Struktura nauczania ćwiczeń złożonych koordynacyjnie.

Koordynacja, rozumiana jako działalność ruchowa będąca przejawem utajonych procesów psychicznych i fizjologicznych, jest trudną do badania, ale zarazem bardzo ważną w codziennej działalności człowieka. Kształtowanie i doskonalenie koordynacji jest jednym z istotnych czynników umożliwiających człowiekowi efektywne funkcjonowanie w automatyzującym się świecie. Przypisuje się jej coraz większe znaczenie w sporcie, w którym odpowiedni stan koordynacji ruchowej i doskonale opanowaną technikę uznaje się za istotne czynniki struktury wyniku sportowego.
W ciągu ostatnich lat dokonał się ogromny postęp w sporcie wyczynowym. Poziom wyników sportowych, który jeszcze niedawno był nieosiągalny, stał się faktem, a liczba zawodników uzyskujących najlepsze rezultaty stale wzrasta. Trening stał się bardziej wyrozumowany, częściowo jako wynik pomocy różnych specjalistów i naukowców. Obecnie znacznie poszerzyła się wiedza o sportowcach, co znajduje odbicie w treningu. Powstają nowe metody, które często okazują się pożyteczne w codziennej pracy treningowej. Coraz wyższe wymogi wyczynowego sportu nakazują stosowanie, bardziej zróżnicowanego postępowania w diagnostyce oraz doskonaleniu różnych elementów treningu sportowego. Z pewnością jednym z tych elementów są zdolności koordynacyjne. Stwierdzono, iż dopiero wysoki poziom specjalnych aspektów sprawności koordynacyjnej i ich powiązanie w optymalny układ strukturalny pozwala na uzyskanie mistrzostwa sportowego.
Aktualny stan wiedzy pozwala na rozpatrywanie koordynacji w dwóch znaczeniach: jako procesu sterowania i regulacji przebiegu ruchów, oraz morfo – funkcjonalnych jego przesłanek, czyli zespołu różnorodnych zdolności motorycznych.
Proces sterowania czynności ruchowych, jak wiadomo, sprowadza się do przetwarzania informacji płynących z tele – i prioprioreceptorów i ich przekazania do aparatu wykonawczego (ruchowego). Procesy regulacji polegają natomiast na doskonaleniu lub korygowaniu czynności dzięki stale napływającym nowym informacjom. Pojęcie koordynacji jako procesu obejmuje, więc wzajemne dostosowanie i uzgadnianie wszystkich składników ruchu skierowanych na osiągnięcie określonego celu, tj. rozwiązanie konkretnego zadania. Pojęcie - koordynacja ruchów – należy więc jednoznacznie wiązać z procesami sterowania i regulacji przebiegów ruchowych, warunkujących efektywną stronę motoryczności, głównie zaś strukturalne właściwości ruchu.
U podłoża każdej czynności motorycznej leżą jednak zawsze określone właściwości morfo - funkcjonalne organizmu, które warunkują jej przebieg i efekt końcowy. Również proces sterowania i regulacji ruchów ma swoje czynnościowe przesłanki (determinatory). Nazwano je koordynacyjnymi zdolnościami motorycznymi, gdyż w tym przypadku rozumiane jako, zintegrowane właściwości psychomotoryczne, bazują na funkcjach układu nerwowego. Koordynacyjne zdolności motoryczne są więc elementem fenotypu człowieka i odzwierciedlają złożone stosunki zachodzące pomiędzy czynnikami neuro – psychicznymi, umożliwiającymi skuteczne sterowanie i regulację ruchowych czynności w skomplikowanym wielowarstwowym systemie, opierającym się na podstawach biologicznych (Raczek 1991).
