Przyczyny upadku Rzeczypospolitej

Po ponad 800 latach bytu państwowego Polska przestała istnieć. Całkowity rozbiór terytorium nie tylko państwowego, ale i narodowego był faktem wyjątkowym. Przez rozbiór Polski naruszone zostały najbardziej elementarne podstawy współżycia międzynarodowego. Był on aktem bezwzględnej przemocy, nieliczącej się z wolą mieszkańców, przemocy, której jedynym usprawiedliwieniem miał być rzekoma racja stanu silniejszego sąsiada.
Przyczyny upadku Rzeczypospolitej część historyków upatruje w czynnikach zewnętrznych, jakie ukształtowały się wokół granic państwa Polskiego oraz w słabości wewnętrznej Rzeczypospolitej.

1. Czynniki zewnętrzne:

Polska XVIII wieczna znalazła się w otoczeniu trzech najbardziej na kontynencie Europejskim dynamicznych państw: Rosji, Austrii i Prus, dysponujących w ostatniej ćwierci XVIII wieku armiami o łącznej sile około 800 tysięcy żołnierzy, co oznaczało w dobie pierwszego rozbioru Polski wielokrotną przewagę militarna. Zespolenie agresywnego działanie przeciw Polsce tych trzech państw Stanowic musiało dla niej śmiertelne niebezpieczeństwo. Ideologią polityczną Hohenzollernów było dążenie do uzyskania terytorialnego połączenia Prus Książęcych z Brandenburgią oraz możliwość powiększenia swego terytorium w południowo-wschodniej Polsce. Rosja nie stawiała sobie za cel zagarnięcie części terytorium państwowego Polski, lecz przede wszystkim chciał poddać nasz kraj swym politycznym wpływom tak by zabezpieczyć swoje zachodnie granice. Ziemie Polskie stanowiły dla potrzebujących stale pieniędzy na utrzymanie armii sąsiadów łakomy kąsek. Znajdowały się one w stadium wzrostu gospodarczego. Kraje sąsiednie nie miały gospodarki bardziej rozwiniętej niż Polska, zaś wydatki skarbowe rosnące. Dochody państwowe Prus po pierwszym rozbiorze Polski wzrosły o około 90%. Feudałowie Rosyjscy na terenie Białorusi wschodniej, która w pierwszym rozbiorze przeszła w ręce Rosji, uzyskali 117 nadań dóbr ziemskich. Spośród państw jedynie tylko Turcji, która zrezygnowała już z aneksyjnych planów w stosunku do Podola i Ukrainy, zależało na silnej Polsce jak przeciw wadze coraz bardzie zagrażającej jej Rosji. W zależności od koniunktury politycznej do programu tego przyłączała się również Francja.


2. Czynniki wewnętrzne:

Końcowe lata panowania Augusta III gwałtownie pogłębiły rozkład Rzeczypospolitej. Przy zupełnie bezwolnym monarsze władzę w swe ręce ujął zespół kreatur dworskich z zięciem pierwszego ministra Saskiego H. Bruhla Jerzym Mniszchem, marszałkiem nadwornym, koronnym na czele. Były to najbardziej ponure momenty czasów saskich: nigdy jeszcze tak wiele nie zależało od miernot niezdolnych do rzetelnej troski o losy państwa, nastawionych jedynie na szukanie własnych korzyści. Gdy dzielili między siebie urzędy i królewszczyzny, rozpadał się zbutwiały okręt Rzeczypospolitej. Skorumpowana przez cudzoziemców magnateria wdawała się w konszachty z obcymi dworami, a zdemoralizowana szlachta, jeśli nie popierała dworu, wiązała się z wpływowymi oligarchami z rodzaju Jana Klemensa Branickiego, hetmana wielkiego koronnego, którzy zdawali się gwarantować im nienaruszalność ustroju. Czy można było myśleć na serio o ratowaniu państwa, skoro nawet ci, którzy niedawno opowiadali się za reformami i pozowali na obrońców praworządności, Czartoryscy i Poniatowscy, Familia dawali teraz sami gorszący przykład anarchizowania życia państwowego. W imię walki frakcyjnej rwały się sejmiki i sejmy, w bezbronnej Rzeczypospolitej bezkarnie rządziły się obce wojska, zaś chaos gospodarczy potęgowały monetarne manipulacje Prusaków.


Inni historycy za przyczynę upadku Rzeczypospolitej przyjmują fakt chęci reformowania państwa i społeczeństwa Polskiego, co spotkało się z przeciwdziałaniem państw ościennych.

