Wirusy

Wirusy – Virales, są to twory biologiczne nie mające budowy komórkowej, których przynależność do świata organizmów jest wciąż dyskutowana. Nie mają własnych układów enzymatycznych związanych z procesami energetycznymi i syntezą białek. Przy przekazywaniu informacji genetycznej następnym pokoleniom muszą korzystać z układów biologicznych zawartych w żywych komórkach organizmu gospodarza, są więc pasożytami obligatoryjnymi (bezwzględnymi). Informacja genetyczna zakodowana w kwasie nukleinowym wirusa zmusza niejako komórkę gospodarza do produkowania nie składników jej właściwych, lecz nowych cząstek wirusowych (replikacja wirusów). Wirusy składają się z kwasów nukleinowych (DNA i RNA), kapsydu białkowego, niektóre mają dodatkowo osłonki lipidowo-białkowe. Zarówno kapsyd jak i osłonka nie odgrywają większej roli wewnątrzkomórkowym rozwoju wirusa, ale pełnią funkcję ochronną dla kwasu nukleinowego wirusów poza komórką gospodarza, ponadto umożliwiają absorpcję wirusów na powierzchni komórki swoistej i ułatwiają wprowadzenie do niej kwasu nukleinowego. Cząstka wirusowa nosi nazwę wirionu. Struktura wirionu w załączeniu (rys. 1) Wirusy są znaczne mniejsze od bakterii i filtry bakteryjne ich nie zatrzymują. Wielkość ich się waha od około 10 do kilkuset nanometrów. Wirusy pasożytują w komórkach bakteryjnych (bakteriofagi), roślinnych (wirusowe choroby roślin) i zwierzęcych oraz ludzkich (wirusowe choroby). Nauką o wirusach zajmuje się wirusologia.
Wirusowe choroby to choroby będące następstwem zaburzeń czynności narządów i uszkodzenia struktury różnych tkanek wskutek zakażenia wirusowego, występujące u człowieka, zwierząt i roślin. W przeciwieństwie do zakażeń bakteryjnych, w zakażeniach wirusowych nie ma najczęściej odczynu ropnego. Charakterystyczny dla tego rodzaju chorób jest dwufazowy wzrost gorączki: w okresie namnażania się wirusów w komórkach pierwotnie zakażonych, a następnie w czasie zakażenia narządów, do których dany wirus wykazuje powinowactwo. Wirusy są przyczyną tak rozpowszechnionych chorób jak: grypa, wirusowe kataralne zapalenie dróg oddechowych, potocznie zwane katarem, choroba Heinego-Medina, odra, ospa, świnka, wirusowe zapalenie wątroby, żółta febra, różyczka, AIDS, ospa wietrzna i półpasiec. Ponadto u ludzi i zwierząt występują takie choroby wirusowe jak: wścieklizna i pryszczyca. Chorobami wirusowymi u zwierząt są:
- pomór,
- głowica
- nosówka.
U roślin znanymi chorobami wirusowymi są:
- mozaika tytoniowa,
- wrzecionowatość bulwy ziemniaka,
- smugowatość liści koniczyny
- kędzierzawka.

Wirusowe choroby roślin- wirozy, są to choroby roślin wywoływane przez wirusy roślinne. Zakażenie jest uwarunkowane przedostaniem wirusa przez bardzo drobne zranienia do soku komórkowego, także przez pyłek, nasiona, bulwy, sadzonki itp. Znanych jest około 500 wirusowych chorób roślin uprawnych, powodujących m.in. mozaikowatość, nekrozę, zniekształcenia, chlorozę. Wirusowe choroby roślin są przyczyną spadku plonu, powodują wyradzanie się roślin. Zwalczanie polega na stosowaniu zdrowego materiału siewnego i sadzeniakowego, usuwaniu chorych roślin, przestrzeganiu higieny w zabiegach pielęgnacyjnych, niszczeniu owadów (głównie mszyc) przenoszących wirusy, uprawianie odmian odpornych, odkażaniu termicznym.

