Meteory, meteoryty - informacje

Każdego dnia można zaobserwować spadające gwiazdy, czyli meteory. Czasami zdarza się także, że do atmosfery przedostaną się ciała większe, które uderzają w ziemię. Są to meteoryty. Największe z ich przedstawicieli pozostawiły na naszej planecie ślady w postaci kraterów. Co roku na powierzchnię Ziemi spada prawie milion ton drobnych materiałów pochodzenia kosmicznego.
METEORYTY
To części meteorów, którym udało się przedrzeć przez gęste warstwy atmosfery Ziemi i dotrzeć do jej powierzchni. W ciągu doby do naszej atmosfery wpada kilkaset milionów meteorytów. Jednak do Ziemi docierają w postaci meteorytów jedynie największe meteory, znaczna ich liczba ulega wyparowaniu w przelocie przez atmosferę. Największy znany meteoryt kopalny Hoba West (Afryka) ma masę 60 t, największy meteoryt znaleziony na ziemiach polskich (w Morawsku pod Poznaniem) waży 78 kg. Najmniejsze spośród znanych meteorytów to mikrometeoryty. Są to powoli opadające ziarnka o rozmiarach do 0,2 mm, często żelazne, spotykane np. na Antarktydzie, w śniegu wolnym od zanieczyszczeń pochodzenia ziemskiego.

Pod względem składu chemicznego meteoryty dzielą się na :
- kamienne (Aerolity)
- metaliczne (Syderyty)
- kamienno – metaliczne (Syderolity)
Co rok spada na Ziemię około 2500 meteorytów ze średnią wagą 100kg. Tylko niewielką ich część znajdujemy, wiele bowiem spada do oceanu, w miejscowościach bezludnych lub trudno dostępnych. W Polsce najokazalszy spadek meteorytów zdarzył się 30 stycznia 1868 roku pod Pułtuskiem. Znaleziono przy tym spadku 6000 meteorytów. Drugi znaczny spadek meteorytów w Polsce nastąpił 12 marca 1935 roku pod Łowiczem, gdzie spadło ponad 60kg odłamków różnych rozmiarów.
W XX wieku w różnych rejonach Ziemi spotkano wiele meteorytów. Wraz z ich spadaniem na powierzchnię Ziemi towarzyszą im przeważnie fale uderzeniowe powietrza o bardzo wielkiej sile, powodując znaczne zniszczenia na terenach spadku. Wczesnym rankiem 30 czerwca roku 1908 mieszkańcy środkowej Syberii byli świadkami, jak przez atmosferę przeleciało duże ciało, dokoła którego utworzyła się powłoka gazowa świecąca jasno, mimo słonecznej pogody. Ciało to poruszało się z prędkością około 50km/s, po czym nastąpił potężny wybuch widziany w promieniu 800km. Wywiązała się przy tym silna balistyczna fala uderzeniowa, która powaliła drzewa w promieniu kilkudziesięciu kilometrów. Badania terenowe spadku meteorytu rozpoczęto dopiero w roku 1927, kiedy to radziecki badacz L.Kulik zorganizował pierwszą ekspedycję do rejonu spadku. Okazało się, że meteoryt najprawdopodobniej uległ rozpyleniu i wyparowaniu w atmosferze. Meteoryt ten nosi nazwę TUNGALSKIEGO od miejsca, w którym został znaleziony.

Drugi duży meteoryt spadł 12 lutego 1947 roku we wschodniej Syberii w kraju nadmorskim w górach Sichote - Alin. Spadek nastąpił za dnia w pełnym blasku Słońca i był widziany z odległości do 300km od miejsca spadku. Już na drugi dzień zauważono duże leje powstałe na skutek uderzenia. Wykryto tam przeszło 100 lejów. W lejach tych znaleziono setki meteorytów ogólnej wagi 37 ton. Największy meteoryt ważył 1745kg. Kamienne meteoryty zawierają tlenki żelaza, magnezu, krzemu. Przeciętnie zawierają one 42% tlenu, 21% krzemu oraz po 16% magnezu i żelaza. Pozostałe 5% stanowią inne pierwiastki. Układ ten jest zbliżony do skorupy ziemskiej. Meteoryty żelazne zawierają 91% czystego żelaza, 8% niklu oraz nieznaczną domieszkę innych pierwiastków. W niektórych meteorytach znaleziono proste węglowodory i w związku z tym wysuwano hipotezę o zawartych w tych bryłach śladach organizmów żywych.


