Imperium mongołów jako forma adaptacji do środowiska naturalnego

Wędrówki towarzyszyły ludzkości od jej początków. Zmiany miejsca zamieszkania, wymuszane były najczęściej warunkami środowiska naturalnego – zmiana klimatu, okresowe wyczerpanie zasobów naturalnych. Powodowały one migracje na nowe jeszcze nie wyeksploatowane tereny. Konieczność częstej zmiany miejsca zamieszkania stopniowo malała gdy plemiona i ludy zaczęły przechodzić od zbieracko - myśliwskiego oraz koczowniczo - pasterskiego do osiadłego trybu życia podejmując uprawę ziemi i osiadłą hodowlę zwierząt. Wraz z postępem rolniczych cywilizacji wędrówki przerodziły się w zbrojne podboje rolników przez pasterzy.
Jednym z takich ludów są Mongołowie, którzy w okresie średniowiecza rozbudowując za panowania Czingis-chana (Temudżyna) i Timura swoje państwo, podporządkowali sobie wiele tak koczowniczych, jak i rolniczych ludów, nadal opierali się na pasterstwie jako podstawie swojej egzystencji. W okresie podbojów Europy przyjęła się inna określająca ich nazwa pochodząca od greckiego słowa określającego piekło – Tartar, a mianowicie – Tatarzy, przetrwała ona aż do wieku XV.
Mongołowie tak jak i inne narody świata zostali ukształtowani poprzez położenie geograficzne zamieszkiwanych ziem, ich naturalne cechy oraz klimat, które stały się z jednej strony przyczyną ograniczenia ich rozwoju, z drugiej zapewniły inne możliwości, wykorzystane przez nich w sposób można by rzec absolutny. Adaptując się do środowiska naturalnego wykorzystywali je maksymalnie przy niewielkim nakładzie ze swojej strony. Step był jałowy, zimą chłodny a latem suchy (nie ma warunków do rozwoju rolnictwa); życie w tych warunkach wymagało hartu i stosowania się do reguł narzuconych przez środowisko. Wśród stepów i pustyń rozrzucone były nieliczne oazy, w których od dawna żyła rolnicza ludność osiadła. Jednak to koczownicza ludność była na tych jałowych ziemiach praktycznie samowystarczalna: pożywienie, odzież, czy nawet domostwa (ich pokrycia) otrzymywała z hodowli bydła. Dla hodowali trzody i drobiu nie było odpowiednich warunków środowiska, ponad to wymagałaby ona osiadłego trybu życia. A Mongołowie jak mówi stare powiedzenie urodzili się i żyli w siodle.
Zmiany klimatyczne i polityczne powodowały, iż ludy te w poszukiwaniu nowych ziem dla swoich stad uderzały na sąsiadujące z nimi ludy osiadłe, od dawna uważane przez koczowników za ludy łatwe do podbicia i podporządkowania sobie. O łatwości podboju rolników świadczyć może fakt, iż Mongołowie w czasie trwania swojej ekspansji na sąsiednie ziemie (wraz z podbojami ziemie „sąsiadów” zmieniały swoje położenie) nie byli ludem licznym, szacuje się że w XIII wieku mogli liczyć od 1 do 2,5 mln. Na przełomie XII i XIII wieku zamieszkiwali bezleśne stepy, tereny gdzie las i step przeplatały się ze sobą, oraz w lasach z nielicznymi polanami (te ostatnie tereny głównie tzw. Mongołowie leśni prowadzący w tym okresie zbieracko – łowiecki tryb życia). Ich kolebką były ziemie położone nieco na północ od dzisiejszej Mongolii. W XII w. zajmowali obszary od jeziora Bajkał rzeki Amur na wschodzie, po górny Irtysz i Jenisej na zachodzie, Wielki Mur na południu i południową Syberię na północy.
