Językoznawstwo

Zagadnienia do egzaminu z przedmiotu Wstęp do językoznawstwa (studia stacjonarne)

1. Definicja języka. System znaków konwencjonalnych, fonicznych, przekazywanych z pokolenia na pokolenie, ukształtowany w danej społeczności w ramach umowy; służy do porozumiewania się; jego cechą jest dwuklasowość, tzn. wykorzystanie gramatyki do tworzenia nowych konstrukcji.
2. Pojęcie znaku językowego Znak to zjawisko fizyczne, które odsyła do czegoś innego niż ono samo; powoduje skojarzenie i odruchy warunkowe; [element rzeczywistości , który jest istotny nie ze względu na swoje własne cechy, ale ze względu na relację do innego elementu rzeczywistości, do którego się odnosi].

Znak językowy- sygnał, dwustronny (posiada nadawcę i odbiorcę), jest zamierzonym nośnikiem informacji, przyjęty przez członków danej społeczności, arbitralny, niemotywowany, brak związku między treścią a formą.

3. Relacja oznaczania jako relacja pomiędzy treścią a formą znaku językowego

ZNAK
Forma treść
zjawisko obserwowane umysłowo treść komunikowana
(signifiant) (signifie); to, do czego nas odsyła
relacja oznaczania
zielone światło jedź/ idź
strona oznaczająca strona oznaczana
4. Znaki naturalne i konwencjonalne
ZNAKI NATURALNE
-związek między formą a treścią nie jest ustalony przez człowieka (łzy- krople- emocje; kałuża- woda- deszcz),
-jednostronne (tylko odbiorca; wysnuwa wnioski z wiedzy przyczynowo- skutkowej)
-niezamierzone,
-symptomy, oznaki- przyczynowo- skutkowy związek między formą a treścią)



równoczesne; nierównoczesne
objawy
(jednoczesność,
np. dym i ogień)
ślady zapowiedzi
(skutek wnioskujący (wnioskowanie oprzyczynie) z objawów)

ZNAKI KONWENCJONALNE
-sygnały,
-dwustronne (nadawca i odbiorca),
-jako zamierzone nośniki informacji,
-związek treści i formy przyjęty przez członków danej społeczności,

ikony arbitralne
(motywowane, ikoniczne); (niemotywowane);
związek treści i formy brak związku między
oparty na podobieństwie- formą i treścią
formy znaku i przedmiotu
oznaczanego
5. Cechy języka naturalnego: konwencjonalność, foniczność, dwuklasowość systemu, abstrakcyjność, polisemiczność, uniwersalność

• Konwencjonalność- związek między formą i treścią oparty na umowie społecznej między nadawcą i odbiorcą
• Foniczność- ciągi dźwięków wytwarzane przez narządy mowy i odbierane przez narządy słuchu (forma prymarna wobec pisma).
• Dwustopniowość znaków językowych- znaki językowe zbudowane z elementów mniejszych- głosek, fonemów, diakrytów.
Diakryty- fonemy, których kombinacje tworzą jednostki wyższego rzędu; wymiana diakrytu zmienia znaczenie wyrazu, np. kot- kat.
• Dwuklasowość systemu:
1) słownik- zbiór leksemów, klasa zamknięta, podstawa do tworzenia gramatyki
2) gramatyczna- zbiór stałych reguł służących do przekształcania wyrazów ze słownika w zdania; tworzenie nieograniczonych konstrukcji językowych
• Abstrakcyjność- znak używany do zjawisk nieobecnych (przeszłych, przyszłych, pomyślanych); określenie abstrakcyjnego pojęcia wg zdolności abstrakcyjnego myślenia
• Polisemiczność- wieloznaczność wyrazów, twórcze przesuwanie znaczeń; twórcze używanie znaków na to, co nie ma nazwy.
• Uniwersalność- służy do przekazywania informacji o wszystkim, o czym człowiek jest w stanie pomyśleć.

6. Język jako system. System a użycie systemu. Język a mówienie. Granice systemu językowego
1) Język jako system.
Język jest systemem znaków konwencjonalnych i semantycznych służących do porozumiewania się ludzi w obrębie danej społeczności. Jest układem połączonych ze sobą wzajemnie elementów. Przejawia się w skomplikowanej, hierarchicznej budowie, w której wyróżnia się poziomy:
- fonologiczny (jednostka: fonem),
- morfologiczny (jednostka: morfem),
- składniowy (jednostka: części zdania),
- semantyczny (znaczeniowy; znaczenie zdania lub wyrazu).
Język ma charakter ogólny, społeczny i ograniczony. Użycie systemu to mówienie. Jest otwarty i elastyczny. Język- słownik + gramatyka (dwuklasowość).
2) System a użycie systemu.
Użycie systemu, czyli mówienie. Jednostkowy akt nadawczo- odbiorczy, polegający na wyborze odpowiednich jednostek językowych i struktur gramatycznych. Akt mówienia jest konkretny, jednostkowy i nieograniczony.