Nauczanie jest kształtowaniem procesów poznawczych, zdolności, umiejętności i przekazywaniem wiadomości. Można je określić jako tworzenie takich sytuacji, w których występuje proces uczenia się, w sporcie sytuacje takie stwarza trener czy instruktor, a uczy się zawodnik sportowiec. W procesie nauczania niezmiernie ważne jest odpowiednie stosowanie całej wiązki zasad nauczania-uczenia się oraz określenie dla danego zawodnika w danym etapie szkolenia optimum czynników poznawczych, wykonawczych i motywacyjnych.
Uczenie się człowieka, a zwłaszcza uczenia się złożonych czynności motoryczno-sportowych, dokonuje się na przełomie czasu .Jest to proces , w którym wyróżnić można określone etapy. Pierwszy etap to tworzenie schematu orientacyjnego podstawy czynności. Etap ten tworzą wyjaśnienia dotyczące operacji, które pomagają w głębszym rozpoznaniu przedmiotu uczenia się, a także w analizie i sposobie rozwiązywania zadania stojącego przed uczniem. Etap dzieli się na dwa stadia:
I- wyjaśnienia orientacyjnych podstaw czynności i
II- nadawanie tej czynności formy materialnej.
W pierwszym etapie wyjaśnienia orientacyjnej podstawy czynności, tworzą się zarówno reakcje człowieka i środowiska, w którym działa, jak również to wszystko, co związane jest z tym działaniem i co ma wpływ na jego sprawy i przebieg. Orientacja, co do podstawy czynności dotyczy zadania, jakiego w tym środowisku ma zamiar podjąć uczący się. Jest to określenie celu działania, poznanie niezbędnych operacji umożliwiających realizację celów niektórych warunków fizycznych, które musi spełnić ciało człowieka, aby mógł on realizować cel a także jego potencjalnych możliwości fizycznych i ruchowych. Na tym etapie nauczania występuje również zaznajomienie z celem, lecz nie z algorytmem pewnych schematycznych ruchów, tylko z rozwiązywaniem sportowo motorycznego działania. Funkcją etapu wyjaśniania orientacyjnej podstawy czynności jest poznanie obiektywnych możliwości działania i odkrycie subiektywnych zdolności działania. Etap ten zawiera sporo treści umysłowych, ale dominują doznania fizyczne. Dzięki różnym celowo przez nauczyciela zorganizowanym ćwiczeniom uczeń poznaje zarówno swoje możliwości w realizacji zadania, jak i cechy środowiska fizycznego, które mogą my w tym pomagać bądź przeszkadzać. Jednym z głównych, lecz nie najłatwiejszych zadań tego etapu jest precyzyjne sformułowanie i możliwie dokładne zrozumienie celu nauczanej czynności sportowej. Rozpatrując etap orientacyjnej podstawy od strony aktywności nauczyciela (trenera), dostrzega się w praktycznym działaniu trzy charakterystyczne typy.
Typ I – sposób rozwiązywania zadania jest kształtowany przez ucznia. Wzorzec zachowania jest zatem bardzo ogólny, uczeń tylko w zarysie wyobraża sobie to, co trzeba zrobić aby osiągnąć cel. Występuje brak jakiejś konkretnie techniki, bowiem bardzo niepewna jest informacja o sposobie realizacji zadania. Ten pierwszy typ występuje często w samorzutnie przez dzieci podejmowanym uczeniu się.
Typ II – charakteryzuje się bardzo dokładną orientacyjną podstawą, przez co kolejne postępowanie jest systematycznie planowane. Uczenie się jest ściślej ukierunkowane na cel. Orientacja co do czynności jest bardzo konkretna, zakres informacji o czynności jest pełny, a informacja dochodzi do ucznia z zewnątrz. Jest mu ona dana w gotowej postaci. Efekty są w tym przypadku znaczne, lecz niedostatkiem tego typu uczenia się jest ograniczenie działań twórczych na rzecz działań naśladowczych.
Typ III – ukierunkowany jest na zwiększanie kompetencji uczącego się do planowania procesu uczenia się. Uczący może zmieniać swój stopień postępowania aż do pewnych odchyleń, a nawet modyfikacji celu. Czynność nie jest już tak bardzo ograniczona, lecz bardziej uogólniona. Jej zakres jest pełny, lecz wynika z samodzielnej postawy uczącego się.