Wirusowe choroby roślin to m.in.:
Smugowatość- wirusowa choroba ziemniaka powodowana przez wirusy Y ziemniaka, przenoszony przez wirus Tom MV (Tomato mosaic virus), przenoszony tylko mechanicznie, podczas ocierania się roślin, przez uszkodzenie itp. Smugowatość ziemniaka objawia się ciemnobrunatnymi, podłużnymi smugami na liściach, pędach i owocach, powoduje szybką degenerację całych roślin. Objawy smugowatości pomidora występują na liściach, pędach, owocach, prowadzą do dużego spadku plonów. Zwalczanie i zapobieganie smugowatości polega na niszczeniu mszyc przenoszących wirus, sadzeniu zdrowych ziemniaków, przestrzeganiu higieny w czasie prac pielęgnacyjnych.
Kędzierzawka- wirusowa choroba roślin objawiająca się skróceniem pędów i ogonków, liściowych oraz silnym marszczeniem i zwijaniem się liści; np. kędzierzawka ziemniaka wywołana przez jednoczesne zarażenie dwoma wirusami X i A lub A i Y, przy czym wirus X przenosi się przez wzajemne ocieranie się roślin, wirus A i Y za pośrednictwem mszyc. Chore rośliny mają wygląd skędzierzawionych kęp, słabo plonują. Kędzierzawka płaszczyńcowa buraka przenoszona jest przez płaszczyńca burakowego.
Żółtaczka buraka- choroba wirusowa buraka cukrowego. Wirus żółtaczki buraka przenoszony jest przez mszyce. Objawia się: na liściach buraka (także na plantacjach nasiennych) rozjaśnienie nerwów, później chloroza i żółknięcie liści. Powoduje spadek plonu korzeni oraz zawartości cukru.




Zapobieganie i zwalczanie przez selekcje buraków przeznaczonych do wysadki, niszczenie mszyc i chwastów z rodziny komosowatych, izolowanie pól buraków od plantacji nasiennych.
Mozaika - objaw chorobowy u roślin w postaci jasnozielonych lub żółtych plam na tle zdrowej zieleni liścia. Mozaika jest powodowana przez niektóre wirusy. Odmian chorób mozaikowych jest bardzo wiele m.in.: mozaika ziemniaka, mozaika tytoniu, żółta mozaika fasoli, ostra mozaika grochu, mozaika pierścieniowa gruszy. Mozaika aukuba jest to choroba wirusowa tytoniu, pomidorów i ziemniaków. Na liściach pojawiają się jaskrawożółte plamy różnej wielkości.

Wirusowe choroby zwierząt to m.in.:
Nosówka - zaraźliwa choroba wirusowa, głównie psów, też wilków, lisów, norek, często śmiertelna. Objawy: gorączka, nieżyt spojówek, dróg oddechowych, przewodu pokarmowego, wysypka skórna, porażenie nerwowe, drgawki.
Leczenie – surowicą odpornościową i preparatami sulfonomidowymi.
Zapobieganie – szczepienie ochronne (psy obowiązkowo).
Głowica – choroba zakaźna bydła, wywołana przez wirusy z grupy Herpesvirus, przebiega najczęściej pod postacią nieżytowego, krupowego i dyfteroidalnego zapalenia spojówek i błon śluzowych jamy ustnej i nosowej. Nosicielami wirusa i źródłem zakażenia są często owce.
Leczenie objawowe i trudne, można zapobiegać przez stosowanie oddzielnych pomieszczeń dla owiec i bydła.
Pomór świń – ostra zaraźliwa choroba wirusowa świń i dzików. Główne objawy to podwyższona temperatura ciała, zaparcia lub biegunka, wyciek ropny z nosa, wybroczyny na skórze i kaszel. Chore sztuki wybija się. Prowadzi się również profilaktyczne szczepienia ochronne. Choroba ta jest objęta ustawami o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt.
Ospa ptaków – zaraźliwa choroba wirusowa głównie kur, indyków, gołębi i kanarków, często śmiertelna. Postać skórna (na nieopierzonych częściach głowy żółtobrunatne, brodawkowe guzki), lub dyfteroidalna (zapalenie włókniste śluzówki jamy dziobowej, gardła, przełyku, tchawicy).
Zapobieganie – między innymi szczepienia ochronne.
Grypa koni – zakaźna choroba wirusowa koni. Objawy to: wysoka gorączka, osłabienie, zapalny obrzęk skóry, zapalenie spojówek, pochewek ścięgnistych, u klaczy niekiedy poronienia. Jeśli nie nastąpią powikłania, ustępuje samoistnie, zwykle po 3 - 5 dniach. Leczenie objawowe.

