Antropologia społeczna Wykład: Małżeństwo i rodzina jako przedmiot badań antropologicznych,

I. C.Lvi-Strauss jest autorem koncepcji wymiany małżeńskiej, wedle której:
1. kobieta, jako najcenniejsze dobro stanowi przedmiot wymiany między dwoma grupami mężczyzn
2. w ten sposób małżeństwo zapoczątkowuje cykl wzajemności między mężczyzną i kobietą, który jest jedynie wtórnym wyrazem
3. szerszego cyklu wzajemności, gwarantującego związek mężczyzny i kobiety, jako że
wejście w związek małżeński z kobietą jest jednocześnie wejściem w związek z jej ojcem lub bratem
4. mężczyźni i kobiety z dwóch grup, w wyniku małżeństwa dwojga z nich, zostają włączeni w stosunek powinowactwa, w wyniku czego
5. powstaje szereg wzajemnych zobowiązań i związków, stanowiących podstawę więzi społecznej

II. W kulturach występują zróżnicowane formy małżeństwa:
1. ze względu na liczbę członków związku małżeńskiego
a) małżeństwa monogamiczne (związek jednej kobiety i jednego mężczyzny)
b) " poligamiczne:
– poliandryczne: (poliandria) związek jednej kobiety z więcej niż jednym
mężczyzną
– poliginiczne: (poliginia) związek jednego mężczyzny z więcej niż jedną
kobietą
c) małżeństwa grupowe: związek kilku mężczyzn z kilkoma kobietami
2. ze względu na miejsce zamieszkania małżonków po ślubie wyróżnia się:
a) patrylokalizm: zamieszkiwanie małżeństwa z rodziną męża lub w jej pobliżu
b) matrylokalizm: " " " żony " "
c) bilokalizm: " " raz z rodziną męża, a raz z rodziną żony
d) ambilokalizm: małżeństwo nie ma określonego miejsca zamieszkania
e) neolokalizm: " buduje własne domostwo i zamieszkuje w nim samodzielnie
f) awunkulokalizm: małżeństwo zamieszkuje z rodziną wuja, czyli brata matki
awunkulat: specjalne stosunki łączące brata matki z jego siostrzeńcami, oznaczające między innymi prawo wuja do ich wychowywania i kontroli, a także jego obowiązki opiekuńcze i zapewnienie bytu siostrzeńców (łącznie z przekazywaniem majątku i pozycji społecznej)
3. ze względu na to którym kobietom i mężczyznom wolno łączyć się w związki małżeńskie wyróżnia się:
a) egzogamię: nakaz zawierania związków małżeńskich z partnerami spoza własnej
grupy
b) endogamię: zakaz " " " " "
grupy
4. istnieją nakazy i zalecenia, kogo powinno się poślubić, odnoszące się do tzw.
małżeństw preferencyjnych:
a) często obejmujących osoby biologicznie spokrewnione – kuzynów przeciwległych
(dzieci brata i siostry) lub kuzynów równoległych (dzieci sióstr lub braci)
b) w strukturach pokrewieństwa patrylinearnego (ustalanego wg linii męskiej)
preferujących linię matki: brat matki daje mężczyźnie córkę za żonę, gdyż nie są,
ani on, ani cała linia matki uważani za krewnych, bądź krewniaczym związkom z
nimi nie przypisuje się większego znaczenia
c) analogicznie: w strukturach pokrewieństwa matrylinearnego (ustalanego wg linii
żeńskiej) małżeństwem preferencyjnym jest związek mężczyzny z córką siostry
ojca, gdyż linia ojca nie jest uważana za pokrewieństwo
Gdy pokrewieństwo ustalane jest w jednej linii (męskiej lub żeńskiej) ma miejsce
lineażowa struktura pokrewieństwa.
W przypadku pokrewieństwa ustalanego według obu linii (męskiej i żeńskiej) ma
miejsce rodowa struktura pokrewieństwa.
d) lewirat:
- w małżeństwach monogamicznych jest poślubieniem przez wdowę brata
zmarłego męża
- w małżeństwach poliandrycznych gdy jedna kobieta jest żoną dwóch braci
e) sororat:
- w małżeństwach monogamicznych jest poślubieniem przez wdowca siostry
zmarłej żony
- w małżeństwach poliginicznych jest poślubieniem dwóch lub więcej sióstr żyjącej
żony