Etap II – to materializowanie się czynności bądź tworzenie się czynności w materializującej się postaci. W nich także można wyodrębnić II stadia.
I – Czynności z rzeczywistymi przedmiotami
II - Czynności z realnymi oznaczeniami tych przedmiotów.
Po określeniu przez ucznia orientacyjnej podstawy czynności w tym etapie czynność bardziej się konkretyzuje, materializuje się te czynności, które prowadzą do celu. Uczeń próbuje wykonać czynność na podstawie szczegółowych informacji wizualnych i werbalnych. W wyniku obserwacji, zbierania informacji werbalnej i praktycznego działania powstaje wyobrażenie czynności a przy okazji również wyobrażenie kolejnych operacji składających się na czynność. Uczeń uczy się i potrafi zademonstrować czynność opierając się na zebranych informacjach w trakcie tych praktycznych działań poznaje ogólne prawidłowości, które dotyczą działań podobnych. W pierwszym stadium tego etapu uczeń wykonuje próby praktyczne i zapoznaje się ze stroną techniczną czynności sportowej. Są to pierwsze próby łączenia działań praktycznych z ich wewnętrznym wyobrażeniem. Istotne na tym etapie jest nazywanie tego co wykonujemy. Pozwala to nie tylko na silniejsze uświadomienie sobie działania, ale również stwarza możliwość dokonywania różnych operacji w myśli, bez konieczności uzewnętrzniania czynem. W ten sposób łączy się postrzeganie z myśleniem. Przez słowne uogólnienie czynności można utworzyć tak zwane sekwencje węzłowe, takich jak zespoły aktów ruchowych operacji nazywanych jednym słowem, które może być wykorzystane w fazie wywoływania z pamięci określonych czynności. Na tym etapie uczenia się wykorzystuje się pomoce dydaktyczne tj. filmy, rysunki, fotografie, różnego rodzaju fantomy, za pomocą których zdobywa się wiele szczegółowych informacji o nowej czynności sportowej.
Etap III – to tworzenie się czynności.
Dwa stadia tego etapu to:
I- całkowite i prawidłowe nazwanie czynności własnymi słowami
II- wykonywanie czynności zgodnie z własnym opisem i z ustaloną instytucją.
W trzecim etapie przystępuje się do aktywnego wykonywania czynności w praktyce. W metodyce dopiero ten etap określono by uczeniem się motorycznym, bowiem dopiero teraz ujawnia się strona energetyczna nauczania. Pierwsze dwa etapy zawierały więcej elementów mentalnych, a uczeń zbierał wiele informacji zarówno od środowiska społecznego, jak i fizycznego, a także od swych stawów i mięśni. Ten zaś etap zawiera przewagę działań praktycznych. W etapie trzecim informacje służące uczeniu się zostają przetwarzane i ujęte w systemie sensomotorycznym. Przez powiązanie wyobrażeń czynności i wyobrażeń celu z działaniem praktycznym precyzują się czynności praktyczne i doskonali realizacja zadania. Na tym etapie nauczania najważniejszy jest analizator kinetyczny i podsystem emocyjno- sensomotoryczny. W pierwszym stadium tego etapu podejmowane próby czynności nie dają szans na działanie sprawne. Jasne wyobrażenie celu i wyobrażenie poszczególnych operacji, czyli wyobrażenie tego, co powinien uczeń zrobić, aby osiągnąć cel, dają jedynie określoną szansę wykonania czynności. W trzecim etapie niezbyt wyraźnie zarysowane wyobrażenie próbuje się przetworzyć w realną czynność, i należy z tego korzystać przekształcając umysłowy plan w praktyczną czynność. Sama czynność zaś jest obarczona nadmiernym napięciem mięśni, usztywnianiem i stałą kontrolą ruchów przez umysłowy program działania. Zbyt szybko wykonywane ruchy są niedokładne, bo wymykają się spod kontroli umysłowej. Ruchy zbyt wolne, wykonywane pod kontrolą umysłową są sztywne i mało aktywne. Wpierw dotyczy ona wszystkich, nawet elementarnych