3) Język a mówienie.
1916- rozróżnienie systemu od aktu mówienia- Ferdynand de Saussure; różnica między langue i parole. Razem stanowią language.
Mówienie polega nie tylko na tworzeniu nowych, oryginalnych wypowiedzi, ale również na odtwarzaniu wcześniej zasłyszanych.
langue- system / język / kod językowy / kompetencja (Ala, kot, posiadać)
parole- mówienie / tekst / akt mowy / realizacja kodu (Ala ma kota)
4) Granice systemu językowego.
Frazematyka- obszar zjawisk znajdujący się po środku między słownictwem (należącymi do systemu) a tekstami, należącymi do sfery użycia języka. Odłam frazeologii. To, co mówi nadawca do odbiorcy jest jego, ale cudze, powtarzane. (frazemy- stałe formy językowe, np. ‘świeżo malowane’, ‘rączki całuję’)
7. Cechy charakterystyczne langue i parole.
langue- abstrakcyjność, społeczność, potencjalność, ograniczoność, psychiczność
parole- konkretność, jednostkowość, aktualność, nieograniczoność, zdarzenie fizyczne

8. Pojęcie tekstu, wypowiedzi, dyskursu.
TEKST- każda wypowiedź pisemna lub ustna; wypowiedź dłuższa o złożonej strukturze, wewnętrznie spójna. Spójność polega na stosowaniu odpowiedniej kolejności zdań, zaimków anaforycznych (‘ten, ta, ją’- do myśli wcześniejszych), synonimów oraz wyrażeń metatekstowych (‘moim zdaniem’).

Spójność

subiektywna obiektywna
(dla nadawcy) (odczytywana z komunikatu)

semantyczna spójność mająca wykładniki językowe,
(koherencja tekstu) odczytywana ze struktury formalnej tekstu,
kohezja
WYPOWIEDŹ- użycie kodu w formie ustnej; akt mowy pojęciem szerszym, obejmującym całą sferę pragmatyki
DYSKURS- wypowiedź zrygoryzowana logicznie o poważnym temacie; zdarzenie komunikacyjne, całość aktu komunikacji; wypowiedź pewnej wspólnoty komunikacyjnej, zawężonej do określonego tematu
9. Funkcje języka i wypowiedzi.
• Ujęcie Karla Buhlera (1934)- trójkąt
Znak pełni fukcję:
- ekspresywną (wyrażania siebie) w stosunku do nadawcy (emocje, barwa, intonacja, wykrzyknienie),
- impresywną w stosunku do odbiorcy (zachęcić, mieć wpływ; nacisk nadawcy dla celu),
- symboliczną w stosunku do rzeczywistości (przedstawieniową).
Znaki odsyłają do określonych elementów rzeczywistości, zastępują to, co mówimy, co jest, o czym myślimy; mówiąc, odsyłamy do bytów istniejących.
Język służy do porozumiewania, wyrażania siebie, wpływania na innych, utrzymywania kontaktu, utrwalania wspólnoty narodowej, korzystania z dorobku narodowego i kulturowego, poznawania świata, komentowania faktów.
• Ujęcie Romana Jakobsona (1960)- rozbudowanie Buhlera
Sześć składników aktu komunikacji determinujących sześć funkcji języka.
Wypowiedź zorientowana na:
- nadawcę pełni funkcję emotywną (ekspresywną),
- odbiorcę pełni funkcję konatywną (impresywną),
- treść denotacyjną (kontekst) pełni funkcję poznawczą (przedstawieniową),
- sam komunikat pełni funkcję poetycką (cel: kreacja dzieła sztuki),
- kontakt pełni funkcję fatyczną (podtrzymywanie rozmowy, jęki namysłu; aktualizacja myślenia z mówieniem),
- kod pełni funkcję metajęzykową (język służący opisywaniu kodu)
• Ujęcie L. Zawadowskiego (1966)
Tekst pełni funkcję reprezentatywną wobec rzeczywistości pozajęzykowej i funkcję komunikatywną wobec słuchacza. Pełni też funkcje niesemantyczne, tzn. wyraża cechy nadawcy i wpływa na odbiorcę w sposób nieprzewidziany kodem.
• Ujęcie H. Kurkowskiej (1974)
Tekst pełni funkcję generatywną, która polega na zdolności tworzenia tekstów, teksty zaś przekazują informację o rzeczywistości. Przekazują ją na dwa sposoby:
1) na mocy kodu (konwencjonalnie):
- f. komunikatywna,
- f. prezentatywna.
2) informowanie niekonwencjonalne
- f. ekspresywna,
- f. impresywna.

• Teoria aktów mowy J. L. Austina

Wyróżnienie specyficznego typu wypowiedzi, których istotą jest powoływanie w określonych warunkach nowych stanów rzeczy, tzw. wypowiedzi performatywne (np. akt ślubu lub chrztu).

