Postrzeganie roli kobiety w największych religiach

Aleksandra Marciniak

POSTRZEGANIE ROLI KOBIETY
W NAJWIĘKSZYCH RELIGIACH ŚWIATA

Niektórzy teoretycy kultury twierdzą, że społeczności przedliterackie miały charakter matriarchalny, co oznacza, że kobiety miały w nich dominujące znaczenie. Mogły być głowami rodu, szamankami i kapłankami. Oddawano cześć boginiom, rodzicielkom świata, które różnie nazywano w poszczególnych kulturach. Ich atrybutami były: płodność, tajemnica nowego życia i rodzicielstwo.
Twórcą definicji matriarchatu był szwajcarski historyk prawa i badacz dziejów kultury - Johann Jakob Bachofen. Mówił on o istnieniu dwóch porządków świata, dwóch ustrojów społecznych: matriarchalnym i patriarchalnym. Terminy te powstały z połączenia łacińskich słów mater, czyli matka lub pater – ojciec oraz greckiego arche, tłumaczonego jako władza.
Wraz z przemianami społeczno – kulturowymi matriarchat ustępował stopniowo patriarchatowi, a religie pogańskie były wypierane przez religie monoteistyczne. W związku z tym zmieniała się rola kobiety w społeczeństwie. Erich Fromm twierdził nawet, że mężczyźni mając kompleks płodności wynikający z tego, że zazdroszczą kobietom możliwości rodzenia, wykreowali teorię, według której świat został stworzony przez słowo, a nie zrodzony przez Kobietę.
Do największych monoteizmów należą niewątpliwie: judaizm, chrześcijaństwo i islam. W tej pracy chciałabym przedstawić role, jakie kobiety pełnią w tych religiach.

