Narrator

Narrator — to skonstruowana przez autora fikcyjna osoba opowia¬dająca, nadawca wypowiedzi, w której rodzi się, kształtuje i ulega prze¬mianom świat przedstawiony dzieła epickiego. Świat ten jest nieodmien¬nie przeszłością w stosunku do czasu i okoliczności, w jakich narrator rozwija swoją wypowiedź. O typie narratora decydują dwa przede wszy¬stkim czynniki: po pierwsze, jego pozycja wobec świata przedstawione¬go, po wtóre — stopień jego uwidocznienia w dziele. Pozycja narratora to zarówno przyjęty przezeń punkt widzenia, jak zakres wiedzy o zjawis¬kach będących przedmiotem opowiadania, jak wreszcie dystans — cza¬sowy, poznawczy, moralistyczny — wobec opowiadanej historii. Z kolei widoczność narratora w strukturze utworu wiąże się z: gramatyczną jawnością „ja" opowiadającego, pojawianiem się powiadomień o sa¬mym fakcie i sytuacji opowiadania, występowaniem bezpośrednich zwrotów do czytelnika oraz ocen i komentarzy odnoszących się do świata postaci. Za wzorcowy uznaje się zwykle typ narratora ukształto¬wany w powieści XIX wieku, charakteryzujący się daleko posuniętym ukryciem poza opowiadanym światem, nieograniczoną empirycznie wiedzą o postaciach i zdarzeniach, jednolitością punktu widzenia przy ich przedstawianiu oraz stałym dystansem — poznawczym i moralistycznym — wobec przedmiotu narracji. Jest to narrator znany z utworów powieściowych Balzaka lut} T. Nad Niemnem Orzeszkowej. Odmiennym typem — choć również utrwalonym w tradycji epickiej —jest narrator opowiadający historię własnego życia, będący więc zarówno podmio¬tem, jak i bohaterem narracji (np. w Robinsonie Crusoe Daniela Defoe czy w Mikolaja Doświadczyńskiego przypadkach Krasickiego). Te dwie jego role są jednak oddzielone od siebie dystansem czasu i życiowego doświadczenia. Inaczej rzecz wygląda, gdy narrator, nie będąc tożsamy z żadną postacią, likwiduje taki dystans i umieszcza swój punkt widzenia jak gdyby w obrębie świata przedstawionego, solidaryzując się ze stano¬wiskiem jednej lub kolejno różnych postaci. Tak dzieje się w nowszej prozie narracyjnej od czasów naturalizmu (wyrazistych przykładów dostarczają utwory Żeromskiego). Zdarza się, że w jednym utworze występuje paru narratorów — wtedy jednak są oni zwykle umieszczani na różnych poziomach jego struktury. Tak np. Rzecki, który spisuje pamiętnik, opowiadając w nim nie tylko o sobie, ale i o życiu Wokulskiego, jest w strukturze narracyjnej Lalki podporządkowany narratorowi głównemu, który opowiada o nim samym i o fakcie spisywania przezeń pamiętnika. W podobnym podporządkowaniu usytuowany jest Marlowe — narrator występujący w Lordzie Jimie Josepha Conrada.