METEOR
Inaczej gwiazda spadająca to ciała niebieskie, pyłki lub bryły o niewielkich rozmiarach obiegające Słońce po orbitach eliptycznych, która wpadając do atmosfery Ziemi z prędkością kilkudziesięciu km/s tworzy smugę światła, świetlny ślad znaczący na niebie drogę meteoroidu. W ciągu doby do atmosfery ziemskiej wpada kilkaset milionów meteoroidów. Grupa meteorów poruszających się w przestrzeni międzyplanetarnej po torach równoległych to rój meteorów. Gdy Ziemia przecina rój meteorów (co trwa zazwyczaj kilka dni), liczba meteorów obserwowanych z jednego punktu Ziemi wzrasta do kilkudziesięciu na s. Meteory roju rozbiegają się z jednego punktu sfery niebieskiej, z tzw. radiantu. Szczególnie obfite roje meteorów dają zjawisko deszczu meteorów.

ZJAWISKO METEORÓW
W każdą prawie noc na niebie możemy zaobserwować pojawienie się jasnych linii, które sprawiają wrażenie przelatujących gwiazd. Zjawisko to otrzymało nazwę meteorów. Zjawisko to zaobserwowane było także w starożytności, a wzmiankę o nim znajdziemy w Iliadzie . Do końca XVIII wieku uważano bowiem, że jest to zjawisko czystko atmosferyczne i przebiegające na stosunkowo niewielkiej wysokości nad Ziemią. Jest prawdą, że jest to zjawisko atmosferyczne, ale wywołane drobnymi bryłkami wpadającymi z przestrzeni międzyplanetarnej do atmosfery.

Szczegółowe pomiary pod koniec XVIII wieku, wyznaczyły wysokości błyski i zgaśnięcia meteorów nad Ziemią. Wysokości te okazały się rzędu 100km. prędkość zaś znacznie przewyższała znane wówczas na Ziemi prędkości. Zjawisko przelotu meteoru trwa od ułamka sekundy do 3 4 sekund i w tym czasie meteor zakreśla łuk na niebie od ułamka stopnia do kilkudziesięciu stopni. Niekiedy, można zaobserwować meteory, które przy końcu swej drogi wybuchają (podobnie jak rakiety), większe natomiast mogą wydawać efekty akustyczne podobne do grzmotów. Najprostsze obserwacje polegają na zauważeniu początku i końca drogi meteoru, zanotowaniu tych położeń na mapie nieba wraz z zapisaniem momentu zjawiska i czas jego trwania, jak również oceny jasności. Ponieważ meteory zjawiają się niespodziewanie, obserwator musi być w pogotowiu, aby zjawisko uchwycić.
Aby uzyskać bardziej obfity materiał statystyczny, liczne zespoły obserwatorów rozrzuconych jest na dużych poloniach Ziemi. Obserwacje meteorów nie wymagają kosztownego sprzętu, dlatego też biorą w nich udział miłośnicy astronomii. W wieku XX rozwinęły się metody fotograficzne obserwacji przelotów meteorów. Otrzymane w ten sposób zdjęcia łatwo wyznaczają przestrzenny przebieg zjawiska(początek PC koniec przelotu) nad Ziemią. W celu obliczenia prędkości umieszczamy przed obiektami wirujące szybko zasłony z przerwami w postaci dużych wycinków kołowych, wskutek czego na kliszy liniowy kształt meteoru jest przerywany. Długość między przerwami jest miarą prędkości meteoru, którą można obliczyć ze znanej prędkości wirowania zasłony i długości całego śladu na kliszy.

Prędkości meteorów wpadających do atmosfery ziemskiej zawarte są w rozległym przedziale. Bryłka meteoru wpadająca do atmosfery, zderza się poszczególnymi cząstkami powietrza, co sprawia, że jej powierzchnia bardzo się rozgrzewa. Zderzenia są tak silne, że powierzchnia bryłki zaczyna się topić i wrzeć, atomy zaś są z niej wyrwane i rozproszone. Bryłka rozgrzewa się do temp. 3000st, wyrwane zaś z jej powierzchni atomy udzielają cząsteczkom powietrza znacznej kinetycznej energii, która przekształca się głównie w energię cieplną, część zaś około 1% przechodzi w stan energii wzbudzenia i jonizacji, na skutek czego następuje wypromieniowanie kwantów światła powodując zjawisko świecenia meteorów. Większość meteorów kończy swe istnienie na wysokości około 80km. parując i rozpylając się całkowicie. W przypadku dużych brył cała ich masa może nie wyparować, lecz przy zachowaniu prędkości, reszta brył może spaść na Ziemię.

