Morze Bałtyckie.

POWSTANIE
W skali całej kuli ziemskiej Bałtyk jest jedynie maleńką niebieską plamką. Pojawił się, w geologicznej skali czasu, całkiem niedawno. Najbliższy nam etap powstawania współczesnego Bałtyku rozpoczął się w trakcie zaniku ostatniego lądolodu w plejstocenie. Wyróżnia się kilka faz rozwoju Morza Bałtyckiego, charakteryzujących się zmianami warunków klimatycznych, hydrologicznych i biologicznych. Około 11 tys. lat temu przed czołem topniejącego lądolodu utworzył się zbiornik słodkiej wody, tzw. bałtyckie jezioro lodowe(zaporowe). Zbiornik ten nie miał połączenia z oceanem, a jego poziom leżał znacznie niżej niż obecnie. Około 10 tys. lat temu doszło, przez oswobodzone od lądolodu obniżenie w środkowej Szwecji, do kontaktu zbiornika bałtyckiego z wodami oceanu. Wzrosło wówczas zasolenie Bałtyku i pojawiła się fauna morska, między innymi małż Yoldia arctica, stąd tę fazę rozwoju Bałtyku nazwano morzem yoldiowym. Zbiornik ten miał przez pewien czas kontakt z Morzem Białym. Jego poziom był znacznie niższy od dzisiejszego (o około 50 m), a linia brzegowa przebiegała około 20 km na północ od obecnej. Około 8 tys. lat temu Półwysep Skandynawski, uwolniony od nacisku lądolodu, podnosząc się, odizolował basen Bałtyku, przekształcając go w jezioro. Rozpoczęła się faza słodkowodnego jeziora ancylusowego, którego nazwa pochodzi od żyjących wówczas w Bałtyku mięczaków - Ancylus fluviatilis. Chociaż poziom wód podniósł się wtedy o około 30 m, to nadal nie osiągnął dzisiejszego poziomu. Obniżanie się południowego Bałtyku oraz dalsze ocieplanie klimatu doprowadziło około 7 tys. lat temu do wielkiej transgresji morskiej (zalewu). Rozpoczęła się faza morza litorynowego, którego nazwa pochodzi od żyjącego w nim w owym czasie ślimaka - Littorina littorea. Przebieg południowej linii brzegowej był wówczas zbliżony do dzisiejszego, jednak bardziej urozmaicony, z licznymi zatokami, wyspami i półwyspami. Dalsze podnoszenie się Skandynawii spłyciło cieśniny duńskie, co utrudniało dopływ słonych wód oceanicznych. W wysładzającym się morzu około 2,5 tys. lat temu pojawił się słodkowodny ślimak Lymnaea ovata (stąd morze lymnaea). Wraz z ochłodzeniem klimatu nastąpiły kolejne zmiany w faunie morskiej aż do średniowiecza, kiedy pojawił się małż piaskołaz Mya arenaria. Jego nazwę nosi ostatnia faza rozwoju Bałtyku - morze mya. Nazwa Bałtyk (Mare Balticum) przyjęta się w XI wieku i pochodzi prawdopodobnie od starosłowiańskiego słowa blato, oznaczającego wielką, słoną wodę. Współcześnie kształtują go ruchy epejrogeniczne – pionowe do góry.

Współczesny Bałtyk ukształtowany został 2000 lat temu. Bałtyk jest morzem śródziemnym północnej Europy. Jest to stosunkowo małe, płytkie, szelfowe morze leżące w umiarkowanej strefie klimatycznej. Morze Bałtyckie jest rozciągnięte równoleżnikowo i południkowo. Otoczone Półwyspem Skandynawskim i brzegami środkowej i wschodniej Europy pozostaje w łączności z wodami wszechoceanu poprzez wąskie cieśniny duńskie: Sund, Mały i Wielki Bełt, Kattegat oraz wodami Kattegatu i Skagerraku, w uproszczeniu od Skagen do Marstrand. W instrukcji Międzynarodowego Biura Hydrograficznego w Monaco (IHB Monaco (Limites..., (1953)) obszar Morza Bałtyckiego jest ograniczony do linii przebiegających przez południowe wyloty cieśnin: Sund oraz Wielkiego i Małego Bełtu. Jednak zwykle za granicę zachodnią Bałtyku przyjmuje się progi w cieśninach duńskich: Darsser (głębokość ok. 15 m) w Wielkim Bełcie, oraz Drogen (głębokość ok. 7m) w cieśninie Sund. Jeszcze inną granicę morza wyznacza linia poprowadzona od północnego cypla Półwyspu Jutlandzkiego (przylądek Grenen) do wyspy Tjrn (Szwecja). Powierzchnia Bałtyku wynosi tylko ok. 400 tys. km2. średnia głębokość wynosi ok. 55 m (maksymalna ok.460m - głębia Landsort), co daje objętość w przybliżeniu 20 tys. km3. Słabe połączenie naszego morza z wodami oceanu, niewielka średnia głębokość, wydłużony kształt powodują, że jest ono nieprzeciętne.