Wirusowe choroby zwierząt i ludzi:
Wścieklizna –wodowstręt, ostra choroba zakaźna zwierząt wolno żyjących (lisa, wilka, borsuka, jenota i sarny), rzadko – domowych (psa, kota, bydła i konia), a także człowieka, wywołana przez wirusy wścieklizny (z rodzaju Lyssavirus) uszkadzająca układ nerwowy. Zakażenie następuje przede wszystkim prze pokąsanie przez chore zwierzę, rzadziej przez oślinienie. Objawy u zwierząt: agresywność, niekiedy nienormalna łagodność, następne pobudzenie, bieg przed siebie, ślinotok, połykanie ziemi i szał. W końcowej fazie – porażenie i śmierć. U człowieka, po okresie wylęgania (przeciętnie 4 –12 tygodni), w miejscu pokąsania uczucie mrowienia, pieczenia, świądu. Po dostaniu się wirusa do ośrodkowego układu nerwowego występują objawy zapalenia mózgu: bóle głowy, nudności, pobudzenie psychoruchowe przechodzące w okres porażenny, śpiączka i zgon. Objawem charakterystycznym jest niemożność spożycia jakiegokolwiek płynu (stąd nazwa wodowstręt). Rzadziej wścieklizna u zwierząt lub ludzi przebiega bez objawów pobudzeniowych, tzw. wścieklizna cicha. Zachorowanie na wściekliznę, jak dotąd jest zawsze śmiertelne.
Zapobieganie u zwierząt:
Masowe szczepienia psów,
Szczepienia zwierząt dzikich (podanie szczepionki z wyłożonym pokarmem,
U ludzi narażonych na zarażenie wścieklizną stosuje się swoistą szczepionkę, niekiedy też immunoglobinę swoistą. Szczególnie podejrzane o wściekliznę są zwierzęta wolno żyjące, które zachowują się w sposób nienormalny, np. lis, sarna, borsuk nie uciekające przed człowiekiem. Brak dotychczas dowodów na zakażenie się człowieka, od chorych gryzoni, np. myszy, szczurów, chomików.

Pryszczyca – zaraza pyska i racic, bardzo zaraźliwa choroba wirusowa przeżuwaczu i świń (niekiedy przenosi się na człowieka), wywołana przez wirusy z rodziny Picornaviridae. Często epizootyczna i panzootyczna. Główne objawy: pęcherzyki na śluzawicy (u świń na tarczy ryjowej), w śluzówce jamy ustnej, w skórze wymienia i szparze między racicowej. Sztuki chorujące sporadycznie – wybija się (w celu zlokalizowania pryszczycy), w razie epizootii leczenie objawowe i szczepienia ochronne. Objęta ustawami o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt. Człowiek zaraża się przez kontakt z chorym zwierzęciem lub picie surowego mleka od sztuk chorych. Przebieg na ogół łagodny.