10. Funkcje systemu czyli funkcje langue
1) Generatywna (tworzenie tekstu).
2) Poznawcza: odróżnienie referencji (odniesienie do wyróżnionego przedmiotu na świecie; właściwość wyrażenia użytego) od denotacji (odniesienie do klas zjawisk; właściwość wyrażenie nieużytego- jednostki słownikowe).
11. Funkcje języka jako zjawiska społecznego (language)
1) Socjalizująca- jednoczenie członków danej społeczności, używanie tego samego języka w celu porozumiewania się.
2) Kulturotwórcza- gromadzenie i przechowywanie wiedzy, doświadczenia, wartości w tekstach utrwalonych lub ustnych.
12. Funkcje wypowiedzi czyli funkcje parole
Typy funkcji wypowiedzi ze względu na bezpośredni cel nadawcy
I Przekaz informacji.
1. Funkcja informacyjna oceniająco- postulatywna (jak powinienem jechać?)
2. Funkcja informacyjna opisowa:
a) konstatacje (Jan przyjechał),
b) hipotezy (Jan chyba przyjechał).
II Cele pozainformacyjne.
1. Funkcja sprawcza (stanowiąca, performatywna):
a) na mocy konwencji społecznej (dziękuję! Witam!),
b) na mocy wiary:
- akty magiczne, np. klątwa,
- akty sakramentalne.
2. Funkcja ekspresywna- wyraz woli, emocji i sądów nadawcy (Jakie to piękne!).
3. Funkcja misteryjna (uczestnictwo w sacrum, modlitwy).
4. Funkcja kreatywna (tworzenie dzieł, formułowanie myśli).
5. Funkcja fatyczna (podtrzymywanie więzi z odbiorcą).
6. Funkcja nakłaniająca (impresywna), nacisk na odbiorcę:
a) w celu wywołania działań:
- pytania
- dyrektywy: rozkazy, prośby.
b) w celu wpływania na stan mentalny odbiorcy:
- działania na świadomość (perswazja),
- działania bez świadomości odbiorcy (manipulacja).
13. Struktura systemu językowego: podsystem fonologiczny (pojęcie fonemu, wariantu fonemu, opozycji fonemów, cech dystynktywnych i delimitacyjnych, stosunek fonemu do głoski)
FONEM- najmniejsza jednostka funkcjonalna systemu językowego realizowana w ciągu fonicznym, służąca do rozróżniania i współtworzenia znaków. Sam nie jest znakiem, a diakrytem. Zespół cech dystynktywnych realizujących się w głoskach. Cechy :
- dystynktywne- realizujące się w głoskach, pełnią funkcję odróżniającą, powodowanie różnicy znaczenia,
- delimitacyjne- funkcja oddzielająca wyrazy w toku mówienia
- ekspresywne- emocjonalna postawa nadawcy.

Cechy dystynktywne i delimitacyjne to cechy diakrytyczne, funkcjonujące poprzez opozycję.
WARIANT FONEMU- głoska realizująca fonem (cechy dystynktywne fonemu). [głoska- najmniejszy element foniczny, dający się wyróżnić w potoku mowy).
OPOZYCJA FONEMÓW- przeciwstawienie dźwięków ze względu na pewną cechę, z którym związane są różnice znaczeń.
Opozycje proporcjonalne- przeciwstawienie dźwięków, z którym wiąże się w danym języku różnica znaczeń jest tym silniejsze, im więcej obejmuje par dźwięków (np. dźwięczność- bezdźwięczność).
3 typy opozycji:
1) Prywatywna- jeden z członów bogatszy o jakiś element od drugiego; A : A-x (dźwięczność : brak dźwięczności), np. d : t, b : p.
2) Równorzędna (ekwipolentna)- oba człony mają pewne cechy wspólne, ale różnią się na zasadzie obecności innych cech, np. bezdźwięczne, ale różnią się miejscem zwarcia.
A+x : A+y
3) Gradualna (stopniowa)- dźwięki przeciwstawiają się tą samą cechą o różnym stopniu nasilenia; pojawia się przy samogłoskach, np. o : u (ustne, tylne, zaokrąglone, ale różnią się stopniem nasilenia tych cech).
STOSUNEK FONEMU DO GŁOSKI
Cechy wspólne, dystynktywne- fonem (cechy wspólne z głoską)
Cechy nieistotne, indywidualne lub wynikające z sąsiedztwa- głoska (cechy pozostałe)
Głoska to ogół cech dźwięku wydawanych przez człowieka, zaś fonem to tylko cechy diakrytyczne. Z punktu widzenia fonetyki nie ma różnicy, ale jest w procesie komunikowania.

14. Podsystem morfologiczny pojęcie morfemu, rodzaje morfemów, morfy i allomorfy
MORFEM- najmniejsza część wyrazu mająca znaczenie; to połączenie formy(ciągu fonicznego, wszystkie morfemy mają swoją reprezentację foniczną i je wymawiamy poza zerem) i znaczenia (ta sama cząstka może występować w różnych wyrazach). Warunkiem uznania ciągu fonicznego za morfem jest identyczność znaczenia.
RODZAJE MORFEMÓW
Kryteria klasyfikacji morfemów: jego funkcja i łączliwość (samodzielność lub związanie z innym elementem).

I Ze względu na funkcję:
1. Morfemy z dominującą f. semantyczną (leksykalne i słowotwórcze).
2. Morfemy z dominującą f. syntaktyczną (fleksyjne).