TOPOGRAFIA DNA
Topografia współczesnego Bałtyku jest wynikiem działań kilku działających, bądź kolejno zmieniających się, czynników jak najściślej jednak związanych z procesem zlodowacenia.
Czynniki te to:
· Cofanie się lądolodu, ściślej mówiąc, stopniowe topnienie lodowca, który pokrywał masyw Skandynawski. W związku z tym wyzwalały się ogromne ilości wód, spływających rzekami po przedpolu lodowca w kierunku południowym lub ku zachodowi, wody te wypełniały zagłębienia terenowe.
· Żłobiąca rola lodowca. Cały obszar Bałtyku właściwego z jego głębokimi rynnami to dzieło lodowca.
· Potężny nacisk lodowca spowodował pewne pogrążanie się skorupy ziemskiej w bardziej plastyczne podłoże. Następstwem tego ruchu pionowego było wtargnięcie wód z otwartego morza od zachodu. Gdy lądolód znów topniał i obszar Skandynawii znalazł się pod mniejszym ciśnieniem, równowaga izostatyczna została zakłócona i zaznaczył się ruch powolny i stopniowy w przeciwnym kierunku, który trwa do dziś.
· Topnienie lodów na obszarze półkuli północnej i wyzwolenie ogromnej ilości wody, spowodowało transgresję morza w lądowe zagłębienia i niziny.

W oparciu o topograficzne dane, dobrze rozwiniętą linie brzegową, obecność szeregu wysp oraz urozmaiconą rzeźbę dna możemy wyodrębnić (w obszarze morza) oddzielne trzy akweny (baseny): południowy - Basen Bornholmski, środkowy - Basen Gotlandzki i północny - Basen Botnicki. Istnieje jeszcze dokładniejszy podział na akweny: Kattegat, Morze Bełtów, Bałtyk Południowy, Bałtyk Środkowy, Zatoka Ryska, Zatoka Fińska, Botnik Południowy, Botnik Północny.

W Basenie Bornholmskim pierwsza z kolei Głębia Arkońska, nieznacznie przekraczająca głębokość 50 m., sięga po wyspę Bornholm, druga rozleglejsza i głębsza Głębia Bornholmska, o maksymalnym zagłębieniu 105 m, znajduje się na wschód od wyspy. Od północy łączy je Rynna Bornholmska, położona między Bornholmem a wybrzeżem szwedzkim. Rynny nader charakterystyczne dla topografii dna Bałtyku, stanowią węższe wydłużone zagłębienia łączące rozleglejsze głębie.

Basen Gotlandzki, najrozleglejszy i najgłębszy, o południkowym przebiegu, sięga po wyniosły rejon pasma Wysp Alandzkich i szkier fiński, który oddziela go od Basenu Botnickiego. Rozległa Głębia Gotlandzka, o maksymalnym zagłębieniu 250 m, leży na wschód od wyspy Gotlandii, nieco na północny-zachód od niej, między Gotlandią a Sztokholmem znajduje się najgłębsze miejsce na Bałtyku - Jama Landsort (459 m). W południowym rejonie Basenu Gotlandzkiego leży Głębia Gdańska (113 m), połączona z Głębią Bornholmską Rynną Słupską.

W przeciwieństwie do obu omówionych basenów tworzących Bałtyk właściwy Basen Botnicki jest raczej wielką zatoką, przedzieloną wyniosłością dna, wynoszącą się na 30-50 m pod powierzchnię wody, na dwa rejony: południowy, głębszy maksymalnie do 294 m, tzw. Morze Botnickie i północny - właściwą Zatokę Botnicką, o największym zagłębieniu 140 m.
Głębie i łączące je rynny szczególnie charakterystyczne dla topografii dna, razem z wyniesionymi piaszysto- kamienistymi ławicami (Odrzana- minimalna głębokość 6 m, Orla 5 m, Słupska 8 m, Hobufg 12 m, i środkowa 9 m) będącymi pozostałością moren, świadczą o przeważających wpływach lodowcowych, tak wyraźnie zaznaczonych w rzeźbie dna Bałtyku. Naturalna regionizacja morza wypływa z tej lodowcowej rzeźby.