Zgodnie z wymogami narzuconymi przez koczowniczy tryb życia musieli kilka razy w roku zmieniać miejsce swego zamieszkania w poszukiwaniu nowych terenów na pastwiska dla swoich stad. Najchętniej przebywali na zboczach gór, nad rzekami i jeziorami gdzie występowała bujna roślinność. Tereny położone z dala od wody były prawie bezludne – konieczność trzymania stad w niedalekiej odległości od zbiorników wodnych w okresach letnich, zimą problem wody rozwiązywał śnieg. Późną jesienią pasterze ciągnęli na południe aby schronić się przed mroźną zimą i znaleźć tereny gdzie łatwo byłoby o pasze dla zwierząt. Nie wszyscy jednak schodzili





z gór, ci którzy tam pozostali chronili się przed mrozem w górskich rozpadlinach, gdzie można było nadal znaleźć resztki trawy. Wiosną przenosili się na północ uciekając przed słońcem i suszą, przemierzali stepy w poszukiwaniu trawy, wody i bagien. Ich egzystencja w dużej mierze zależała od zmian klimatu, zdarzało się że po srogich zimach, lub upalnych latach zwierzęta ginęły z braku pożywienia, pociągało to za sobą także śmierć ludzi.
Przy zmianach miejsca pobytu ważna była wielkość i skład stad, ponieważ różne gatunki zwierząt mają inne wymagania co do środowiska i pożywienia.
Zwierzętami najbardziej cenionymi przez Mongołów były konie - wymiernik bogactwa, bez nich nie można by prowadzić gospodarki pasterskiej. Służyły zarówno jako środek transportu, komunikacji, używano ich na wojnie – doskonała jazda, w czasie polowań, przy wypasie bydła i owiec. Mleko klaczy przetwarzano na ulubiony napój – kumys, wykorzystywano także: mięso, skóry, włosie. Ilość koni świadczyła o bogactwie, a ich stan o możliwościach jazdy, dlatego wyprawy zbrojne Mongołowie zaczynali głównie wczesną jesienią, gdy konie były dobrze odkarmione.
Hodowano też bydło rogate które dostarczało mięsa, mleka i skór; woły a czasem też krowy używano do zaprzęgów. Najliczniej jednak hodowano owce – to one żywiły i odziewały Mongołów, przerobiona na wojłok wełna służyła za pokrycie jurt, wozów oraz za koce. Podobne korzyści mieli z kóz ale tych hodowano znacznie mniej.
Warunki bytowe na stepie wymogły nie tylko pasterstwo jako rodzaj adaptacji do środowiska, ale również narzuciły konieczność łączenia się koczowników w różne zespoły i grupy. Podstawową komórką była mała indywidualna rodzina (rodzice i dzieci), spełniała ona wszystkie funkcja związane z prokreacją i wychowaniem młodego pokolenia, oraz główne funkcje związane ze zdobywaniem środków do życia. Opierała się ona tak jak i u innych ludów pasterskich na zasadach patriarchalnych, przy jednoczesnej egzogamii patriarchalnej, oraz wielożeństwie u bogatych ( tu każda żona posiadała oddzielną jurtę)
Konieczność ciągłych zmian pobytu w czasie wędrówek ze stadami spowodowała wytworzenie specyficznego domostwa przystosowanego tak do łatwego przenoszenia (musiał być lekki), jak i odpornego na zmiany warunków klimatycznych (musiało zabezpieczać przed mrozem i innymi kaprysami pogody), wytrzymującego wiele sezonów. Takim domem dla Mongołów stała się jurta składająca się z drewnianej konstrukcji obciągniętej wojłokowym pokryciem o średnicy 4 metrów.