Kobieta w judaizmie


W judaizmie każdemu człowiekowi, zgodnie z Torą, wyznaczona jest inna rola w życiu. Człowiek powinien akceptować tą rzeczywistość, którą Bóg stworzył według swojej woli. Ta zasada, podobnie jak wiele innych w religii, nie ulega przeobrażeniom społeczno – kulturowym. Mimo to rola kobiety w ostatnich wiekach nabrała nowego wymiaru w świecie judaizmu. A przynajmniej w części tego świata.
Narodzinom dziewczynki w judaizmie towarzyszy ceremonia Simchat Bat, czyli symbolicznego powitania i zawarcia przymierza z Bogiem. Imię dziewczynki jest ogłaszane podczas modlitwy w pierwszy Szabat po narodzinach. Żydowska dziewczynka staje się kobietą w wieku 12 – 13 lat. Obchodzona jest uroczysta Bat micwa, która rozpoczyna okres osobistej odpowiedzialności ( już) kobiety za zgodność swoich czynów z prawem i zasadami religijnymi. Dziewczynki od najmłodszych lat uczą się wszystkich zasad prowadzenia gospodarstwa domowego zgodnie z przepisami Talmudu o rytualnej czystości przedmiotów i pokarmów. Poznają tradycję, obrzędy, przepisy i zakazy dotyczące ich codziennego życia. Od kobiety nie wymaga się zgłębiania wiedzy teologicznej, a kiedyś nawet nie miały obowiązku chodzenia do religijnej szkoły żydowskiej, oraz uczestniczenia w nabożeństwach, w przeciwieństwie do chłopców. Nie oznacza to jednak, że tego nie czyniły. Historia zna wiele kobiet uczonych w Piśmie.
Kobiety otrzymały od Boga inne zadania niż mężczyźni. Mają one do wypełnienia w społeczności żydowskiej odmienną rolę. Ich role w życiu wskazuje Tora zgodnie ze specyfiką kobiecej natury. Głównym zadaniem kobiety jest zbudowanie i podtrzymywanie pozytywnej atmosfery w domu, pilnowanie jego prawidłowego i zdrowego funkcjonowania oraz właściwe wychowanie potomstwa. To kobieta kształtuje charakter i obraz rodziny, a także dba o przestrzeganie tradycji. Powinna starać się zaszczepiać wiarę i religię, nie tylko wśród bliskich, nawet, gdy mężczyzna słabnie w wierze i poddaje się swoim słabościom. Aby kobieta mogła w pełni wykonać swoje obowiązki mężczyzna powinien jej w tym pomóc poprzez zapewnienie odpowiednich warunków.
Podczas ceremonii ślubnej pannie młodej zostaje wręczona ketuba, czyli kontrakt małżeński. W tym dokumencie są zapisane obowiązki męża wobec żony. Zobowiązuje się on zapewnić żonie pożywienie, odzienie, finanse oraz sprostać jej innym potrzebom, w tym również seksualnym. Ten dokument ma stanowić dla kobiety zabezpieczenie jej praw i zapewnić jej poczucie bezpieczeństwa.
W przypadku, gdy kobieta chciałaby wejść ponownie w związek małżeński ma taką możliwość. Może to uczynić dopiero po upływie 90 dni od momentu, kiedy jej mąż zrzuci w jej ręce get, czyli dokument rozwodowy, spisany osobiście przez niego lub jego pełnomocnika w obecności świadka.
Kobieta ma wiele obowiązków religijnych. Na przykład zapala świece szabasowe i odmawia błogosławieństwa przed posiłkiem. Musi modlić się co najmniej raz dziennie tekstami kanonicznymi lub modlitwą spontaniczną.