Zatoki Morza Bałtyckiego również mają dno urozmaicone. W Zatoce Fińskiej, wzdłuż jej osi ciągnie się głęboka rynna (średnia głębokość 100 m, maksymalna 123 m). Zatoka Ryska jest akwenem płytkim ze średnią głębokością 23 m i maksymalnymi głębokościami w środku akwenu do 62 m. W Południowym Bałtyku można wyróżnić jeszcze dwie mniejsze zatoki: Pomorską (głębokość maksymalna 15 m) i Gdańską (116 m) mające dość szerokie połączenie z Bałtykiem oraz typowe zalewy przybałtyckie - płytkie (głębokość rzędu kilku metrów), o stosunkowo dużej powierzchni i wąskim połączeniu z morzem: Zalew Szczeciński (powierzchnia 678 km2), Zalew Wiślany (838 km2) oraz Zalew Kuroński (1613 km2).

Morze Bałtyckie ma wiele wysp, największe z nich to Fionia, Zelandia, Lolland, Falster i wiele innych w Morzu Bełtów oraz Bornholm, Rugia, Gotlandia, Olandia, a także Sarema, Hiuma i inne u brzegów Estonii (Vormsi, Muhu) oraz Wyspy Alandzkie i pojedyncze wyspy w Zatoce Botnickiej (Hormon, Angeson, Vallgrund, Hailuoto).

Dzięki takiej właśnie topografii Bałtyk możemy podzielić na dwa zasadnicze różniące się warunkami hydrologicznymi części, oddzielone od siebie barierą Wysp Alandzkich: część północną - Botnicką i część południową obejmującą pozostały obszar Bałtyku. Gdy wpływający z Morza Północnego prąd przydenny płynie z zachodu na wschód, droga jego prowadzi od Głębi Arkońskiej przez Rynnę Bornholmską do Głębi Bornholmskiej, a następnie przez Rynnę Słupską do Głębi Gotlandzkiej i Głębi Gdańskiej. Przeprowadzony wzdłuż tej linii przekrój dna wskazuje wyraźnie naturalny podział naszego morza na omawiane wcześniej baseny. Podział ten ma zasadnicze znaczenie dla życia w tym morzu.

LINIA BRZEGOWA
Wybrzeże Bałtyku jest niezwykle zróżnicowane. Linia brzegowa jest bardzo rozwinięta, z licznymi zatokami, m.in. Botnicką, Fińską, Narewką, Ryską, Gdańską, Pomorską, Meklemburską, Liońską, Hanu. Brzegi Bałtyku kształtowały się pod wpływem ruchu wody morskiej, zależnie od swojej budowy geologicznej. Na wybrzeżach Szwecji, Finlandii w związku z działalnością niszczącą lądolodu powstało wybrzeże fiordowo-szkierowe. Wybrzeża Skandynawskie są skaliste, wysokie. Południowe wybrzeże Bałtyku, Polskie określa się jako mierzejowo-zalewowe (budowane przez morze, tereny nisko położone są zalewane) z mierzejami - Wiślaną, Helską, Kurońską. Południowe wybrzeża Bałtyku są w przeważającym stopniu niskie i piaszczyste – typ wydmowy w miejscach gdzie występują niskie obszary pradolinie, często zabagnione. Na południu występują też wybrzeża klifowe(morze niszczy wysoki brzeg - Wyspa Wolin, Gdynia, Jastrzębia Góra, Estonia)w miejscach, gdzie morze podchodzi do wysoczyzny morenowej (z przewagą glin, głazów).

RUCHY WODY MORSKIEJ
Na Bałtyku występują lokalne prądy morskie:
· Powierzchniowy prąd wody słodkiej (opadowej), płynący na zachód.
· Głębinowy prąd wody słonej przynoszący słone wody z Morza Północnego.
· Dryfy powodujące potok rumowiska skalnego, szczególnie piasku i tworzenie mierzei (przy wybrzeżach południowych).