Narracja — to wypowiedź monologowa prezentująca jakiś ciąg minionych zdarzeń, postacie w nich uczestniczące oraz okoliczności, w jakich się rozgrywały. Istnieją dwa podstawowe rodzaje epickiej narracji związane ze sposobami językowego ujawniania się narratora. Pierwszy to narracja autorska (albo trzecioosobowa), w której podmiot opowiadający znajduje się na zewnątrz świata przedstawionego i rozwi¬ja o nim relację, mniej czy bardziej zobiektywizowaną; drugi — narracja pamiętnikarska (albo pierwszoosobowa): narrator występuje tu jako „ja", mówiąc o zdarzeniach i sytuacjach, których był świadkiem lub w których sam uczestniczył. W zależności od tego, czy na plan pierwszy przedstawienia wysuwają się zjawiska dynamiczne, rozwijające się w cza¬sie, czy zjawiska statyczne (zwłaszcza rozmieszczone w przestrzeni), narracja przybiera formę opowiadania bądź opisu; pomiędzy nimi roz¬ciąga się rozległa dziedzina form narracyjnych o charakterze pośrednim czy mieszanym. Do najbardziej uniwersalnych wyróżników opowiada¬nia należą: gramatyczna forma czasu przeszłego, określająca dystans czasowy między momentem formułowania relacji a opowiadanymi zda¬rzeniami; podkreślanie za pomocą środków leksykalnych i gramatycz¬nych następowania po sobie w czasie przedstawionych zjawisk; uwyraź¬nianie wszelkich innych zależności między nimi, zwłaszcza zaś związków przyczynowych. Od tak wyposażonej formy opowiadania właściwego różni się z jednej strony opowiadanie informacyjne, powiadamiające o zdarzeniach typowych i powtarzalnych w świecie przedstawionym lub przekazujące uogólnioną wiedzę narratora o określonych odcinkach fabuły (taki charakter ma w znacznej mierze początkowy rozdział Nocy i dni ukazujący genealogię obojga bohaterów), z drugiej zaś opowiadanie unaoczniające, które maksymalnie konkretyzuje i uplastycznia opowiadane zdarzenia, ukazując je bezpośrednio, często w czasie teraźniejszym (jest to praesens historicum), a więc przybliżając do płaszczyzny czaso¬wej, na której znajduje się narrator (np. IX księga Pana Tadeusza
— Bitwa). Opis z kolei różnicuje się przede wszystkim wedle kryteriów przedmiotowych. Mamy więc opisy osób (zewnętrzne i psychologiczne), opisy tła zdarzeń (pejzaży, wnętrz, realiów), wreszcie opisy sytuacji (naj¬bliższe opowiadaniu). Na ogół opis stanowi formę podrzędną wobec opowiadania — zwłaszcza w dwudziestowiecznej prozie narracyjnej. Jednakże w eposie homeryckim, a także — w inny sposób — w powieści realistycznej i naturalistycznej występowały bardzo rozwinięte partie opisowe, nieraz w znacznym stopniu usamodzielnione wobec opowia¬dania.
W ramach narracji kształtuje się zazwyczaj (choć nie bezwyjątkowo) druga płaszczyzna językowa utworu epickiego — wypowiedzi postaci. Są to przede wszystkim dialogi, ale również — w mniejszym stopniu — mo¬nologi postaci (np. przemówienie, wykład czy kazanie) oraz zapisane w formie monologu, faktycznie nie wypowiedziane, myśli, spostrzeżenia i doznania bohatera, czyli tzw. monolog wewnętrzny. Każda z takich wypowiedzi jest uwikłana w kontekst narracyjny i może w jego obrębie uzyskiwać mniejszą lub większą autonomię jako przytoczenie. Stosun¬kowo najbardziej samodzielne są przytoczenia w mowie niezależnej

— niezawisłe składniowo od ram narracji. Najmniejszą samodzielność pozostawia słowom postaci mowa zależna — składniowo podrzędna względem zdań narracji („powiedział, że...", „pomyślał, że..." itp.), zakładająca nie tyle reprodukowanie przywoływanych wypowiedzi, co ich streszczenie lub omówienie z punktu widzenia narratora. W nowo¬czesnej prozie powieściowej szeroko rozpowszechniona jest mowa po¬zornie zależna (przede wszystkim jako sposób przytoczenia monologu wewnętrznego), która stanowi swoistą krzyżówkę tamtych dwóch form. Umożliwia ona bezpośrednie przejście od narracji do wypowiedzi boha¬terów: wskaźniki formalno-gramatyczne (zwłaszcza trzecia osoba zaim¬ka) przyporządkowują ją narracji, natomiast perspektywa znaczeniowa i nacechowanie stylistyczne (słownictwo, budowa zdań i intonacja) re¬prezentują wyraziście sposób myślenia i mówienia postaci.