Planety układu słonecznego
Definicja planety: (łac., gr.) ciała niebieskie o średnicach większych niż 1000km, obiegające gwiazdę i nie mające własnych źródeł energii promienistej, widoczne dzięki oświetleniu ich promieniowaniem gwiazdy. Obecnie jest znane 10 planet należących do Układu Słonecznego:
Merkury i Wenus- tzw. planety dolne, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun, Pluton i Sedna(2003r.) planety górne. Niektóre planety mają układy satelitów (księżyców);
liczba znanych satelitów poszczególnych planet wynosi od 1 ( Ziemia, Pluton) do 17 (Saturn); nie odkryto dotychczas satelitów Merkurego i Wenus. Masy planet są wyznaczane na podstawie pomiarów ich oddziaływań dynamicznych na pozostałe ciała Układu Słonecznego. Do wyznaczania masy planet mających satelity stosuje się prawa Keplera. Masy planet nie mających satelitów są obliczane na podstawie perturbacji jakie te planety wywołują w ruchu pozostałych planet, komet i planetoid. Nazwą planeta obejmowano w starożytności ciała zmieniające swe położenie względem gwiazd (a więc także Słońce i Księżyc). Obecnie niekiedy nazwą małe planety określa się planetoidy, a nazwą sztuczne planety- obiekty wyprowadzone przez człowieka na orbitę okołosłoneczną.
MERKURY
średnica równikowa 4878 km, masa ok. 0,05 masy Ziemi, średnia gęstość 5,43 g/cm3 (prawie taka sama jak średnia gęstość Ziemi); obiega Słońce w czasie 87,969 dni po orbicie eliptycznej ,okres obrotu dokoła osi 58d,6462. Małe oddalenie M. od Słońca (maks. 28o) powoduje duże trudności w jego badaniu i ogranicza możliwości obserwacji do okresu zmierzchu lub świtu, pow. M. jest nierówna, usiana kraterami; atmosfera M. jest bardzo rozrzedzona,temp. na pow. M. po stronie oświetlonej przez Słońce może dochodzić do ok. 500oC. M. nie posiada naturalnych satelitów.
WENUS
Widoczna jest na niebie tylko przed wschodem lub po zachodzie Słońca, zw. też Gwiazdą Poranną i Gwiazdą Wieczorną; średnica 12 102 km (0,95 średnicy Ziemi), masa 0,82 masy Ziemi, średnia gęstość 5,25 g/cm3 (nieco mniejsza od gęstości Ziemi), obiega Słońce w czasie 224,7 dnia, okres obrotu dokoła osi 243 dni (najwolniejszy wśród planet Układu Słonecznego - doba wenusjańska jest dłuższa od roku wenusjańskiego), W. jest planetą najbliższą Ziemi; zbliża się na odległość minimalną 40 mln km (największe oddalenie - 259 mln km); W. otoczona jest gęstą, nieprzezroczystą atmosferą (ok. 98% to dwutlenek węgla), temperatura sięga ok. 450C (co jest wynikiem efektu cieplarnianego), a ciśnienie atm. jest ok. 90 razy większe od ziemskiego. Krajobraz, ukształtowany gł. przez aktywność wulkaniczną, tworzą góry, rowy, kratery i płaskowyże. W. nie ma pola magnetycznego ani księżyców. Jest pierwszą planetą zbadaną przez ziemską sondę kosmiczną.
ZIEMIA
Jedyne znane ciało kosmiczne, na którym występuje życie biologiczne; średnica równikowa 12 756 km, średnica biegunowa 12 714 km, masa 5,975 x 1024 kg (masa Słońca jest ok. 333 tys. razy większa od masy Z.), średnia gęstość 5,52 g/cm3, obiega Słońce w ciągu 365 dni 6 h 9 min 10 s (365,2564 doby = rok gwiazdowy) po orbicie zbliżonej do kołowej. okres obrotu dokoła osi 23 h 56 min 4,09 s (doba). Wnętrze Z. tworzy jądro żelazowo-niklowe, temp. 6500C, a gęstość materii 16-18 g/cm3;. Pow. Z. kształtuje erozja wywoływana przez wiatr, wodę i lód, a także aktywność biologiczna; atmosfera Z. składa się z azotu (78%), tlenu (21%), argonu (1%) i znikomych ilości dwutlenku węgla oraz innych gazów. Z. widziana z kosmosu z dużej odległości jest globem koloru błękitnego (z powodu pokrycia dwóch trzecich jej powierzchni przez oceany), często jednak znaczne obszary zasłonięte są przez białe chmury, powstałe z parującej wody. Ma jednego satelitę naturalnego (Księżyc), a od 1957 okrążana jest przez satelity sztuczne.
MARS
Promień równikowy 3400 km, masa 0,107 masy Ziemi; obiega Słońce w czasie 686,738 dni ,okres obrotu dookoła osi 24h37m22,6s. Odległość M. od Ziemi waha się od 55,5 do 400 mln km; Pow. M. jest bardzo różnorodna: kratery (w większości prawdopodobnie pochodzenia meteorytowego), głębokie kaniony i kręte doliny (wywołujące wrażenie pozostałości rzek), góry ze szczytami do ok. 8 km nad poziom równin, wielkie obszary pustynne z rozrzuconymi blokami kamiennymi różnych rozmiarów. Próbki pobrane z pow. M. zawierały 21% krzemu, 12,7% żelaza, 3,1% siarki, 3?8% wapnia, 2?7% glinu i 0,5?2% tytanu, Atmosfera M. jest bardzo rozrzedzona; jej gł. składnikiem jest dwutlenek węgla; zawiera niewielką ilość pary wodnej (ok. 1000 razy mniej niż atmosfera ziemska); występują w niej silne wiatry wywołujące burze piaskowe. temp. na pow. M. jest niska, ulega silnym wahaniom dobowym i rocznym i wynosi średnio ok. 0C, gdy Słońce jest w zenicie i ok. ?50C przed wschodem Słońca. M. ma dwa niewielkie księżyce, w kształcie nieregularnych brył zbliżonych do elipsoid.