ruchów składających się na czynność, następnie stopniowo ogranicza się do aktów ruchowych, operacji, do wyboru tylko tych operacji, które stanowią szczególną trudność, a wreszcie stanowi tylko regulator bądź sygnał w chwili popełniania błędu. W drugim stadium tego etapu uczeń reaguje już sprawnie na instrukcje nauczyciela. Potrafi w miarę dokładnie opowiedzieć ruchem na polecenie. Steruje swoimi ruchami zgodnie ze słowną instrukcją podawaną z zewnątrz. Wszystkie te czynności wymagają sprawnego działania analizatora kinetycznego. Dlatego też na tym etapie w szczególny sposób podkreśla się „uczenie się czucia”. Dotyczy ono nie tylko wyczuwania pozycji swego ciała, ale też wyczuwania oporów zewnętrznych oraz orientacji przestrzennej i czucie sprzętu sportowego. Stany emocjonalne działają w tym etapie również dodatnio. Uczeń w trakcie działań praktycznych ma dopiero teraz okazję do realnego spostrzegania realizacji zadania sportowego. Powodzenia na tej drodze wywołują emocje dodatnie, które silnie stymulują proces uczenia się. Uczenie się na etapie wykonywania czynności powinno przede wszystkim mieć charakter całościowy. Ukierunkowanie uczenia się na rozwiązanie zadania wymaga bowiem od ucznia, już w trakcie uczenia się, poszukiwania rozwiązań, a nie wiernego odtwarzania ruchów schematycznych i niezmiennych. Dlatego też uczenia się na etapie działań praktycznych nie można sprowadzić do uczenia się doskonalenia elementów ruchów bez świadomości całego zadania.
Etap IV to tworzenie się czynności w mowie zewnętrznej dla siebie
Etap V tworzenie się czynności w mowie zewnętrznej.
Etap VI to przede wszystkim etap kontroli i oceny wyników uczenia się i porównywania przyjętych założeń z efektami. Możliwości takie stwarza wysoki poziom umiejętności ucznia, ocenianie przez porównywanie działania z pełnym wyobrażeniem ruchowym oraz ujmowanie w słowa poszczególnych operacji i działań, a zatem w miarę dokładne uzyskanie danych o czynności, o jej dokładności i brakach. Na tym etapie dochodzi do łączenia procesu uczenia się z ćwiczeniem.
Ćwiczenie to powtarzająca się realizacja już nauczonej sprawności ruchowej celem utrwalenia zachowania się sensomotorycznego. Zasady powtarzania mogą być takie same lub ulegać pewnym zmianom. W znacznej mierze ćwiczenie opiera się na samodzielnym działaniu ucznia. Liczba powtórzeń jest pochodną złożoności i trudności ćwiczonej umiejętności. Jest także zależna od stopnia zdolności ruchowych ćwiczących. Ćwiczenie w procesie uczenia się należy rozumieć jako „powtarzanie bez powtórek”. Każde bowiem powtórzenie służy uzupełnieniu umiejętności, a zatem jest nieco inne od poprzedniego. Ćwiczenie w procesie uczenia się i nauczania zawierają inne treści i służą nieco innym celom niż ćwiczenia treningowe. W procesie nauczania ćwiczenia, czyli wielokrotne powtarzanie mogą służyć utrwalaniu i doskonaleniu czynności ruchowych. Wielokrotne powtarzanie takich samych ruchów, czyli ćwiczenia treningowe właściwie powtarzane, z określonymi przerwami w określonych seriach stanowią podstawę obciążeń układu oddechowo – krążeniowego. Wielokrotne powtarzanie tego samego ruchu z odpowiednim obciążeniem stanowi podstawę rozwoju siły. W procesie uczenia się i nauczania unikamy natomiast wielokrotnego odtwarzania tych samych ruchów i stosujemy „powtarzanie bez powtórek”, czyli powtarzanie ze wzmocnieniem. Oczywiście w procesie nauczania ćwiczenia jednocześnie poprawiamy kondycję ucznia, zawodnika. Można również twierdzić, że uczenie się (doskonalenie umiejętności) pozwala w większej mierze korzystać z takich cech kondycyjnych, jak siła czy wytrzymałość.