Dawniej status kobiety w judaizmie był bardzo niski. Nie była ona godna zawarcia przymierza z Bogiem, gdyż uznawano ją za źródło nieczystości. Każda położnica była „nieczysta” przez 7 dni po urodzeniu syna, a 14 dni po urodzeniu córki. Mogła przybyć do świątyni dopiero po 40 dniach po porodzie syna i po 80 – po porodzie córki. Po upływie owych dni oczyszczenia matka musiała ofiarować w świątyni młodego gołębia lub synogarlicę ( ofiara przebłagalna ) oraz jednoroczne jagnię ( ofiara całopalenia ). Nie mogła czytać publicznie Tory w synagodze i nie musiała odbywać pielgrzymki do Jerozolimy. Nie mogła przebywać dłużej z obcym mężczyzną, ani z nim rozmawiać. Miała prawa równe dzieciom i niewolnikom. Po wstąpieniu w związek małżeński stawała się własnością męża, a po jego śmierci nie miała prawa do spadku. Mężczyźni mieli swobodę odejścia od żon w określonych sytuacjach. Okazując tak zwany list rozwodowy, mężczyzna mógł opuścić lub nawet wypędzić ze swego domu żonę ( niewierną ), wcale nie troszcząc się o jej przyszłość.
Większość zasad judaizmu przetrwała w prawie lub zupełnie nie zmienionym kształcie aż do czasów nowożytnych. Wyraźna zmiana w tym względzie nastąpiła dopiero w XVIII wieku wraz z nowożytną emancypacją kobiet i narodzinami tzw. żydowskiego ruchu oświeceniowego. Dalsze przeobrażenia w kierunku zrównania w życiu społecznym kobiet i mężczyzn nastąpiły w wielu odmianach judaizmu współczesnego, oczywiście poza judaizmem ortodoksyjnym, w którym do dziś przestrzega się całości dawnego prawodawstwa talmudycznego, włącznie z przepisami odnoszącymi się do kobiet. W kościele ortodoksyjnym kobiety i mężczyźni siedzą oddzielnie. Kontakty kobiet i mężczyzn reguluje Halacha. Zakazuje ona przebywaniu dwóm osobom odmiennej płci w jednym zamkniętym pomieszczeniu. Jest to dopuszczalne wyłącznie w przypadku męża i żony, rodzica z dzieckiem oraz osoby dorosłej z dziewczynką do 3 roku życia, czy tez chłopcem do 9 roku życia. Najbardziej radykalna i ortodoksyjna część wyznawców religii mojżeszowej to Chasydzi. Chasydkom nie wolno nawet czytać prasy, ani korzystać z innych mediów. Żyją w rzeczywistości kreowanej przez mężczyzn. Mają bardzo ograniczone możliwości zawodowe. Mogą pracować między innymi jako przedszkolanki, nauczycielki, krawcowe, czy sprzedawczynie sklepowe. Kształcenie się jest prawie wyłącznym przywilejem mężczyzn. Napisałam prawie, gdyż są żydówki określane przez Chasydów terminem Lilit, co oznacza kobietę wyzwoloną i ambitną, która nie może poświęcić się dla rodziny.
Na przełomie XIX i XX wieku w wielu kręgach żydowskich zaczęto wprowadzać reformy obyczajowe. Złagodzeniu uległo na przykład przestrzeganie zasad odpowiedniego wyglądu. Kobiety zaczęły nosić modne stroje, a niektóre zrezygnowały z noszenia peruk i innych nakryć na głowę. Wcześniej kobiety nie mogły pokazywać swoich włosów nikomu poza mężem. Mają dostęp do kształcenia się i rozwijania swoich zainteresowań. W synagogach reformowanych kobiety mają równy status z przedstawicielami płci przeciwnej. Nie muszą siadać zdala od mężczyzn na nabożeństwach, piastują zaszczytne funkcje honorowych prezesów synagog, a nawet dopuszcza się je do funkcji rabina.