II Ze względu na łączliwość:
1. Występujące swobodnie, samodzielnie (tam, tu).
2. Niewystępujące samodzielnie, związane:
a) morfemy rdzenne związane słowotwórczo lub fleksyjne,
b) morfemy słowotwórcze, związane przez rdzenie:
-prefiksy (przedrostki)- występują przed rdzeniami,
-interfiksy- występują między rdzeniami,
-sufiksy (przedrostki)- występują po rdzeniach.
c) morfemy fleksyjne związane przez rdzenie, zajmują pozycję końcową.

Morfemy fleksyjne- niesamodzielne, związane, o dominującej funkcji syntaktycznej, tworzące konstrukcje regularne.

Morfemy słowotwórcze- niesamodzielne, związane, o dominującej funkcji semantycznej, tworzące konstrukcje nieregularne.

Morfemy leksykalne- samodzielne lub związane (słowotwórczo bądź fleksyjnie- rdzenie), o funkcji zasadniczo semantycznej. Obecne w każdym leksemie.

MORFY- tekstowe reprezentacje morfemów. Różne morfy mogą reprezentować ten sam morfem.

ALLOMORFY- warianty morfemu; morfy reprezentujące ten sam morfem; przy allomorfii wymagana jest minimalna tożsamość postaci fonicznej dopuszczająca jedynie regularne oboczności.

15. Różnice pomiędzy słowotwórstwem i fleksją- 3 cechy istotne fleksji (według A. Heinza)
Adam Heinz (1961)
I Kategorialność (regularność formalna)- konstrukcje są tworzone według ściśle określonej reguły od każdego okazu określonej klasy (kategorii). Można stworzyć regułę, pozwalającą dowolnie tworzyć konstrukcję. Derywaty tej właściwości nie posiadają.

II Regularność semantyczna- konstrukcja utworzona wg reguły nie znaczy nic więcej, aniżeli to, co przewiduje reguła. Derywaty w przeważającej części odznaczają się nieregularnością semantyczną.
III Systemowość (tworzenie systemu)- istnienie zamkniętego układu abstrakcyjnych pozycji, które mają charakter potencjalny, muszą być wypełnione w określony sposób, choćby nigdy nie było praktycznej potrzeby takiego wypełnienia (np. wołacz od wyrazu leasing). Derywaty od tych leksemów różnią się ilościowo i jakościowo, ich liczba jest różna, różne są znaczenia i morfemy je tworzące.
16. Kategorie gramatyczne – fleksyjne kategorie imienne i fleksyjne kategorie werbalne

FLEKSYJNE KATEGORIE IMIENNE
I Rodzaj
- ma charakter wyłącznie syntaktyczny,
- dla rzeczowników jest kategorią klasyfikującą (każdy rzecz. ma rodzaj, ale się przez niego nie odmienia), podporządkowującą wyrazy określające,
- dla innych części mowy to kategoria fleksyjna, sygnalizująca ich podrzędność względem nadrzędnego rzeczownika,
- niewiele rzecz., gdzie pokrywa się rodzaj gramatyczny i naturalny (matka, ojciec); u zwierząt: mysz (r.ż. i r.m.); częściej oboczne nazwy (owca- baran); czasem derywaty (kot- kocica),
- wartość rodzajowa rzecz. przejawia się w ich wymaganiach gramatycznych względem określających je wyrazów- maksymalne zróżnicowanie w bierniku; na tej podstawie wyróżniamy pięć głównych rodzajów w języku polskim: męskoosobowy, męskozwierzęcy, męskonieżywotny, nijaki, żeński (Witold Mańczak),

II Liczba
- dla rzeczowników to kategoria semantyczna, fleksyjna,
- dla przymiotników, zaimków przymiotnych i czasowników syntaktyczna, fleksyjna,
- dwie wartości kategorii liczby: pojedyncza i mnoga,
- w staropolszczyźnie forma podwójna (uszy, oczy, dwie świecy, dwie rybie),
- rzeczowniki, dla których liczba ma charakter klasyfikujący: pluralia tantum (drzwi, sanie), oznaczające rzeczy pojedynczy,
- singularia tantum- nieprzybierające liczby mnogiej abstrakta (miłość, chodzenie), nazwy zbiorów (młodzież)
III Przypadek
- przysługuje imiennym częściom mowy,
- kategoria o funkcji syntaktycznej,
- siedem wartości kategorii przypadka,
- wołacz poza systemem (tylko w wyrazach nacechowanych modalnie)
FLEKSYJNE KATEGORIE WERBALNE
I Czas
- służy do aktualizacji wypowiedzi,
- trzy główne kategorie: teraźniejszy, przeszły i przyszły,
- kategoria aspektu- całość ujęta kompleksowo (dokonany; czas przeszły i nieprzeszły) i kursywnie (niedokonane; czas teraźniejszy, przyszły i przeszły),
II Tryb
- ustosunkowanie nadawcy wypowiedzi do zdarzenia, o którym mówi- modalność,
- modalność epistemiczna (nadawca uznaje zdarzenie za rzeczywiste bądź hipotetyczne),
- modalność deontyczna i imperatywna (stosunek do zdarzenia oceniający, wyrażanie nacisku na odbiorcę),
- trzy kategorie modalności: tryb oznajmujący, przypuszczający, rozkazujący,
- ograniczenie pod względem kategorii osoby, właściwie 3: 2os. lp. i mn. i 1 os. lm.
III Osoba
- aktualizacja wypowiedzi przez odniesienie opisywanego stanu rzeczy do uczestników dialogu,
- 1 osoba- nadawca wypowiedzi, 2 osoba- odbiorca, 3 osoba- ani nadawca, ani odbiorca, ktoś inny,
- forma bezosobowa (ukrycie wykonawcy czynności), -no, -to, pisze się.