Ścisły związek poszczególnych etapów uczenia się sprawia, że nie da się ich rozdzielić w sztywny sposób. W praktyce przychodzą one jeden w drugi niepostrzeżenie.
W sporcie ciągle szuka się coraz lepszych programów i systemów nauczania, który odzwierciedlałby dobre wyniki na etapie mistrzowskim. Zakład Gimnastyki ZWWF w Białej Podlaskiej opracował jeden z takich systemów nauczania.
Kompleksowo pracowano nad osiągnięciem takich celów jak: nauczanie ćwiczeń akrobatycznych bez popełniania błędów, a tym samym uczenia się od nowa. System ten pozwala na prowadzenie zawodnika po krótszej drodze osiągnięcia jakości, efektywności i trwałości wykonywanych zadań. Przy tym podejmuje podstawowe zadania: formowanie gimnastycznych umiejętności i nawyków, rozwijanie kondycji, wyrabianie i równomierne poprawienia jakości ćwiczeń u zawodników, a także indywidualne zadanie, odpowiadające konkretnej sytuacji; nauczanie konkretnego akrobatycznego ćwiczenia.
W procesie nauczania ćwiczeń akrobatycznych trener i uczeń przechodzą trzy uwidoczniające się etapy formowania nawyku ruchowego: pierwszy etap ruchowych wyobrażeń- początkowego nauczania ćwiczenia, drugi etap pogłębionego nauczania, trzeci etap umocnienia i dalszego doskonalenia ćwiczeń akrobatycznych.
Pierwszy etap ruchowych wyobrażeń początkowego nauczania ćwiczenia, struktury i elementy początkowego nauczania ćwiczeń akrobatycznych oraz technologia pedagogicznego procesu nauczania , dzięki którym proces nauczania akrobatycznych ćwiczeń będzie bardziej efektywny pokazano poniżej:

1- cel
2- pedagogiczne działania
3,4,5,6- polidyscyplinarne osobowości formowania ruchowych wyobrażeń początkowego nauczania ćwiczeń: biomechaniczne, biologiczne, regulacyjne, pedagogiczne
7- zasady dydaktyczne
8- metody nauczania
9- formy zajęć i sposoby organizacji ćwiczących
10- środki nauczania
11- warianty nauczania
12- kolejność nauczania
13- nauczania o charakterze „oszczędnym” i „naprężonym”
14- usuwanie błędów
15- reglamentacja
16- kontrola jakości nauczania

W drugim etapie niektórzy akrobaci szybko przyswajają wykonywane ruchy, dokładnie zapamiętują, lekko odtwarzają ćwiczenia z zachowaniem kanonów techniki, dobrze i długo w czasie utrzymują ruchowy nawyk ćwiczenia w pamięci, mogą dokładnie wyjaśnić technikę wykonywania ćwiczenia. Obserwujemy jednak przykłady, kiedy ruchy, ćwiczenia oswajane są powoli i odtwarzane z błędami, a na zawodach są niestabilnie wykonywane. Praktyka jednak pokazała, że niektórzy akrobaci szybko opanowali ćwiczenia i szybko zapominali, inni zaś wolno opanowywali ćwiczenia, ale dobrze i długo w czasie utrzymywali ruchowy nawyk w pamięci, gotowi byli odtworzyć zgodny z kanonami techniki ruch, stabilnie wykonywali ćwiczenia na zawodach różnego stopnia. Poniżej przedstawiona jest struktura i jej elementy współczesnej technologii pogłębionego nauczania akrobatycznych ćwiczeń:

1- cel
2- pedagogiczne działania
3,4,5,6- podyscyplinarne osobliwości pogłębionego nauczania ćwiczeń biologicznie, biomechanicznie, regulujące, psychologiczno pedagogiczne
7- funkcjonalne pedagogiczne równanie
8- warianty, kolejność i naprężanie nauczania
9- usuwanie błędów
10- reglamentacja
11- kontrola jakości nauczania

W tym procesie treści, struktury i jej elementy mają swój osobliwy charakter, który odpowiada współczesnym tendencjom akrobatyki i żądaniom dydaktyki.