W systemie koczowania można wyróżnić tu 2 zasadnicze typy - pojedynczych aułów tj. gospodarstw należących do jednej rodziny lub jej niewielkiej grupy, bądź też całych zespołów – krijen, wtedy jurty ustawiano w koło z pustym miejscem po środku gdzie w razie niebezpieczeństwa gromadzono zwierzęta. Pierwszy typ preferowany był przez bogatych gdyż dawał lepsze warunki wypasu, drugi przez ubogich – dawał pomoc w wykonywaniu codziennych prac, oraz. lepsze możliwości obrony w czasie ataku. Po utworzeniu imperium przez Czingis - chana zanika koczowanie zespołowe tzw. krijen co świadczy o poczuciu bezpieczeństwa w tym okresie.
Początkowo tereny łowów, pastwiska i bydło było wspólną własnością rodu. Jego przywódca zarządzał wspólnym dobrem, godził spory między współrodowcami, był dowódcą wojskowym. Wraz z rozwojem społecznym pojawiła się stopniowo własność bydła i sprzętu domowego, oraz nierówność społeczna. Bogatsi zaczęli narzucać swą wolę biednym. poszczególne rody zaczęły się łączyć w większe grupy plemienne tworząc stosunki wczesnofeudalne.



Feudalizm mongolski powstał w czasie rozkładu tradycyjnej wspólnoty rodowej, na bazie hodowli, a nie jak w Europie na władaniu ziemią. Zachował także prawo krwawej zemsty, wspólnotę pastwisk i wód, kult przodków, podział na rody panujące i zależne oraz patriarchalne stosunki między panującymi a poddanymi.
Budując organizację swojego państwa Czyngis – chan oparł się na dawnych tradycjach mongolskich. Stworzył system ułusowy (termin ten określa lud koczowniczy zależny od swego władcy, a zarazem mu dany). Dzieląc państwo na ułusy (otrzymali je członkowie rodziny panującego) przydzielił jego ludności tereny pastwisk i łowów tzw. mutug. System ułusowy może świadczyć o tym iż Czyngis – chan traktował swoje państwo jako patrymonium, którym mógł dowolnie rozporządzać.
Na początku XIII wieku Temudżyn dokonał zjednoczenia takich właśnie stepowych plemion stojących u progu feudalizmu. Najpierw pokonał swych rywali: Dżumacha i Torgulema (1197 – 1206), a następnie przyjął tytuł Czingis-chana potwierdzony przez zjazd arystokracji plemiennej – nojonów w 1206 r. nad rzeką Onon. W następnych latach podporządkował sobie Ujgurów i Tangutów, w 1211 wtargnął do północnych Chin, gromiąc po drodze koczowniczych Dżrudżenów. W latach 1219-31 podporządkował sobie państwo Chorezmu w Azji środkowej, a ok.1220 r. doprowadził do upadku Gruzję. Po narzuceniu swej zwierzchności kaukaskim Alanom, uderzyli na Połowców mieszkających na stepie między dolną Wołgą a Uralem.
Temudżyn organizując swoje imperium oparł je na ustrój wojenno – administracyjnym. Ludność Mongolii została podzielono na 3 części: prawe i lewe skrzydło oraz centrum. Te zaś zostały podzielone na okręgi, tmeny, mogące wystawić 10.000 wojowników, na ich czele stanęli najwybitniejsi wodzowie chana. Niższymi jednostkami były mingany wystawiające po 1000 wojowników, Mongolia składała się z 95 minganów.
Rodzinami aratów (termin ten określa lud, potocznie zwani też czarną kością) rządzili nkrzy (arystokracja nazywana białą kością), natomiast setnikom (mianowani przez minganu) podlegał mały okręg tzw. dzaun .
W 1227 roku umarł Czingis-chan, nie oznaczyło to jednak końca podbojów, ani rozpadu imperium. Podboje kontynuował jego następca Ugedej (syn Czyngis – chana) wybrany w 1229 przez wodzów poszczególnych plemion wchodzących w skład imperium na wielkiego chana. W 1231 zapoczątkował trwający do 1259 roku podbój Korei. Jego następcy: Mngke i Kubilaj podporządkowali sobie sułtanat Ikonium, Gruzję, Armenię i Iran; w 1258 zniszczyli kalifat bagdadzki, a następnie wtargnęli do Syrii. W 1279 Kubilaj podbił północne Chiny oraz zajął nadgraniczne obszary Wietnamu i Birmy. Swe zwycięstwa zawdzięczali doskonałej jeździe, dyscyplinie, oraz przejętym z Chin: sztuce oblężniczej, organizacji zaplecza i taktyce.