17. Podsystem składniowy – trzy rodzaje reguł składniowych, pojęcie parataksy i hipotaksy, rodzaje zdań parataktycznych i hipotaktycznych
TRZY RODZAJE REGUŁ SKŁADNIOWYCH
1) Schematy zdań, oparte na właściwościach składniowo- semantycznych czasowników (przymiotników) i wyrażeń o funkcji zdaniotwórczej. Występuje ograniczona liczba takich schematów. Schemat zdaniowy uzyskuje się drogą abstrakcji. Schemat zdania to uogólniona postać zdania empirycznego, w której abstrahuje się od składu leksykalnego zdania, od budowy wewnętrznej grup, od porządku linearnego, od członów luźnych. Opiera się on na właściwościach konotacyjnych czasownika:
- schematy blokujące mianownik,
- schematy konotujące jednego aktanta w mianowniku,
- schematy konotujące jednego aktanta w mianowniku i wyrażające predyktat przymiotnikowo lub rzeczownikowo w połączeniu z czasownikiem posiłkowym być, stać się,
- schematy konotujące dwóch aktantów, oparte głównie na czasownikach oznaczających czynności skierowane na obiekt lub oznaczających doznania z wskazaniem na przyczynę,
- schematy konotujące trzech aktantów, odnoszące się głównie do przekazu przedmiotów lub wartości,
- schematy konotujące czterech aktantów, odnoszące się głównie do sytuacji powodowania przemieszczenia się obiektów,
- schematy konotujące uzupełnienia zdarzeniowe.
2) Reguły rozwijania grup, podporządkowywania sobie członów podrzędnych i sygnalizowania tej podrzędności. Współczesna składnia wszelkie wymagane sygnały zależności składniowych, nazywa akomodacją.
3) Reguły przekształcania konstrukcji, ‘ściąganie’ zdań w konstrukcje niezdaniowe, tworzenie zdań złożonych. Zdania złożone:
- przy użyciu zbioru spójników, łączone na zasadzie semantycznej:
• parataktyczne,
• hipotaktyczne,
- intensjonalne- uzupełniają znaczenie wprowadzających czasowników,
- zdania względne, relatywne; określnik grupy imiennej zdania nadrzędnego.

PARATAKSA- współrzędne połączenie kilku zdań w jedno złożone.
HIPOTAKSA- to połączenie zdań relacją podrzędną.
TYPY ZDAŃ PARATAKTYCZNYCH
1. Proste zestawienie zdarzeń na zasadzie przestrzennej i czasowej.
2. Przeciwstawianie: proste zauważanie różnic lub przeciwstawianie stanów z ukrytym rozumowaniem.
3. Alternatywa: informacja, że zachodzi jeden z dwóch pomyślanych stanów rzeczy.
4. Wskazywanie na skutek (wyrażone poprzez zdanie wynikowe).
5. Wyrażanie operacji doprecyzowania (uściślania informacji podanej w zdaniu pierwszym).

TYPY ZDAŃ HIPOTAKTYCZNYCH
1. Porównywanie prowadzące do zauważenia różnic bądź podkreślenia podobieństw.
2. Związki temporalne między zdarzeniami- jedno określa czas zajścia drugiego.
3. Typy powiązań przyczynowo- skutkowych między zdarzeniami:
a) przyczyna zwykła,
b) przyczyna niedostateczna,
c) przyczyna hipotetyczna,
d) cel,
e) warunek,
f) zdania skutkowe.

18. Słownictwo jako system – klasyczny podział części mowy

słownictwo-1. zbiór jednostek leksykalnych właściwy całej społeczności; 2. mało stabilna część systemu, podlegająca nieustannym zmianom (zespół stabilny: zaimki, liczebniki, wyrażenia modalne, spójniki); 3. system oparty na związkach semantycznych między wyrazami; 4. przystosowanie gramatyczne leksemów do tworzenia zdań: części mowy (klasy o pewnych wspólnych cechach składniowych, gramatycznych i semantycznych), wśród nich także leksemy funkcyjne.
kategorie części mowy- najogólniejsze klasy pojęciowe wyrazów, z którymi powiązane są określone funkcje składniowe
RZECZOWNIKI
- leksemy o funkcji syntaktycznej członu głównego grupy imiennej,
- odmienne przez przypadek i liczbę,
- rodzaj jako kategoria klasyfikująca,
- oznaczają przedmioty w sensie filozoficznym oraz abstrakta ujęte jakby przedmiotowo (czynności, cechy, stany, procesy, cechy nieprzypisane określonym obiektom)
PRZYMIOTNIKI
- leksemy o składniowej funkcji określnika w grupie imiennej,
- wtórnie pełnią funkcję orzecznika,
- odmienne przez przypadek, liczbę i rodzaj, narzucane przez rzeczownik,
- część z nich podlega stopniowaniu,
- oznaczają cechy przedmiotów, zjawisk
PRZYSŁÓWKI
- leksemy o różnej funkcji składniowej,
- określniki w grupie imiennej bądź też przymiotników lub innych przysłówków,
- nieodmienne,
- część z nich podlega stopniowaniu,
- informują o cechach czynności, procesów, lokalizują w czasie i przestrzeni zdarzenia, informują o krotności zachodzenia zdarzeń