W latach 1764-1766 Rosja była zdania, że popierając reformy w Polsce, a wcięć wzmacniając Polskę uzyska w ten sposób pełno prawnego sojusznika wypełniającego lukę po dawniejszym sojuszu z Austria. Inaczej Prusy-te niezmiennie reprezentowały sformułowana już wcześniej przez Fryderyka II w tzw. Testamentach politycznych ideę osłabienia Polski i odrywania od niej ziem.
Wprowadzane reformy bacznie obserwowano w Berlinie i Petersburgu. Dyplomaci Pruscy i Rosyjscy ingerowali w treść tych reform.

1. Reformy sejmowe.

Częściowo usprawniono funkcjonowanie sejmu przez wprowadzenie nowego regulaminu obrad. Zakazano posłom przysięgania na krępujące ich samodzielność instrukcje sejmikowe. Osłabiono zasady jednomyślności w drodze dopuszczenia głosowania większością w sprawach skarbowych i ekonomicznych. Zmniejszeniu uległy uprawnienia hetmanów i podskarbich przez dodanie im do boku komisji wybieranych na sejmach. Komisje te dysponowały głosem stanowczym i przyjęły znaczną cześć kompetencji tych urzędów.
Zniesiono prywatne cła i myta, wprowadzając w zamian cło generalne. Próbowano porządkować gospodarkę miejską, zarządzono nową rejestracje dóbr królewskich, ujednolicono miary i wagi.

2. Reformy monetarne i gospodarcze.

Król zorganizował fachowy organ doradczy, a zarazem zarządzający tak zwany gabinet królewski. Zorganizował służbę zagraniczną poprzez utrzymywanie przedstawicielstw dyplomatycznych. Zreformowano pocztę. Zaczęły się reformy monetarne i gospodarcze. Reformowano szkolnictwo wydawano gazety i czasopisma.

3. Powołano Radę Nieustającą (dziś powiedzielibyśmy Radę Ministrów).

4. Powołano komisję Edukacji Narodowej.

5. Reformy sejmu Czteroletniego.

• Uchwalono prawo o sejmikach, prawo o miastach.
3-go Maja 1791 roku uchwalono Konstytucje.

Na mocy Konstytucji 3 maja:

-Katolicyzm ustanowiono religią panującą
-Ustanowiono wolność wyznania, choć apostazja, czyli odejście od katolicyzmu, było nadal przestępstwem
-Pozbawiono praw politycznych szlachtę gołotę, tzn. nie posiadającą dóbr ziemskich; szlachie posesjonatom potwierdzono stare przywileje
-Na mieszczan rozciągnięto przywilej neminem captivabimus nisi iure vitum
-Wprowadzono trójpodział władzy
-Tron polski miał być dziedziczny
-Polska stała się monarchią konstytucyjną
-Zniesiono liberum veto, wolne elekcje, konfederacje.
-Decyzje sejmu miały być wiążące dla sejmików wojewódzkich
-Sejm składał się z dwóch izb - wybieranych na dwuletnią kadencję, przy czym ----Izba Poselska miała przewagę nad Senatem
-Stworzono tzw. Sejm Gotowy – posłowie którzy w nim zasiadali byli wybierani co dwa lata i mogli być powołani na obrady sejmu w każdej chwili.
-Co 25 lat od uchwalenia Ustawy Rządowej zbierał się Sejm Konstytucyjny, który mógł zmienić konstytucję.
-Władzę wykonawczą powierzono Straży Praw, w której skład wchodzili król, prymas i pięciu ministrów wyznaczonych przez króla, którzy mu podlegali lecz których mógł usunąć tylko sejm, z dwóch sekretarzy (bez prawa głosu), z pełnoletniego następcy tronu (bez prawa głosu) i Marszałka Sejmu (bez prawa głosu).
-Głową Straż Praw został nieodpowiedzialny politycznie ani konstytucyjnie król - jego decyzje, by weszły w życie, wymagały kontrasygnaty ministrów, którzy z kolei byli odpowiedzialni przed sejmem.
-Chłopi przeszli pod opiekę rządu.


Nie wystarczyło to, czego dokonano w okresie oświecenia dla wydźwignięcia się z upadku, co zresztą cały czas spotykało się z zaciętym oporem sarmackich konserwatystów, co także budziło niepokój sąsiadów, niechętnych, by rządna, oświecona Rzeczypospolita konkurowała z ich absolutyzmem. Własne zaniedbania Polaków nie uzasadniają przy tym w żadnym stopniu postępowania rozbiorców.