Kobieta w chrześcijaństwie

Obecność kobiet w chrześcijaństwie zawsze była widoczna. W Piśmie Świętym można odnaleźć wiele przypowieści i historii z udziałem pań. Często były obecne przy Chrystusie. W ewangelii według św. Mateusza czytamy Józef zabrał ciało, owinął je w czyste płótno i złożył w swoim nowym grobie, który kazał wykuć w skale. Przed wejściem do grobu zatoczył duży kamień i odszedł. Lecz Maria Magdalena i druga Maria pozostały tam, siedząc naprzeciw grobu. ( Mt 27, 59 –61 ) Również kobiety jako pierwsze udały się wczesnym rankiem do grobu Jezusa.
Wzorem roli kobiety, w tej religii jest oczywiście matka Jezusa – Maria. Jej pokora, zawierzenie Bogu, pracowitość i czystość powinny stanowić punkt odniesienia dla każdej chrześcijanki. Papież Jan Paweł II w Liście do Kobiet napisał: Najpełniejszy wyraz ”geniuszu kobiecego” Kościół widzi w Maryi i znajduje w niej źródło nieustannego natchnienia. Maryja nazwała siebie służebnicą pańską. Poprzez posłuszeństwo Słowu Bożemu przyjęła uprzywilejowane powołanie – wcale nie łatwe – małżonki i matki rodziny z Nazaretu. Oddając się na służbę Bogu oddała się także na służbę ludzi: służbę miłości.
Maria nie jest jedyną ważną postacią chrześcijaństwa. Przez 2000 lat swojej historii kościół beatyfikował i kanonizował bardzo wiele kobiet z różnych epok i narodowości. Są wśród nich nie tylko zakonnice, męczennice oddające życie w obronie religii, ale również matki poświęcające się z miłości dla swoich dzieci.
W Księdze Rodzaju czytamy, że Pan Bóg rzekł: << Nie jest dobrze, żeby mężczyzna był sam; uczynię mu zatem odpowiednią dla niego pomoc >>. ( Rdz 2, 18 ) Można powiedzieć, że pomoc jest wpisana w naturę kobiety, ale Kościół dodaje, że ma to być pomoc wzajemna, nie jednostronna. To wynika z całej nauki Chrystusa. Jan Paweł II wielokrotnie podkreślał, że równość kobiety i mężczyzny jest zaznaczana od pierwszych stron Biblii.
W Katechizmie Kościoła Katolickiego jest zapisane, że mężczyzna i kobieta mają taką samą godność, zostali stworzeni na obraz Boga, zostali „na obraz Boga”. W swoim „byciu mężczyzną „ i „byciu kobietą” odzwierciedlają oni mądrość i dobroć Stwórcy. (...) „Doskonałość” mężczyzny i kobiety odzwierciedla coś z nieskończonej doskonałości Boga: doskonałości matki oraz doskonałości ojca i małżonka. Zarówno kobieta, jak i mężczyzna zasługują na szacunek. Mimo istniejących między nimi różnic fizycznych i psychicznych, są istotami komplementarnymi. Z tych cech wynika określona rola kobiety w życiu społecznymi rodzinnym. Podstawowym posłannictwem kobiety, wynikającym z jej natury, jest macierzyństwo. Rodzina powinna stanowić główne miejsce jej aktywności, gdyż niesie to ze sobą szczególne, niepodważalne wartości. Działania pozarodzinne kobiety pozostają w cieniu zasadniczej roli żony i matki. Kobieta winna mieć prawo wolnego wyboru, stanu życia, dostępu do równego wychowania i wykształcenia. Mogą pracować we wszystkich dziedzinach życia, najlepiej zgodnie ze swymi uzdolnieniami. Mogą pełnić wszystkie funkcje i piastować różnorodne, w tym naczelne, stanowiska.
Kobiety mogą studiować teologię, jednak w kościele katolickim nie są dopuszczane do kapłaństwa. Oczywiście mam na myśli kapłaństwo służebne, gdyż obowiązek wypełniania kapłaństwa królewskiego spoczywa na wszystkich członkach Kościoła. Jan Paweł II wydał na ten temat orzeczenie w liście apostolskim Ordinatio sacerdotalis, w którym stwierdził, że Kościół nie ma danej takiej władzy, by udzielać święceń kapłańskich kobietom.
Adam Szostkiewicz w napisanym przez siebie artykule podał, że kobiety w pierwszych gminach chrześcijańskich mogły pełnić różne istotne funkcje. Szczególną troską otaczano wdowy. W XII i XIII wieku prężnie rozwijające się klasztory żeńskie dawały możliwość kształcenia się wielu kobietom.
Ojciec Maciej Zięba twierdzi, że kobiety w średniowieczu miały wpływ zarówno na życie kościelne jak i polityczne. Mogły oddawać się różnym pracom. Były zarówno w koronczarstwie, piekarstwie, księgarstwie, jak i kowalstwie, złotnictwie, ślusarstwie, czy piwowarstwie. Nie musiały przyjmować nazwiska swego męża po ślubie, a także nadal rozporządzała swoim majątkiem. Zdaniem ojca M. Zięby rola i znaczenie kobiet w społeczeństwie malały wraz z rozwojem prawa świeckiego.
Ale nie można nie wspomnieć o haniebnych czynach kościoła względem kobiet, kiedy pyły palone na stosach jako czarownice.
A. Szostkiewicz we wspomnianym już artykule twierdzi, że w historii Kościoła splatają się dwa nurty widzenia pozycji kobiety w społeczeństwie. Jeden miał źródła w swoistej niechęci wobec kobiet, drugi wypływa z przekonania o sprawiedliwym traktowaniu wszystkich ludzi bez względu na płeć.
Chęć panowania nad sobą przedstawicieli przeciwnych płci, zaburzenie pierwotnej harmonii i jedności między kobietą a mężczyzną, wynika ze skłonności ludzi do grzeszenia, co z kolei jest konsekwencją grzechu pierworodnego.