CZASOWNIKI
- leksemy o podstawowej funkcji składniowej głównego członu zdania (orzeczenia),
- wtórne formy fleksyjne (bezokoliczniki, imiesłowy) pełnią inne funkcje,
- odmieniają się przez czasy, tryby, osoby,
- kategoria aspektu,
- oznaczają czynności, stany, procesy, relacje,
- wyróżnia się czasowniki właściwe (odmieniające się przez osoby) i niewłaściwe, tzw. predykatywy (mają tylko kategorię czasu i trybu, np. ‘trzeba było’)

ZAIMKI
- klasa niejednorodna, rozpada się na wiele grup,
- zbiór dość zwarty i zamknięty ze względu na funkcję wskazywania, przekazywania informacji uogólnionej lub nieokreślonej,
- rzeczowne (osobowe, nieokreślone, zwrotne, pytajno-względne, przeczące, wskazujące),
- przymiotnikowe (dzierżawcze, nieokreślone, wskazujące, pytajno-względne),
- przysłówkowe (wskazujące, pytajno-względne, przeczące),
- liczebne.

LICZEBINIKI
- grupa zasadniczo zamknięta,
- niejednorodna,
- główne (przez rodzaj i przypadek), zbiorowe (przez przypadek), porządkowe, wielokrotne, wielorakie, nieokreślone, partytywne (przynależnościowe)
- wchodzą w zależności z innymi częściami mowy
PARTYKUŁY
- leksemy funkcyjne,
- modalizatory,
- łączą się z innymi częściami mowy i zmieniają ich znaczenie,
- funkcja metatekstowa i modalna- przypuszczająca, życząca, pytająca, przecząca
PRZYIMKI
- leksemy nieodmienne,
- niesamodzielne, bez odrębnego znaczenia,
- wskazują na zależności składniowe grupy imiennej,
- tworzą z rzeczownikiem wyrażenie przyimkowe,
- wtórne (np. ‘między, wokół’),
- podstawowe (jednosylabowe, asylabiczne, złożone)
- stosunki przyimkowe: temporalne i przestrzenne
SPÓJNIKI
- leksemy nieodmienne,
- do konstruowania grup i zdań,
- informują o różnych relacjach semantycznych,

WYKRZYKNIKI
- leksemy nieodmienne,
- składniowa funkcja samodzielnych wypowiedzeń niezdaniowych,
- wyrażają emocje (‘brr’), przejawy woli (‘psst’), imitują zjawiska (‘chlup’)

19. Struktura semantyczna słownictwa; relacje semantyczne pomiędzy leksemami
STRUKTURA SEMANTYCZNA SŁOWNICTWA
Leksyka- system pojęć obejmujących całość poznawanego świata.

Słownik łączy się w pola znaczeniowe (wspólny element treściowy) i wyrazy z niego wchodzą w różne relacje semantyczne:
a) słownictwo obejmujące świat przyrodniczy,
b) kultura materialna i duchowa,
c) opisywanie człowieka (biologiczne, psychologiczne, kult religijny),
d) czynności, stany, procesy, cechy (tzw. katalog predykatów),
e) lokalizowanie czasu i przestrzeni.

Leksemy w polu wchodzą ze sobą w relacje:
- paradygmatyczne (wzajemne następowanie, ‘choroba- dolegliwości’),
- syntagmatyczne (łączliwość ciągów, ‘chorować- szpital’).

RELACJE SEMANTYCZNE MIĘDZY LEKSEMAMI
1.Synonimia- A i B mają znaczenia tożsame:
- dublety,
- synonimia częściowa,
- synonimia całkowita,
- synonimia ekspresywna.
2.Hiperonimia- relacja nadrzędności- wyraz nadrzędny A mieści w sobie podrzędny B (koń- zwierzę)
3.Antonimia- A przeciwstawne do B.
4.Hiponimia- relacja podrzędności- odwrotnie do hiperonimii.
5.Komplementarność- pokrewna przeciwstawności.
6.Kohiponimia- relacja między wyrazami mającymi wspólny hiperonim.
7.Konwersja- odwrotność (czasem jako podtyp antonimii)
8.Relacja kauzatywności- powodowanie czynności/ stanu.
9.Relacja zaczynania i kończenia- zapalić-zgasić.



20. Odmiany polszczyzny – odmiana kulturalna języka narodowego, dialekty – ich charakterystyczne cechy, socjolekty, style funkcjonalne wypowiedzi.