Z zaobserwowanego blasku meteoru i czasu trwania świecenia, można obliczyć ilość energii świetlnej wypromieniowanej przy przelocie meteoru. Z tej energii, przy założeniu, jaki ułamek energii kinetycznej przekształca się na napromieniowanie, można obliczyć energię kinetyczną bryłki meteoru, a stąd przyznanej prędkości - jej masę. Z danych tych, wynika, że przeciętna masa jasnego meteoru wielkości zerowej wynosi mniej niż 1g, masa zaś najsłabszego meteoru widocznego gołym okiem (5m) jest mniejsza od 0,01g. Sumując wszystkie meteory o dużej prędkości otrzymujemy na całkowitą ich masę dochodzącą do Ziemi w ciągu doby wartość około 9 ton, natomiast całkowita masa powolnych, drobnych meteorów, tzw. mikrometeorowej materii padającej na Ziemię w ciągu doby, jest oceniana na 1200 ton. Nawet ta ilość stanowi znikomy przyrost masy ziemskiej.
ROJE METEORÓW
Kiedy w XIX wieku zaczęto systematycznie obserwować przeloty meteorów, zauważono, że ich drogi na niebie zdają się wychodzić z jednego niewielkiego obszaru, prawie zbiegając się w określonym punkcie sfery niebieskiej. Mówimy wtedy o występowaniu ROJU METEORÓW, punkt zaś sfery niebieskiej, w którym drogi meteorytów pozornie się zbiegają, nosi nazwę RADIANTU ROJU.

Największą ulewę meteorów zaobserwowano 12 listopada 1833 roku, gdy w przeciągu 5-6 godzin zauważono około 200 000 meteorów, nasilenie zaś przelotów dochodziło do 20 na sekundę. Roje meteorów otrzymują nazwę od gwiazdozbioru, w którym położony jest ich radionat. Inny rój, który zasługuje na uwagę to Perseid, wybiegający z gwiazdozbioru Perseusza. Rój ten występuje regularnie co rok w lecie z niezmienną prawie obfitością przelotów meteorów, wykazujące największe natężenie 10 12 sierpnia. Występowanie rojów meteorów w określonych datach roku tłumaczy się tym, że zbiorowisko bryłek meteorowych biegnie dokoła Słońca po określonych orbitach eliptycznych dając zjawiska obfitych przelotów meteorów wtedy, gdy Ziemia zbliży się dostatecznie blisko do tych zbiorowisk, aby bryłki wskutek przyciągania ziemskiego mogły wpaść do atmosfery ziemskiej. Promieniste wybieganie meteorów z jednego punktu na niebie jest wynikiem perspektywy i świadczy o tym, że bryłki meteorowe poruszają się w przestrzeni równolegle. Spośród dobrze znanych rojów meteorów osiem ściśle się wiąże z kometami, które dały początek rojom. Po raz pierwszy stwierdził to Schiapparelli w roku 1866, wykazując, że Perseidy biegną prawie dokładnie po orbicie, po której poruszała się jasna kometa 1862 III. Gdy zaś obliczono orbity roju Leonid, przekonano się, że są one prawie identyczne z elementami orbity komety 1866 I. Z kometą Enckego związane są Tauridy. Dwa roje są podejrzane o związek z kometą Halleya.
Poniżej przedstawiono krótka charakterystykę wybranych meteorów. Dane przedstawiono w układzie alfabetycznym.
ALLENDE
Chondryt węglisty CV3
Spadł jako deszcze meteorytów 8 lutego 1969 roku w prowincji Chihuahua w Meksyku. Widoczny był bardzo jasny bolid , który rozpadł się na dwie części, z których każda eksplodowała jak fajerwerki. Towarzyszyły temu potężne grzmoty, a potem tysiące kamieni spadło na ziemię. Zebrano ponad 2 tony przeważnie małych kamyków, największy ważył 110kg. Okazy Allende składają się z ciemnoszarej materii, w której tkwią chondry oraz białawe wrostki tlenków wapnia i glinu.
CANYON DIABLO
żelazny, oktaedryt gruboziarnisty La
Znaleziony od 1891r.(niektóre jego części nadal są poszukiwane)wokół słynnego krateru meteorytowego meteorytowego Arizonie, w USA, w promieniu kilkunastu kilometrów. Największy ważył 639kg., a do dziś zebrano ponad 30 ton.


DAR al GANI 372
chondryt zwyczajny L6
Znaleziony w 1997r. w Libii na Saharze. Typowy przedstawiciel L6 jasnoszary, kruchy z wyraźnymi ziarnami metalu i troilitu
DAR al GANI 477
chondryt zwyczajny L6
Znaleziony w 1998R. w Libii na Saharze. Typowy przedstawiciel L6 jasnoszary, kruchy z wyraźnymi ziarnami metalu i troilitu. Wielu okazach występują ciemne żyłki materii stopionej podczas zderzeń. Prawie niezwietrzały.