Ruchy wody morskiej:
·Falowanie (spowodowane wiatrem) jest niewielkie - do 3 metrów, fala sztormowa piętrzy fale o dodatkowe 2 metry, a ich długość wynosi 60-80 m. Krótki okres i duża stromość sprawiają, że są niebezpieczne dla żeglugi. Jest akwenem burzliwym i niebezpiecznym, o czym świadczą katastrofy promów pasażerskich. l4 stycznia 1993 r. zatonął polski prom "Jan Heweliusz", płynący ze Świnoujścia do Ystad w Szwecji. Zginęło wówczas 55 osób. Kilkanaście miesięcy później, 28 września 1994 r., zatonął estoński prom "Estonia". Zginęły 852 osoby. Do takich tragedii dochodzi jednak przede wszystkim z winy człowieka, a morze wykorzystuje jedynie jego błędy
· Pływy dochodzą maksymalnie do kilkudziesięciu centymetrów – największe w cieśninach duńskich. Kattegat – 40cm. Zatoka Kolońska – 10cm. Najmniejsze na 5-2cm na południowych wybrzeżach. Pływy są małe, ponieważ fala pływowa z Morza Północnego zanika w płytkich cieśninach duńskich.

TEMPERATURA
Bałtyk, w porównaniu z sąsiadującym Morzem Północnym, jest chłodniejszy zimą, a cieplejszy latem. Przy brzegach najwyższe temperatury powierzchniowej warstwy wody, w granicach od 23C do 25C, występują w lipcu i sierpniu. W lutym temperatury są najniższe i wynoszą około 2C, jednak w czasie mroźnych zim spadają nawet poniżej 0C. Północne części morza - Zatoka Botnicka i wschodnia część Zatoki Ryskiej - zamarznięte są przeciętnie od listopada do maja. U wybrzeży Bałtyku Południowego okres zlodzenia jest znacznie krótszy, lód tworzy się zwykle w styczniu, a zanika na początku marca. Zlodzenie morza u polskich wybrzeży jest przeważnie niewielkie. Zdarzają się jednak mroźne zimy (np. 1986/1987), kiedy całe wybrzeże pokrywają różne formy lodu. Temperatura Bałtyku zależy od szerokości geograficznej i od zasolenia ( słona woda łatwiej zamarza).

ZASOLENIE
Zasolenie Bałtyku jest najniższe na świecie. W porównaniu z oceanem, wody Bałtyku są zaledwie słonawe. Przeciętne zasolenie wynosi około 7%o i jest pięciokrotnie mniejsze od średniego zasolenia wszechoceanu (35%o). Wpływają na to warunki klimatyczne, duże zlewisko oraz utrudniony kontakt z wodami oceanu. Bałtyk jest morzem chłodnym, więc jego parowanie jest znacznie ograniczone. Zasolenie zmniejszają również liczne rzeki dużego zlewiska, będące źródłem słodkich wód. Przez wąskie, o wysokich progach, płytkie cieśniny duńskie (8-18 m głębokości) ograniczony jest także kontakt Bałtyku z wodami oceanicznymi. Słabo zasolone, lżejsze wody wypływają przy powierzchni przez cieśniny na zachód. Natomiast od strony Atlantyku, przy dnie, dochodzi do okresowych wlewów bardziej zasolonych wód oceanicznych. Powierzchniowe wody Bałtyku są bardzo słabo zasolone - od około ł0%o w części zachodniej i 7%o w części środkowej do około 3%o w zatokach Botnickiej i Fińskiej.
Zasolenie zależy ono od:
· Głębokości. Zasolenie wód dennych w cieśninach duńskich wynosi około 20%o, w Głębi Gdańskiej 13-14`%o, a w zatokach Fińskiej i Botnickiej 5-8%o.
· Wody wpadające rzekami do morza obniżają zasolenie.
· Opady obniżają zasolenie.
· Utrudniona wymiana wody z Atlantykiem obniża zasolenie.
· Parowanie wody podwyższa zasolenie.

ZLEWISKO BAŁTYKU
Nad Morzem Bałtyckim leżą: Dania, Szwecja, Finlandia, Estonia, Litwa, Łotwa, Rosja, Polska, Niemcy, a do jego zlewiska należą ponadto: Norwegia, Czechy i Słowacja. Główne porty:
· Polska – Gdynia, Gdańsk, Szczecin
· Niemcy – Rostok, Kilonia
· Dania – Kopenhaga
· Szwecja – Sztokholm,
· Finlandia – Helsinki, Turku
· Estonia – Tallin
· Litwa – Kłajpeda, Lipawa
· Łotwa - Ryga
Zlewisko Bałtyku ma powierzchnię 1,7 mln km^2 powierzchni i jest czterokrotnie większe od powierzchni samego morza. Do Bałtyku wpada około 250 rzek m.in. Newa, Wisła, Kemi, Gta, Niemen, Odra, Lule, Angerman, Dźwina. Wprowadzają one do niego w ciągu roku łącznie 470 km^3 wody. Powierzchnia zlewiska obejmuje 17% powierzchni kontynentu, na jego obszarze mieszka ponad 150 mln osób. Tutaj skupia się około 15% światowej produkcji przemysłowej i 20% światowego handlu. Przez kraje nadmorskie Bałtyk wykorzystywany jest głównie jako miejsce połowów oraz do transportu wodnego. Zasoby surowców zgromadzonych w morzu są niewielkie. Ujemnym skutkiem rozwoju gospodarczego regionu są zanieczyszczenia Bałtyku.