Kulturalna odmiana języka (inaczej: język ogólny, literacki, dialekt kulturalny, język ogólnonarodowy)- nadrzędna odmiana języka, zasadniczo znana wszystkim Polakom. Ma najszerszy zakres funkcjonowania. Wg niego ustalane są normy w podręcznikach, zasady ortograficzne, słowniki języka polskiego.
a) odmiany terytorialne (dialekty) -> gwary,
b) odmiany zawodowe,
c) odmiany środowiskowe (grupy społeczne)
Dialekty- język ludności wiejskiej, dzielnicy kraju, różniący się cechami systemu językowego i słownictwem od ogólnego:
a) małopolski- mazurzenie, udźwięcznienie międzywyrazowe, samogłoski pochylone, labializacja, formy bez przegłosu, różnorodna realizacja samogłosek nosowych (bez nosowości), samogłoski przednie i tylne zlewają się w jedną.
b) dialekt wielkopolski- brak mazurzenia, udźwięcznienie międzywyrazowe, dźwięczne ‘w’ po spółgłoskach bezdźwięcznych, samogłoski nosowe wymawiane z silnym ściśnieniem, typowe przyrostki ‘-yszek, -ity’
c) dialekt mazowiecki- mazurzenie, brak udźwięcznienia międzywyrazowego, spółgłoski wargowe miękkie wymawiane z ‘j’, spółgłoski miękkie ‘l’, k’, g’ wymawiane twardo, grupa ‘ja’ na początku wymawiana jako ‘je’, końcówka ‘ami’ brzmi ‘amy’, końcówka ‘–ta’ w 2os. lm., przedrostek ‘ak’
d) dialekt śląski- mazurzenie, jabłonkowanie, udźwięcznienie międzywyrazowe, końcówka –ech i -chmy
e)dialekt kaszubski- brak mazurzenia, brak udźwięcznienia międzywyrazowego, grupa ‘ar’ zamiast ‘or’ w środku wyrazu, samogłoska pośrednia między ‘e’ a ‘y’, zamiast ki, gi jest ci, dzi, spółgłoski środkowojęzykowe miękkie wymawiane twardo.
Socjolekty- odmiany języka ogólnego w grupie ludzi połączonych więzią społeczną. Wśród socjolektów wyróżniamy:
a) języki zawodowe- profesjolekty- używane w ściśle określonych sytuacjach, dużo w nich terminów i profesjonalizmów
b) języki środowiskowe- np. gwara uczniowska, język taterników (czynnikiem spajającym jest np. te sam wiek, zainteresowanie)
c) języki tajne- grypsera (więźniowie), narkomanii, złodzieje (doliniarze)

STYLE FUNKCJONALNE WYPOWIEDZI

Styl- charakterystyczny sposób ukształtowania wypowiedzi przy pomocy środków językowych użyty w jakimś zamyśle.
1. Potoczny- niejednolity, słownictwo nacechowane emocjonalnie, skrótowość, nadużywanie zaimków, krótkie zdania, wtrącenia, niestaranna wymowa, jęki namysłu.
2. Oficjalny- wtedy, gdy ludzie się nie znają i nie ma zażyłości; różne grupy społeczne, bez emocji, staranny, zapożyczenia, ‘napuszony’
3. Urzędowy- ekspansywny, kontakt człowieka z urzędem i odwrotnie, różne grupy społeczne, brak emocji, konstrukcje bezosobowe, jednoznaczne słownictwo, szablonowe wyrażenia, schematyzm
4. Naukowy- wypowiedzi dotyczące nauki, obecność terminologii, specjalistyczne nazwy dla pojęć z danej dziedziny wiedzy.
5. Publicystyczny- w środkach masowego przekazu, funkcja informacyjna, perswazja, niejednorodny.
6. Artystyczny- literatury pięknej, trzy funkcje: estetyczna, poznawcza, wychowawcza; może być np. styl epoki, dzieła, autora, bohatera literackiego.
21. Synchronia i diachronia w językoznawstwie, językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne, dziedziny badawcze językoznawstwa zewnętrznego. Metody badań diachronicznych.
ZE WZGLĘDU NA ASPEKT BADAWCZY:
• Językoznawstwo synchroniczne- statyczne, bada, co współcześnie dzieje się w języku; badania oderwane od genezy wyrazu, nie zajmuje się prawem rozwojowym
• Językoznawstwo diachroniczne- bada zjawiska zmieniające się w czasie, rozwój języka, np. gramatyka historyczna, jak doszło do zmian od języka prasłowiańskiego do tera

