towarzystwo skupiało kobieto, którym przewodziła Aniela Tułodziecka.
W 1904 roku wydano ustawę o zgromadzeniach tzw. „ustawę kagańcową” możliwość odbywania zebrań i zgromadzeń wyłącznie w języku niemieckim.
Zabór Austyjacki (Galicja) Austriacki zabór, tereny polskie przejęte przez Austrię w wyniku rozbiorów Polski. 1772, podczas I rozbioru, Austria zajęła: południową część woj. krakowskiego i sandomierskiego, księstwa oświęcimskie i zamorskie, województwo ruskie, część województwa bełskiego oraz skrawki województwa wołyńskiego, podolskiego, lubelskiego i ziemi chełmińskiej, a także przedmieścia Krakowa i Kazimierza i niektóre ziemie między Wieprzem a Bugiem (które zwróciła 1776). Zajęte ziemie (o powierzchni 83 tys. km2 i ok. 2,6 mln ludności) nazwano Galicją).
W II rozbiorze Austria nie brała udziału. 1795, w III rozbiorze Polski, Austria włączyła do monarchii Kraków i część Małopolski między Pilicą, Wisłą a Bugiem (oprócz ziem na wschód od Warszawy, między Karczewem a Serockiem). Zajęte obszary (o powierzchni 47 tys. km2 i 1,2 mln ludności) zwano Nową Galicją. 1809, w wyniku klęski poniesionej w wojnie z Francją, Austria podpisała w Schnbrunn pokój, na mocy którego utraciła na rzecz Księstwa Warszawskiego Nową Galicję oraz część powiatu zamojskiego, a na rzecz Rosji obwód tarnopolski. 1815 w wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego odzyskała tereny na południe od Krakowa, na prawym brzegu Wisły (Podgórze) i obwód tarnopolski. 1846 zajęła Wolne Miasto Kraków. 1918 ziemie polskie zagarnięte przez Austrię powróciły do niepodległej Polski.
Zabór ten był najlepszy w porównaniu z innymi. Ale oczywiście nie można tu mówić o dobrym lub złym bo to jest tylko wybór mniejszego zła. Zabór austyjacki był dlatego lepszy ponieważ Polacy mogli się tu rozwijać, mogli się kształcić. Federalistą przewodził Franciszek Smolka, wysuwali oni program usamodzielnienia Galicji. Wywodzili się oni ze środowisk mieszczańsko-liberalnych. Ich zamiarem było uczynienie z Galicji organizmy państwowego powiązanego tylko węzłem federacji z innymi państwami. Kolejna grupa polityków kierowana przez Agenora Gołuchowskiego sądziła, że istnieje realna szansa na uzyskanie autonomii przez Galicję. Dążenia autonomistów poprali konserwatyści z Florianem Ziemiankowskim na czele. W 1867 uzyskano autonomię Galicji. Powstała w Krakowie placówka o charakterze naukowym Akademia Umiejętności. Autonomia Galicyjska ostatecznie ukształtowała się po 1873 r. tj, bezpośrednio po wyborach do Rady Państwa. Na czele instytucji autonomicznych stał sejm, organem wykonawczym bym Wydział Krajowy. Zaczęto drukować książki do historii w języku polskim, urzędy i uniwersytety przeszły w ręce Polaków. Doporowadzono (konserwatyści: Gołochowski i Dobrzyński) do spolszczenia szkół- Uniwersytet Jagieloński, wydawono ok. 600 polskich gazet, 150 ukraińskich, 100 żydowskich i kilkadziesiąt niemieckich gazet. Powstał Trójlojalizm. W Galicji najsilniej wystąpiły tendencje ugodowe, lojalistyczne wobec władzy zaborców. Ich wyrazicielami była część arystokracji i ziemiaństwa oraz burżuazja. Lojaliści wysuwali hasło rezygnacji z walki o niepodległość narodu, proponując program przystosowania się do realnych warunków politycznych. Tendencję tą nazwano trójlojalizmem ponieważ występowała też w innych zaborach. Wyrazicielem kierunku ugodowego o w zaborze ruskim był Zygmunt Wielopolski a w zaborze pruskim tendencje ugodowe były bardzo słabe patronował im Janusz Kościelski.
Rolnictwo w zaborze austyjackim. Mimo uwłaszczenia, rolnictwo galicyjskie zachowało ekstensywny charakter. Duże rezerwy siły roboczej pozostawały na wsi, powodując zjawisko przeludnienia. Likwidacja serwitutów leśnych i łąkowych przyczyniła się do ograniczenia hodowli w gospodarstwach chłopskich. Stosowano coraz więcej maszyn. Wzrosło pogłowie trzody chlewnej. W Galicji dość licznie występowały gospodarstwa karłowate, miasta małe i średnie.
Niekorzystnie przedstawiła się sytuacja gospodarcza Galicji. Była ona traktowana jako zaplecze surowcowe monarchii austro-węgierskiej. Szczególnie niekorzystnie odbijała się na gospodarce galicyjskiej polityka kredytowa i celna władz gdyż jej konsekwencją było przeludnienie.. Korzystne zmiany w uprzemysłowieniu ziem polskich w drugiej połowie XIX wieku w najmniejszym stopniu dotyczyły zaboru austyjackiego. Nadal przeważał tu przemysł spożywczy, rolniczy, głównie gorzelnictwo, cukiernictwo, i młynarstwo. Opierał się on na małych zakładach. Pod koniec XIX wieku nabrało znaczenie wydobycie ropy naftowej (Krosno) i jej przerób w rafineriach (Jasło). W latach 1875-1908 jej wydobycie wzrosło ośmiokrotnie, ale ok. 70% wywożono w postaci surowca. Obok ropy wydobywano węgiel kamienny, sól i wosk ziemny. Na Śląsku Cieszyńskim produkowano koks, a w Krakowie rozwinęła się produkcja maszyn i narzędzi rolniczych.