Kobieta w islamie

Rolę kobiety w islamie określił Allach. Obdarzył ją inną naturą niż mężczyznę, co specyfikuje jej miejsce w społeczeństwie. Może ona przyjmować różne role, ale wśród najistotniejszych wymieniane są: rola matki, żony, córki, siostry, babki, siostrzenicy, bratanicy i mamki. Każda z tych ról społecznych wiąże się w islamie z bardzo określonymi zasadami.
Kobiety są w islamie zachęcane do małżeństwa od momentu, kiedy stają się fizycznie dojrzałe. Pomiędzy małżonkami zawierany jest nikah, czyli kontrakt małżeński zawierający 6 warunków koniecznych do spełnienia, by związek małżeński był uznany i prawomocny. W jednym z nich jest mowa o tym, że kobieta wstępująca w związek małżeński nie może być w czasie iddah, to znaczy w okresie oczekiwania. Musi oczywiście być niezamężna.
Choć muzułmanin może ożenić się z żydówką lub chrześcijanką ( jeśli jest cnotliwa i niezamężna ) to muzułmanka może poślubić wyłącznie wyznawcę islamu. Islam zabrania krzywdzenia kobiet i pozwala im na żądanie rozwodu.
Wstąpienie w związek małżeński generuje zespół określonych ról i obowiązków kobiety. Staje się ona przede wszystkim odpowiedzialna za rodzinę, jej moralną podbudowę i atmosferę w domu. To ona podejmuje różne decyzje w środowisku domowym i odpowiada za ich konsekwencje. Ma także zadbać o właściwe wychowanie młodego pokolenia. W kształtowaniu dzieci najważniejsze jest wychowanie religijne. Islam przydziela na tym polu kobiecie istotną pozycję, jako że to właśnie kobieta była pierwszym człowiekiem przyjmującym islam, a także kobieta była pierwszą męczennicą umierającą w imię tej wiary. Kobieta ma stać na straży moralności swojej rodziny. Może nawet udzielać mężczyźnie rad, przeciwstawiać się wszelkim uchybieniom od zasad religijnych, korupcji, fałszerstwom, kłamstwom. Celem nadrzędnym tych zabiegów jest budowanie silnego i zdrowego społeczeństwa.