ZE WZGLĘDU NA PRZEDMIOT BADAŃ:
• Językoznawstwo wewnętrzne- badanie systemu językowego, struktury fonologicznej, gramatycznej i leksykalnej z właściwościami semantycznymi
• Językoznawstwo zewnętrzne- bada zjawiska, które są zewnętrzne dla systemu, ale mogą go warunkować:
- fonetyka eksperymentalna,
- psycholingwistyka (wytwarzanie i rozumienie mowy),
- logopedia (badanie i leczenie wad wymowy),
- badania rozwoju mowy dziecka w ciągu pierwszych 2 lat życia,
- geografia językowa (np. dialektologia),
- socjolingwistyka (socjolekty),
- etnolingwistyka,
- językoznawstwo normatywne,
- glottodydaktyka,
- onomastyka,
- nauka o idiolektach.
JOS- językowy obraz świata- badanie struktury językowej utrwalonej w danym języku; mówiący innymi językami inaczej interpretują rzeczywistość i świat, przejawia się to w gramatyce i słownictwie (wyrazy zdrobniałe- deminutiwa, zgrubiałe- augmentatywy, o liczbie informują zbiory, podobieństwa, przeznaczenie przedmiotu, wartościowanie).
Kognitywizm- poznawczy charakter języka; każdy język dokonuje nominacji (aktu nazwania) w zależności od branych pod uwagę cech. Kategorie kognitywne: zbiór- element zbioru, całość- część, ilość- wymiar- intensywność, jednokrotność- wielokrotność, stopień nasilenia cechy, emocje i oceny, płeć, czas, przestrzeń.
METODY BADAŃ DIACHRONICZNYCH
- metodologia filologiczna- analiza zabytków istniejących w danym momencie czasowym- tylko w piśmie,
- rekonstrukcja- w językach pokrewnych pozwala ustalić prasłowiańską formę wyrazu,
- historyczno- porównawcza- bada ten sam wyraz w różnych językach i powstałe w związku z tym różnice,
- wykorzystanie toponomastyki w badaniach diachronicznych,
- wykorzystywanie danych archeologicznych.


22. Pochodzenie języka polskiego – zagadnienie pokrewieństwa językowego, rodziny językowej, problem prajęzyka.
Pokrewieństwo językowe wykrywa się na podstawie podobieństwa słownictwa i gramatyki języków porównywanych, przy czym ważniejsze są podobieństwa gramatyczne.

Rodzina języków- zespół języków, w których elementy systemu morfologicznego oraz morfemy składniowe wszystkie lub w większości odpowiadają sobie i wywodzą się ze wspólnego prajęzyka.
Prajęzyk (wspólny punkt wyjścia wyrazów pokrewnych):
- język-przodek jest zaświadczony, jak np. w rodzinie wyrazów romańskich- łacina,
- język-przodek nie jest znany, dociera się do niego drogą rekonstrukcji, np. praindoeuropejski, prasłowiański.
Wspólnym hipotetycznym językiem prasłowiańskim mówiła zapewne ludność zwana Prasłowianami
w przypuszczalnym okresie tysiąclecia przed naszą erą aż do momentu rozpadu wspólnoty (praindoeuropejskiej- Europa i południowo-zachodnia część Azji)), związanymi z wielkimi migracjami na początku naszej ery. W dzisiejszej Europie nieindoeuropejczycy to jedynie Węgrzy, Finowie i Estończycy oraz Baskowie. O istnieniu takiej wspólnoty świadczą podobieństwa między językami, należącymi do tej grupy (nazwy pokrewieństwa, liczebników, czynności).
Na pewno istniał język wspólnoty praindoeuropejskiej, tylko kwestia czy był jednolity. Raczej niejednorodny. Wiele języków zanikło w ciągu wieków. Pierwotna lokalizacja: klimat umiarkowany, z dala od morza, tereny stepowe, język pasterski, uprawy roli, nazwy zwierząt i drzew z klimatu umiarkowanego. Ok. II tys. p.n.e. wspólnota już nie istniała. Część na zachód (gr. Italoceltycka), część na południe (hetycka), część na wschód i w głąb Azji (tocharska). Potem kolejna migracja i grupy grecka i germańska. Przodkowie Słowian mieli najbliższy kontakt z plemionami germańskimi. Przeprowadzona tam palatalizacja spółgłosek k’, g’, gh w s’, z’. Podział języków indoeuropejskich na grupę satemową (sto- satem; centralną) i kentumową (sto- kentum; peryferyjną). Potem wspólnota bałtosłowiańska i jej rozpad. Wspólnota prasłowiańska. Zasiedlenie: dorzecze Dniestru, Prypeci i Wisły. Zaszły dwie palatalizajce: pierwsza tak samo w całej słowiańszczyźnie, a druga inaczej w zachodnio i wschodniosłowiańskich językach. Kilka fal migracji Słowian aż do osiedlenia się Awarów w dorzeczu Dunaju. Północno-zachodnia grupa Słowian tworzyła przez pewien czas bliższą wspólnotę określaną mianem wspólnoty lechickiej. Obejmowała dialekty polskie, pomorskie i połabskie. W okresie wspólnoty lechickiej zanik i wokalizacja półsamogłosek (jerów), wokalizacja sonantów, przegłosy.
Od XI wieku datuje się początek historycznej polszczyzny. Za najwcześniejszy dokument polskiego języka uważa się tzw. Złotą Bullę z 1136, w której papież Innocenty II bierze w opiekę dobra arcybiskupa gnieźnieńskiego. Ukształtowanie się polszczyzny jako języka ponaddialektalnego dokonało się ok. XV/XVI wieku.

Podstawowa literatura:
Renata Grzegorczykowa, Wstęp do językoznawstwa, Warszawa 2007
Renata Przybylska, Wstęp do nauki o języku polskim. Podręcznik dla szkół wyższych. Kraków 2003.
Tadeusz Milewski, Wstęp do językoznawstwa, Warszawa 1975
John Lyons, Wstęp do językoznawstwa, W