Jeszcze mniej korzystnie przedstawiła się sytuacja rolnictwa zdominowanego w tym okresie przez wielką własność ziemską i gospodarstwa karłowate, pozbawione jakichkolwiek możliwości rozwoju. Ekstensywne formy gospodarowania, rozdrobnienie gospodarstw, i przeludnienie wsi pozbawiało chłopów galicyjskich perspektyw na przyszłość.
Zabór rosyjski W I rozbiorze Rosja zajęła: polskie Inflanty, północną część województwa połockiego oraz województwa: witebskie, mścisławskie i południowo-wschodnią część mińskiego (ok. 92 tys. km2).W II rozbiorze - ziemie ukraińskie i białoruskie na wschód od linii Druja-Pińsk-Zbrucz, tj. województwa: kijowskie, bracławskie, część podolskiego, wschodnią część wołyńskiego i brzeskolitewskiego, mińskie i część wileńskiego (ok. 250 tys. km2).III rozbiór objął: ziemie litewskie, białoruskie i ukraińskie na wschód od Bugu i linii Niemirów-Grodno (ok. 120 tys. km2). W 1807 zabór rosyjski objął uzyskany od Prus obwód białostocki. Na ostateczny kształt granic zaboru rosyjskiego miało wpływ utworzenie Księstwa Warszawskiego (1807-1814), po jego upadku zaś Królestwa Polskiego (od 1815).
Zabór rosyjski obejmował 81% terytorium dawnej Rzeczypospolitej, tj. ziemie litewsko-ruskie oraz ziemie rdzennie polskie z Warszawą. Utworzone na części terytorium zaboru Królestwo Polskie straciło swą autonomię w wyniku powstań narodowych 1830, 1863.
Po I wojnie światowej i pokoju ryskim (1921), kończącym wojnę polsko-bolszewicką, znaczna część ziem dawnego zaboru rosyjskiego pozostała przy ZSRR bądź znalazła się w granicach Litwy i Łotwy.
Władze carskie zaczęły używać nazwy Kraj Przywiślański dla zagregowania odrębności ziem polskich. Obszar został podzielony na 10 guberni i 85 powiatów. Urzędników polskich zastępowano rosyjskimi, którym dano dodatki do pensji za przeniesienie do Królestwa. Kult codziennej pracy, nauki, zaradności i przedsiębiorczości, czyli „praca u podstaw” oraz „praca organiczna”, stanowiły treść haseł pozytywistycznych. Założenie fabryki, warsztatu rzemieślniczego czy sklepu traktowali jako ważny obowiązek narodowy. Popularyzowane hasło „bogadźcie się” docierało do ludzi przedsiębiorczych, natomiast krytyka konserwatyzmu i ideologii powstańczej powodowała oskarżenia o „zdradę narodową”. Młodzież zdobywała wiedzę o historii i literaturze na kółkach samokształceniowych, tajnych kompletach i w szkołach prywatnych. Nośnikiem polskiej idei narodowej było prywatne szkolnictwo zawodowe: Szkoła Handlowa, Szkoła Techniczna.
Rolnictwo znajdowało się w stanie kryzysu do połowy lat dwudziestych XIX w. Dominowała Trójpolówka i pańszczyzna. Tylko nieliczni właściciele decydowali się na przekazanie chłopom ziemi. Gdy w 1825 r. powstało Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, stało się możliwe uruchomienie pożyczek przeznaczonych na spłatę długów, rozszerzenie areału upraw roślin pastewnych i okopowych. Przez odpowiednia politykę ekonomiczną rząd zachęcał obcy kapitał do inwestowania w Rosji.
Intensywnemu rozwojowi przemysłu sprzyjało zniesienie przez władze barier celnych dla produktów z tego terenu i istnienie rozwiniętych ośrodków przemysłowych- warszawskie, łódzkie, zagłębiowskie.
Najlepsze warunki rozwoju w tym okresie uzyskał przemysł bawełniany, włókienniczy, którego wartość produkcji z 10 tyś. Rubli w 1864 r. wzrosła do 300 tyś. Rubli w 1910 r. Dominował jednorodny produkcyjnie okręg łódzki, który zajmował się aż 76% przędzalni z zaboru rosyjskiego, warszawski obok zakładów metalurgicznych (Warszawa) i włókienniczych (Żyrardów) pojawiły się zakłady przemysłu galanteryjnego (obuwnicze). Okręg zagłębiowski zdominowany był przez przemysł hutniczy i górnictwo węgla kamiennego.
Wzrost produkcji ziemniaków i buraków cukrowych wpłynął na pojawienie się przemysłu spożywczego (gorzelnie i cukrownie). Wyraźny był rozwój linii kolejowych (budowa kolei Transsyberyjskich) oraz produkcji zbrojnych. Obok starych ośrodków jak petersburski czy moskiewski powstawały nowe np.: na Kaukazie, w pobliżu złóż ropy naftowej oraz na Ukrainie, wokół złóż węgla i rudy żelaza.