JOWISZ
Największa planeta Układu Słonecznego, piąta w kolejności oddalenia od Słońca; odległość od Słońca 778,4 mln km, okres obiegu dookoła Słońca 11 lat 315 dni, masa 1,91027 kg (1/1047 masy Słońca, dwukrotnie większa niż wszystkich pozostałych planet Układu Słonecznego, 318 razy większa od masy Ziemi); przez teleskopy widoczna jest jedynie atmosfera planety, nieprzezroczysta, złożona z chmur białych kryształów amoniaku; Charakterystyczną cechą J. jest tzw. wielka czerwona plama, chmura wznoszących się gazów, wirujących w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara; czerwona plama jest częścią płd. pasa równikowego, przechodzącego niewyjaśnione zmiany (1989 nagle zaniknął). J. ma 63 księżyce.
SATURN
średnica równikowa 120 660 km, średnica biegunowa 108 000 km (największe spłaszczenie wśród planet), masa 95,17 masy Ziemi, średnia gęstość 0,7 g/cm3 (najmniejsza wśród planet Układu Słonecznego), obiega Słońce w czasie 29 lat 167 dni, w odległości 9,54 raza większej niż Ziemia:; okres obrotu dokoła osi 10 h 39 m 22 s, złożony gł. z lekkich pierwiastków (wodór, hel i in.), wewnątrz żelazowo-krzemianowe jądro o masie 10-20 mas Ziemi, Najbardziej charakterystyczne dla S. są otaczające go pierścienie, dostrzegalne już przez małe lunety; są złożone z olbrzymiej liczby drobnych brył lodu i odłamków skalnych, krążących w płaszczyźnie równika planety (szer. pierścieni 250 tys. km, grubość zaledwie kilkudziesiąt metrów); w wyniku nowych odkryć liczba znanych księżyców planety wzrosła do 47.
URAN
średnica równikowa 51 118 km, średnica biegunowa 49 946 km, masa 14,54 masy Ziemi, obiega Słońce w czasie 84 lat 7,5 dnia po orbicie zbliżonej do kołowej, okres obrotu dookoła osi 17h 14m, Przypuszcza się, że we wnętrzu U. znajduje się skaliste jądro, które otacza warstwa wody, brak stałej powierzchni; atmosfera składa się z wodoru (84%) i helu (15%) oraz niewielkich domieszek metanu i amoniaku. Planetę otaczają pierścienie złożone z okruchów skalnych i pyłów, podobne do pierścieni Saturna, tylko znacznie słabsze; występuje pole magnetyczne silniejsze od ziemskiego. U. ma 27 znanych księżyców Symulacja warunków panujących na planecie doprowadziła do stwierdzenia, że w jej atmosferze dochodzi do tworzenia się diamentów, które opadają w postaci "krystalicznego deszczu".
NEPTUN
średnica równikowa 49 528 km, masa 17,25 masy Ziemi, obiega Słońce w czasie 164 lat 280,3 dnia po orbicie zbliżonej do kołowej, w odległości 30 razy większej od Słońca niż Ziemia: okres obrotu dokoła osi 16h3m, (występują pory roku, każda trwa ponad 41 lat ziemskich), błękitna planeta otoczona grubą atmosferą, gł. wodorową, w której istnieje olbrzymi wir rozmiarami dorównujący Ziemi (tzw. Wielka Ciemna Plama, podobna do czerwonej plamy na Jowiszu). Słabe pole magnetyczne, pierścienie (podobne do otaczających Saturna) i 13 księżyców
PLUTON
średnica równikowa ok. 2300 km, masa 0,002 masy Ziemi, okres obrotu dookoła osi 6,4 doby; obiega Słońce w czasie 247 lat 225 dni. posiada rzadką atmosferę, prawdopodobnie głównie metanową; jeden księżyc: Charon; P. pozostaje jedyną planetą Układu Słonecznego nie zbadaną dotąd przez sondę kosmiczną, stąd dane o nim są bardzo skąpe. Część astronomów uważa, że P., którego średnica wynosi zaledwie dwie trzecie średnicy Księżyca, nie zasługuje na status planety; ich zdaniem rozmiary kwalifikują P. do grupy ciał tworzących drugi pas planetoid odkryty w ostatnich dziesięcioleciach XX w. poza orbitą Neptuna. 1 księżyc
SEDNA
Ciało kosmiczne odkryte w 2003, rozmiarami przypuszczalnie niewiele ustępujące Plutonowi, które porusza się po wydłużonej orbicie między Pasem Kuipera a Obłokiem Oorta wykonując jeden obieg Słońca raz na 11 500 lat; jest prawdopodobnie obiektem typu kometarnego lub planetoidą (o uznaniu za planetę bądź planetoidę zadecyduje Międzynarodowa Unia Astronomiczna); nazwa od imienia eskimoskiej bogini mórz arktycznych, wichrów i sztormów.
Bibliografia:
?Encyklopedia Powszechna PWN?, Warszawa 1985.
M. Abramowicz "Astronomia popularna", Warszawa 1990; ??