Po podbojach na wschodzie przyszedł czas na Europę, na tereny której w 1221 roku wysłał Czingis-chan zwiadowców by zobaczyli jakie tam mieszkają ludy oraz by poznali panujące tam stosunki polityczne i społeczne, by móc później planować wyprawy na zachód. W 1233 pokonali nad Kałką książąt ruskich i zawrócili na stepy Azji środkowej, na zachodzie znajdowały się nieinteresujące ich tereny zalesione. Pozostali na wschodzie przez kilkanaście lat by niespodziewanie uderzyć na nadwołżańskich Bułgarów (1236), skąd dokonywali kolejnych ataków na Ruś w celu podporządkowania sobie bogatych miast – Riazań, Kijów. W 1240 dokonali zniszczenia Rusi kijowskiej pozostała do 1480 roku we władzy Złotej Ordy (ułus Dżocziego syna Temudżyna, jako pierwszy oderwał się od całości imperium Mongolskiego po śmierci Czyngis – chana, dokonał tego jego wnuk Batu – chan w okresie wojny domowej w imperium). W 1241 roku część Złotej Ordy uderzyła na Polskę (klęska Polaków pod Legnicą) następnie udała się przez Morawy na Węgry (klęska Węgrów pod Mohi nad rzeką Sajo). Na zajętych ziemiach węgierskich Mongołowie urządzili sobie bazy wypadowe do dalszych ataków na tereny europejskie (Chorwacja, Słowenia, tereny Austrii i Włoch), po śmierci kolejnego


wielkiego chana – Ugedeja powrócili na wschód oszczędzając tym samym Europę zachodnią – ponowne zainteresowanie ziemiami położonymi w Azji
W wyniku podbojów w XIII wieku imperium mongolskie rozciągało się od granic Polski, Litwy i Węgier po Morze Żółte, Japońskie i Południowochińskie, od tajgi południowej Syberii po Zatokę Perską, Himalaje i Półwysep Indochiński.
Mongołowie w swym imperium stanowili niewielki procent ludności – kilkanaście tysięcy wojowników wraz z rodzinami, stanowili warstwę panującą która jednak szybko rozpłynęła się w masie podbitej ludności.
Na podbitych terenach stosowali terror mający na celu sparaliżowanie woli obrony i zasianie strachu wśród ludności – wycinali mieszkańców kilku miast po czym kolejne same się poddawały.
Mimo podbojów licznych terenów rolniczych podstawą ich egzystencji pozostawała hodowla, na rolników nakładali różne daniny, podobnie działo się z rzemieślnikami podbitych miast.
Organizacja państwowa w tym potężnym imperium została oparta o stworzony przez Czyngis – chana system dziesiętny. Tatarzy koczowali rodzinami i prowadzili gospodarkę indywidualną, pozostawali jednak zależni od swego dowódcy, który przydzielał im pastwiska. Gorszy los spotkał ludność krajów podbitych, od których ściągano daniny na rzecz państwa. Na zajętych ziemiach utrzymywali istniejący tam porządek i system władzy, zadowalając się posłuszeństwem i wysokimi daninami, w wielu wypadkach nie zostawiali nawet swoich wojsk dla utrzymywania porządku, jednak w razie konieczności interweniowali natychmiast i przerażająco skutecznie – zmieniając krajobraz w jedno dymiące pogorzelisko. Dotychczasowi władcy zajętych ziem musieli osobiście udawać się do Saraju by z rąk chana otrzymać jarłyk na daną ziemię (przykładem mogą być tu książęta ruscy). Przydzielany był on w zależności od potrzeb politycznych lub kaprysu chana, lub też sprzedawano go(wśród książąt ruskich najbardziej pożądany był jarłyk na wielkie księstwo włodzimierskie).