W ostatnim trzecim etapie umocnienia i dalszego doskonalenia ćwiczeń akrobatycznych, w którym przedstawiona jest współczesna technologia umocnienia i udoskonalenia ćwiczeń akrobatycznych, związana z połączeniem treści pierwszych dwóch etapów nauczania, która daje możliwość osiągnięcia stabilności i rzetelności wykonywania ćwiczeń na zawodach. Struktura tego etapu przedstawia się następująco:

1-cel
2-pedagogiczne zadania
3-polidyscyplinarne osobliwości umocnienia i dalszego doskonalenia ćwiczeń akrobatycznych
4- dydaktyczna struktura nauczania ćwiczeń akrobatycznych
5- funkcjonalne pedagogiczne równanie
6- warianty, kolejność i naprężenie nauczania
7- przenoszenie ruchowego nawyku
8- reglamentacja i kontrola

Na etapie umocnienia i dalszego doskonalenia ćwiczeń akrobatycznych przedstawiona została oraz rozpracowana struktura nauczania ćwiczeń, która ma perspektywę rozwoju na etapach wieloletniego doskonalenia akrobatów. Akrobatyczne ćwiczenia o dowolnej trudności mogą być nauczane, dzięki funkcjonalnemu pedagogicznemu równaniu, które umożliwia skuteczniejsze nauczanie.
W celu zabezpieczenia nauczania na trzecim etapie, została rozpracowana dydaktyczna struktura nauczania ćwiczeń akrobatycznych, która zawiera w sobie dynamiczne elementy zabezpieczające cały metodyczny proces nauczania.


1- sportowiec, jego poziom przygotowania
2- ćwiczenia, których trzeba nauczyć
3- cel nauczania
4- pedagogiczne zadania
5- dydaktyczne zasady nauczania
6- metody nauczania
7- środki nauczania
8- formy zajęć i sposoby organizacji ćwiczących
9- regulacja i kontrola nauczania

W procesie nauczania akrobatycznych ćwiczeń, trener wykorzystuje także określoną ilość elementów dydaktyki. Ich liczba, kolejność realizacji, wyczerpujące wykorzystanie, określone jest poziomem przygotowania akrobaty, celem i pedagogicznymi zadaniami nauczania. Trudny i złożony jest proces nauczania. W konkurencjach, w których występuje tylko jeden nawyk ruchowy, nauczanie techniki jest prostsze niż w sportach gdzie występuje więcej nawyków ruchowych np. gry sportowe. W pierwszym przypadku sytuacja polega na nauczaniu i stałym doskonaleniu jednego rozumianego całościowo nawyku ruchowego, a w drugim trzeba nauczyć i doskonalić wiele różnych nawyków oraz różnych umiejętności techniczno-taktycznych i stosowania ich w zmiennych warunkach.


LITERATURA
1. Czabański B. – „Wybrane zagadnienia uczenia się i nauczania techniki sportowej”
2. Czajkowski Z. – „Nauczanie i uczenie się nawyków ruchowych”(„Sport Wyczynowy” 1i2)
3. Czajkowski Z. – „Nauczanie techniki sportowej”
4. Czajkowski Z. – „Metoda prób i błędów w nauczaniu czynności ruchowych” („Sport Wyczynowy” 11 I 12)