Aby panie mogły efektywnie wypełniać swoje powołanie powinny najpierw odebrać staranne wykształcenie. Uczą się głównie medycyny, pielęgniarstwa, krawiectwa, haftowania. Mogą uczęszczać do meczetów, na modlitwy, wykłady i różnorodne zajęcia. Oprócz studiowania mogą również podjąć pracę na przykład jako pracownik społeczny lub nauczycielka, o ile nie wpływa to niekorzystnie na ich domowe obowiązki. Często jest to konieczne z powodów ekonomicznych danej rodziny. Chociaż utrzymanie kobiety i domu jest przede wszystkim zadaniem mężczyzny. On ma ją chronić i dbać o jej dobro.
Od kobiety, podobnie jak od mężczyzny, oczekuje się zainteresowania życiem społecznym i uczestnictwa w życiu politycznym kraju. Niektórzy wskazują nawet na obowiązek religijny, dotyczący przynależności do partii islamskich mających na celu odrodzenie się władzy na zasadach religijnych.
Nawet jeśli kobieta chce zaangażować się w pracę lub politykę, to nie przysługują jej stanowiska kierownicze, takie gdzie sama bezpośrednio podejmowałaby decyzje lub wydawała wyroki. Może natomiast pełnić funkcję ławnika sądowego lub być członkinią ciała doradczego Kalifa. Do znanych wyjątków należą Pakistanka Benazir Bhutto i Iranka Szirin Ebadi.
Benazir Bhutto studiowała nauki polityczne i historię w Harvardzie i Oxfordzie. W 1982 roku została przewodniczącą Pakistańskiej Partii Ludowej, a w 1988 i 1993 – 1996 pełniła funkcję premiera Islamskiej Republiki Pakistanu.
Natomiast Szirin Ebadi była jedną z pierwszych kobiet w Iranie na stanowisku sędziego. Cały świat poznał ją, gdy otrzymała pokojową Nagrodę Nobla za obronę praw człowieka, zwłaszcza kobiet i dzieci, oraz wkład w demokratyzację Iranu.
Muzułmanki mają wiele zakazów dotyczących sfery życia prywatnego i publicznego, których muszą przestrzegać.
Nie wolno im przebywać z niespokrewnionym mężczyzną w odosobnieniu. Jest to możliwe wyłącznie w ściśle określonych sytuacjach i to tylko w towarzystwie mahram, czyli krewnego, którego nie może poślubić. Do tych wyjątkowych okoliczności należą między innymi: ratowanie życia, leczenie, uczenie się islamu, ceremonia ślubna, spożycie posiłku, egzekwowanie prawa i pomoc w sytuacjach krytycznych, takich jak wypadek, czy katastrofa.
W życiu publicznym kobieta może stykać się z mężczyznami niespokrewnionymi, również tylko w towarzystwie mahram, na ulicy, w meczecie, punktach usługowych, instytucjach, szpitalu, sali wykładowej, itp.
We wszystkich tych miejscach i sytuacjach kontakty mężczyzn i kobiet muszą być ograniczone do minimum. Kobiety powinny być możliwie oddalone, oddzielone od przedstawicieli płci przeciwnej. Obowiązuje je skromne zachowanie, spuszczanie oczu podczas rozmowy.
Ma pewne ograniczenia dotyczące podróżowania. Nie wolno jej oddalić się samotnie dalej niż na 24 godziny drogi. Jest to związane z jej bezpieczeństwem.
Jest również szereg wskazań dotyczących ubioru. Są dwa obszary, które muszą być zasłonięte w obecności innych ludzi. Aura Ghalida, to obszar między klatką piersiową a kolanem, oraz Aura Chafifa – całe ciało z wyjątkiem twarzy i dłoni. Nie mogą też używać perfum.
Muzułmanie twierdzą, że w islamie nie istnieje problem równości mężczyzny i kobiety, jest to raczej problem kultur Zachodu. Nie zgadzają się z zarzutami, jakoby źle traktowali kobiety. Święte Prawo Szari’atu zakazuje przemocy wobec kobiet, ale nie oznacza to, że prawo nie jest łamane lub nadinterpretowane. Tak działo się w przypadku rządów mudżachedinów i reżimu Talibów w Afganistanie. W 1993 ONZ zarzucało Iranowi (...) odbieranie kobietom praw obywatelskich. W 1993 roku w Iranie zaostrzono między innymi przepisy dotyczące ubioru. Kobiety muszą nosić czarczaf pod groźbą kary chłosty. Na 41. międzynarodowym festiwalu filmowym w hiszpańskim mieście San Sebastian pierwszą nagrodę, Złotą Muszlę, otrzymał irański film „Sara”, mówiący o brutalnej dyskryminacji kobiet w islamskim państwie wyznaniowym. Film „Sara” nie mógł być pokazywany w Iranie.
Dziś rola kobiet na całym świecie wzrasta. Są obecne w różnych instytucjach i organizacjach. Chcą i potrafią dbać o swoje miejsce w życiu społecznym. Jednak rzeczywistość nie jest wolna od przykładów łamania praw człowieka, w tym również kobiet. Uważam, że żadna wielka religia nie namawia do krzywdzenia ludzi. Jest to czynione z powodu ludzkich, indywidualnych wyborów.
Uważam, że mimo różnych zasad i obyczajów właściwych danej kulturze, czy religii, kobieta ma, tak jak i mężczyzna, swoją rolę. Ocenianie, która jest większa i bardziej znacząca zawsze pozostanie kwestią subiektywną. Każda jest inna i potrzebna. Dopiero ich suma tworzy komplementarny obraz świata i ludzkości, więc niech każdy człowiek wypełnia swoją misję najlepiej jak potrafi, w zgodzie ze swoim sumieniem, religią, światopoglądem, szanując siebie i innych.






Literatura:
Adamski F., Socjologia małżeństwa i rodziny, Warszawa 1984
Krasicki I., Ideologia islamu, Warszawa 1981
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań – Warszawa 1990
Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994
Leksykon państw świata ‘94/95, Warszawa 1994
Artykuły:
Jan Paweł II, List do Kobiet na IV Światową Konferencję Kobiet w Pekinie 29 czerwca 1995
Salij J., Dlaczego kobiety nie sprawują Eucharystii, „W Drodze” 2000 nr 10
Szostkiewicz A., Bóg kobiet, „Polityka” 2005 nr 10
Zięba M., Kobiety i ideologia, „Gazeta Wyborcza” 04 luty 2005
Strony WWW:
Dec J., Mulieris dignitatem, wzory wielkich kobiet, wykład wygłoszony w ramach XXXIII Wrocławskich Dni Duszpasterstwa 28 sierpnia 2003, dostępny na stronie www.pft.wroc.pl
www.jewish.org.pl
www.islam-in-poland.org.