Należy jednak podkreślić, iż Mongołowie na podbitych terenach nie prowadzili polityki osiedleńczej, nie utrzymywali na nich też własnych garnizonów. Zgodnie z tradycją swych rządów, opartych o system rodowy Tatarzy nie wtrącali się w wewnętrzne sprawy podbitego kraju, tolerując taki stan sprawy prawny jak zastali (przykładem może być tu Ruś kijowska). Oznaka ich zwierzchności na tych terenach byli namiestnicy zwani z turecka
baskakami. Sytuacja taka spowodowana była kilkoma czynnikami: po pierwsze Mongołowie stanowili w imperium mniejszość, po drugie nie byli zainteresowani uprawą ziemi – to pozostawiali podbitym rolnikom którzy obarczeni zostali daninami na rzecz chana, po trzecie podbite tereny w większości wykorzystywane były jako kolejne miejsca wypasu stad (nadal hodowla była podstawą ich egzystencji), po czwarte zadowalali się daninami z podbitych terenów. Składane przez rolników i rzemieślników daniny (zbierane przez namiestników) w całości(w założeniu, gdyż zdarzały się nadużycia namiestników) „szły do kieszeni chana”, natomiast wojownicy mongolscy dostawali od niego ziemi na których mogli dalej wypasać swe stada, lub też ziemie z rolnikami (wtedy część podatku była im przynależna). Ściąganie danin było bardzo skuteczne, raz nałożone musiały być odprowadzone terminowo, gdy ludność podbita zaprzestawała jej płacenia Mongołowie organizowali „wyprawę karną” niszczyli wszystko i nakładali nową większą daninę, ponad to obarczali ich kosztami tej wyprawy.
Dzieje imperium mongolskiego to czas nieustannych wojen i grabieży cudzych ziem – głównie rolników i ludności osiadłej. Wspólnie prowadzone wojny i wyprawy łupieżcze jednoczyły


stepowe ludy koczownicze powoli w jeden naród. Cały aparaty państwowy opierał się tu na ustroju wojenno - administracyjnym stworzonym przez Temudżyna a będącym przekształceniem istniejącego wśród Mongołów systemu ułusowego. Imperium oparte na tym systemie funkcjonowało sprawnie i powiększało się praktycznie aż do końca XV wieku.
Upadek imperium związany był z „przerostem terenu” nad możliwością sprawnego ściągania podatków i sprawowania nad nim kontroli, buntami podbitej ludności osiadłej, oraz szybką i głęboka asymilacją Mongołów do podbitej ludności.
Bibliografia
1. L. Bazylow, Historia Mongolii, Warszawa 1981,
2. B. Gafurow, Dzieje i kultura ludów Azji centralnej, Warszawa 1978,
3. I. Geiss, Dzieje świata. Daty i konteksty historii powszechnej, Katowice 1997,
4. S. Kałużyński, Dawni Mongołowie, Warszawa 1983,
5. M. Małowist, Tamerlan i jego czasy, Warszawa 1985,
6. T. Manteuffel, Historia Powszechna Średniowiecze, Warszawa 1994,
7. L. Podhordecki, Czingis chan , Warszawa 1991,
8. L. Podhordecki, Kulikowe Pole 1380, Warszawa 1986,
9. L. Podhorodecki, Tatarzy, Warszawa 1971,
10. W. Rodziński, Historia Chin, Wrocław 1992,
11. Spotkanie dwóch światów: Stolica Apostolska a świat Mongolski w połowie XIII w. Poznań 1993,
12. Tajna historia Mongołów. Anonimowa kronika mongolska z XIII w., Warszawa 1970,
13. B. Zientara Historia Powszechna średniowiecze, Warszawa 1994,