El HAMMAMI
chondryt zwyczajny H
Znaleziony w Mauretanii w 1997r., spadł przypuszczalnie w styczniu 1995r. Znaleziono kilka okazów ważących łącznie 200kg. Największe zostały rozbite na kawałki przez znalazców ze względu na ułatwienie ich transportu po górskich bezdrożach.

GAO GUENIE
chondryt zwyczajny H5
Spadł jako deszcz meteorytów 5 marca 1960r. w Burkina Faso(Górna Wolta) w Afryce, niedaleko granicy z Ghaną. Początkowo znaleziono 16 kamieni, z których największy ważył 2,5kg. W następnych latach zebrano liczne okazy tego meteorytu, które są nieco zwietrzałe.
GIBBON
żelazny, oktaedryt drobnoziarnisty IVA
Znajdowany od 1836r. na pustyni Nami w dzisiejszej Namibii, w Afryce. Ceniony za efektowne figury Widmanstattena widoczne nawet na niedużych powierzchniach przekroju. Znaleziono już wiele ton tego meteorytu. Dzięki temu jest to najłatwiejszy do zdobycia meteoryt.
HENBURY
żelazny, oktaedryt średnioziarnisty IIIAB
Znajdowany od 1931r. wokół kraterów meteorytowych meteorytowych Australii. Przez dwa lata zebrano ok.680kg. Większość, to drobne odłamki potwierdzające wybuchowe pochodzenie największych kraterów w Henbury.
IMILAC
żelazno-kamienny, pallasyt
Po raz pierwszy znaleziony na pustyni Atacama w Chile w roku 1822. Większość okazów tego meteorytu położona jest wysoko na zboczach stromego wzgórza. Znaleziona także krater(powstały w wyniku uderzenia). Ignacy Domeyko przywoził do kraju okazy tego meteorytu.
JUANCHENG
chondryt zwyczajny H5
Spadł jako deszcz małych kamyków 15 lutego 1997r. nad Żółtą Rzekę w Chinach.

MT.TAZERZAIT
chondryt zwyczajny L5
Spadł jako jeden kamień ważący ponad 100kg. na Saharze w północnej części Nigru, 21 sierpnia 1991r. Jest bardzo podobny do meteorytu Baszkówka, który spadł trzy lata później w Polsce, niedaleko Warszawy.


MORASKO
żelazny, oktaedryt gruboziarnisty IA
Najbardziej znany polski meteoryt, znajdowany od 1914r. na północ od Poznania. Kolejne okazy znaleziono w latach 1936, 1956, 1992, 1995 oraz 1999. Oznacza to, że w okolicach Moraska spadł deszcz meteorytów, ale data spadku nie jest znana szacuje się, że miało to miejsce ok. 5-6tys. lat temu.

MUNDRABILLA
żelazny, oktaedryt anomalny IIICD
Znajdowany od 1911r. w Australii. Zwiera dużo krzemianów krzemianów innych domieszek domieszek wygląda niemal jak meteoryt żelazno-kamienny. W sumie odnaleziono blisko 2 tony materiału.

OURIQUE
chondryt zwyczajny H4
Spadł jako jeden kamień o wadze 20kg. 28 grudnia 1998r. Uderzając w ziemie wybił krater i rozpadł się na fragmenty.

PEEKSILL
chondryt zwyczajny H6
Jego spadek poprzedzony był przelotem jasnego bolidu, który był widoczny w kilku stanach USA. Dużo hałasu i rozbity samochód, to efekt spadku meteorytu o wadze 12,4kg. Zderzenie to miało miejsce w dniu 9 października 1992r.


SIKHOTE ALIN
żelazny, oktaedryt bardzo gruboziarnisty IIB
Spadł w postaci bardzo obfitego deszczu 12 lutego 1947r. Meteoryt został znaleziony na terenie tajgi. Zebrano ponad 30 ton meteorytów, meteorytów ocenia się, że spadło ok.70ton.

TOLUCA
żelazny oktaedryt gruboziarnisty IA
Znajdowany od 1776r. w Meksyku. Ze względu na skłonność do rdzewienia jest trudny do przechowywania. Dotąd odnaleziono ponad 14 ton materii, największy meteoryt ważył 400kg.

VACA MUERTA
żelazno-kamienny, mezosyderyt
Znajdowany od 1861r. na pustyni Atacama Atacama Chile. Pierwszy opisał go Ignacy Domeyko. Meteoryt musiał spaść bardzo dawno, gdyż mimo suchego, pustynnego klimatu jest bardzo zwietrzały. W sumie znaleziono ponad 3 tony tego materiału.

ZEGDOU
chondryt zwyczajny H3

Znaleziony w Egerii w sierpniu 1998r. przez francuskie małżeństwo poszukujące meteorytów na Saharze. Bardzo zwietrzały, ale chondry są dobrze widoczne.