III. Kazirodztwo: zakaz zawierania związków małżeńskich i utrzymywania stosunków
seksualnych między rodzicami a dziećmi i między rodzeństwem.
1. zakaz kazirodztwa jest zakazem uniwersalnym, mającym charakter powszechnika
kulturowego
2. w światowej próbie etnograficznej społeczeństw zanalizowanych przez George’a P. Murdocka nie występuje ani jedno społeczeństwo, w którym nie obowiązywałby zakaz kazirodztwa
3. uniwersalność tabu kazirodztwa dotyczy jednak tylko rodziny elementarnej
4. w różnych społeczeństwach zakaz kazirodztwa odnoszony jest także do osób biologicznie nie spokrewnionych, ale uważanych za krewnych, jak na przykład:
siostra klanowa lub brat klanowy (osoby o odmiennej płci należące do tego samego
klanu) traktowane tak, jak w kulturze zachodniej rodzona siostra czy brat
5. wyjaśnianie źródeł zakazu kazirodztwa:
a) czynniki biologiczne
Pierwotnie antropologowie (Morgan i Westermarck) uważali, iż tabu kazirodztwa
to wynik przekonania człowieka prymitywnego, że związki między krewnymi
biologicznie pogarszają gatunek.
b) czynniki społeczne i kulturowe
Argument, że zakaz kazirodztwa zapewnia integrację większych zbiorowości
społecznych. W przeciwnym razie życie społeczne ograniczyłoby się do ram
pojedynczych rodzin żyjących w izolacji. Niemożliwy byłaby rozwój i przekaz
kultury w ogólnospołecznym wymiarze.
Claude Lvi-Strauss łączy zakaz kazirodztwa z małżeńską wymianą kobiet
między dwiema grupami egzogamicznymi, twierdząc, że:
- egzogamia jest pierwotna wobec tabu kazirodztwa,
- skoro zakazuje zawierania małżeństw w ramach własnej grupy, to w takim razie
- dotyczy ojca i braci kobiety, lub matki i sióstr mężczyzny
c) czynniki psychologiczne
M. in. B.Malinowski i R.Radcliffe-Brown twierdzili, że związki między rodzicami a
dziećmi oraz między rodzeństwem groziłyby spójności rodziny, zaburzając
identyfikację ról i powodując sprzeczności między nimi.
6. karanie kazirodztwa:
a) surowe kary w kulturach pierwotnych
b) kara śmierci w plemionach australijskich
c) wg Indian z Wielkich Równin kazirodztwo to zachowanie zdarzające się tylko
ludziom umysłowo chorym
d) publiczne chłosty i kary materialne, łącznie z konfiskatą mienia wśród krajowców
z Bali
e) Aszantowie uważają, że kazirodztwo nie karane śmiercią mogłoby spowodować
nieurodzaje, brak zwierzyny łownej i nie rodzenie się dzieci
7. zakaz kazirodztwa w kulturach:
a) częściej dotyczy zakazu stosunków brata z siostrą (szczególnie w strukturach
matrylinearnych, w których brat i siostra są najbliższymi krewnymi), niż
b) rodzica z dzieckiem

IV. Endogamia:
1. cechuje grupy uprzywilejowane ekonomicznie i strzegące swego prestiżu w hierarchii
społecznej, pragnące zachować integralność biologiczną i społeczną; na tym tle
występuje mezalians
2. o doborze małżonka często decyduje rodzina
3. instytucja zaręczyn małych dzieci, a nawet dzieci nie narodzonych
4. endogamia stanowi także formę obrony rodzimej kultury
5. kasta jako przykład grupy ściśle endogamicznej

V. Egzogamia:
1. klan najczęściej spotykaną grupą egzogamiczną
2. totemy: fikcyjne lub symboliczne zwierzęta, osoby lub przedmioty, którym przypisuje się związek z pochodzeniem klanu
3. wyjaśnianie egzogamii względami praktycznymi:
a) uniknięcie problemów dysproporcji płci w małej grupie, dlatego
b) egzogamia to konieczność przełamująca izolację
c) pogląd, że im mniejsze zbiorowości, tym surowszy powinien być nakaz egzogamii i dlatego
d) tym częstsze powinny być konwencjonalne i nieprzypadkowe kontakty z innymi grupami