ZANIECZYSZCZENIA
Źródła zanieczyszczeń Bałtyku:
· rzeki przynoszące zanieczyszczenia komunalne i przemysłowe
· ścieki komunalne i przemysłowe miast nadmorskich
· produkty wyrzucane przez statki
· wiercenia na dnie morza
· statki ulęgające katastrofom
· porty rybackie
· rolnictwo (nawozy sztuczne, środki owadobójcze i chwastobójcze)
· turystyka
Najwięcej zanieczyszczeń pochodzi z obszaru Polski.

Rodzaje zanieczyszczeń:
· związki etrofizujące wodę - sole azotu i fosforu
· substancje toksyczne (metale ciężkie, związki syntetyczne), ropopochodne, promieniotwórcze
· bakterie

Skutki zanieczyszczeń:
· pustynia beztlenowa (stanowią już 10% ogólnej powierzchni morza, rejon Głębi Bornholmskiej, Gdańskiej i Gotlandzkiej)- związki organiczne wpadające do morza powodują zjawisko użyźniania morza. Konsekwencja jest wzrost biomasy, której nadmierna ilość opada na dno powodując zachwianie warunków tlenowych. W ten sposób następuje zanik życia organizmów i powstanie terenów beztlenowych.
· zubożenie gatunków i ilości fauny i flory
· zmniejszenie możliwości połowów
· utrata walorów turystycznych i zdrowotnych

Ochrona wód Bałtyku:
· Konwencja Gdańska 1973r - ochrona zasobów rybnych
· Konwencja Helsińska 1974r - ochrona środowiska morskiego
· znowelizowana Konwencja Helsińska 1992r - ochrona strefy brzegowej i podwodnej Bałtyku
· prace badawcze nad ochroną wód
· porządkowanie gospodarki wodno-ściekowej przez kraje nadbałtyckie
Neutralizowanie skutków zanieczyszczenia Bałtyku jest trudne, wymaga dużych nakładów finansowych i wieloletnich działań.


ŻYCIE
Świat roślinny Bałtyku reprezentują głównie glony: zielenice (taśma, ramienice, gałęzatka), brunatnice (morszczyn pęcherzykowaty), krasnorosty oraz trawy morskie (tasiemica, która tworzy tzw. łąki podwodne). W morzu żyją m.in.: foka szara, foka obrączkowana, morświny oraz dorsze, śledzie, płastugi, szproty, makrele, łososie, węgorze, głowaczowate (m.in. kur rogacz, będący reliktem arktycznym), a także małże, skorupiaki (m.in. kiełż Pantoporeia femorata - relikt arktyczny) oraz wieloszczety i jamochłony (m.in. chełbia modra).

TURYSTYKA
Duży ruch żeglugowy. Ponad 70 tys. statków przepływa corocznie przez Kanał Kiloński. Rozwinięta turystyka, liczne ośrodki wypoczynkowe.

DANE STATYSTYCZNE
Powierzchnia - 415 266 km2
Ilość wody w Bałtyku - 21 721 km2
Średnia głębokość - 52,3 m
Największa głębokość - 459 m głębia Landsort
Roczny dopływ wody słonej - 720 km3
Roczny dopływ wody słodkiej - 473 km3
Powierzchnia zlewni Bałtyku - 1 721 233 km2
Przezroczystość od 6-15 m w Zatoce Gdańskiej do 19 m w okolicach Bornholmu
Granice morza wyznacza linia poprowadzona od północnego cypla Półwyspu Jutlandzkiego (przylądek Grenen) do wyspy Tjrn (Szwecja).
Połączone z Morzem Północnym przez Cieśniny Duńskie: Wielki Bełt, Mały Bełt, Sund, Kattegat i Skagerrak..
Nad Morzem Bałtyckim leżą: Dania, Szwecja, Finlandia, Estonia, Litwa, Łotwa, Rosja, Polska, Niemcy, a do jego zlewiska należą ponadto: Norwegia, Czechy i Słowacja.