Wirusowe choroby ludzi:
HIV, ang. Human Immunodeficiency Virus, ludzki wirus nabytego zespołu upośledzenia odporności. Jest to retrowirus należący do grupy wirusów powolnych, wywołujących AIDS. Zidentyfikowany został przez 2 wirusologów: francuskiego L. Montagniera i amerykańskiego R. Gallo. Nazwy historyczna LAV i HTLV-III. Obecnie znane są 2 odmiany retro wirusa wywołujące AIDS: HIV-1 i HIV-2, uważany za mniej chorobotwórczy. Wykazuje on dużą zmienność antygenową. Uważa się, że pierwotnym gospodarzem HIV-1 były szympansy, a HIV-2 małpy mangaby rudoczelne. W latach 50 naszego stulecia nastąpiło przeniesienie wirusa do populacji ludzkiej. Materiał genetyczny wirusa stanowi pojedyncza nić RNA. W dojrzałym wirusie (wirionie) występują 2 niezależne nici RNA, połączone z 2 enzymami – odwrotną transkryptazą i integrazą. W zakażonym organizmie wirus rozpoznaje komórki zawierające receptor powierzchniowy CD4, głównie limfocyty T subpolucji CD4 (tzw. pomocnicze), komórki linii monocytarno- makrofagalnej. Po wniknięciu do komórki odwrotna transkryptaza przepisuje wirusowy RNA na komplementarny DNA, który ulega integracji z chromosomalnym DNA (prowirus). Okres utajenia zakażenia może trwać nawet do kilkunastu lat. Po aktywacji komórki, np., w niedotlenieniu tkanki czy narządu, wirus namnaża się, uwalnia z komórki bądź z fragmentem błony komórkowej (proces zbliżony do pączkowania), bądź przez rozpad komórki i zakaża inne. Następstwem tego jest zmniejszenie liczby limfocytów T CD4 oraz upośledzenie ich czynności, co powoduje postępujące osłabienie odporności komórkowej i humoralnej, a organizm staje się podatny na zakażenie innymi drobnoustrojami. Wirus HIV wywołuje chorobę AIDS – zespół chorobowy obejmujący często współistniejące infekcje lub nowotwory, rozwijający się na skutek upośledzenia ilościowego i jakościowego komórek układu immunologicznego. Chorobę wykryto na początku lat 80 XX wieku w USA, na Haiti i w kilku krajach Afryki Równikowej. Obecnie epidemia AIDS objęła kraje na wszystkich kontynentach. Wirus HIV przenosi się drogą kontaktów seksualnych, poprzez przetaczanie zakażonej krwi lub od zakażonej matki do płodu. Chorują homoseksualiści, narkomani wstrzykujący dożylnie niesterylnymi strzykawkami środki uzależniające, hemolitycy, biorcy transfuzji krwi, dzieci rodziców z grup ryzyka. Choroba prowadzi w ciągu kilkunastu miesięcy do wyniszczenia organizmu na skutek stanów gorączkowych, niedożywienia, uporczywych biegunek, a w końcu do śmierci (okres przeżycia do 3 lat). Ze względu na brak skutecznego leczenia przeciwretrowirusowego główny nacisk kładzie się na zapobieganie zakażeniu, są prowadzone akcje informujące o drogach szerzenia się AIDS i sposobach uniknięcia zakażenia. Wyeliminowane zostało zakażenie drogą przetaczania krwi dzięki badaniom wszystkich dawców na obecność przeciwciał anty-HIV. Prowadzone są badania nad wynalezieniem szczepionki przeciw HIV. Schemat wirusa HIV w załączeniu (rys. 2)
Heinego-Medina - choroba zakaźna, głównie wieku dziecięcego, wywołana przez jeden z trzech serotypów wirusa Poliomyelitis, obraz kliniczny choroby opisał w 1840 roku niemiecki ortopeda J. Heine, opis jej przebiegu zaś podał szwedzki pediatra O. Medin w 1890 roku. Zakażenie następuje przez przewód pokarmowy, a namnożony wstępnie w komórkach błony śluzowej, głównie jelit, wirus dostaje się do krwi (wiremia), z którą jest przenoszony do innych tkanek, głównie do ośrodkowego układu nerwowego, gdzie po dalszym namnożeniu wywołuje u części zakażonych zmiany. Po 9-12-dniowym okresie wylęgania u ok. 95% zakażonych występuje postać bezobjawowa lub subkliniczna choroba Heinego-Medina, u części- postać poronna z gorączką, bólem głowy, zapaleniem gardła i bólami mięśniowymi. Rozpoznanie tych postaci jest możliwe tylko na podstawie badań wirusologicznych. U kilku procent zakażonych występują kliniczne objawy zajęcia układu nerwowego: spośród nich u części (1% zakażonych) występuje postać porażenna- wiotkie i niesymetryczne porażenie kończyn dolnych, rzadziej górnych, w skrajnie ciężkich przypadkach zaś- porażenia opuszkowe, z porażeniem mięśni oddechowych. W ciągu 1-2 lat część porażeń może się cofnąć. Leczenie postaci porażennych polega na zabiegach i rehabilitacji.
Zapobieganie: szczepienia profilaktyczne (w Polsce obowiązkowe).
Odra- ostra, bardzo zaraźliwa choroba zakaźna wieku dziecięcego wywoływana przez wirus. Źródłem zakażenia jest chory w okresie kataralnym i w pierwszych dniach wystąpienia wysypki. Wirusy dostają się do organizmu przez drogi oddechowe (zakażenie kropelkowe lub pyłowe), namnażają się głównie w błonie śluzowej krtani, tchawicy, oskrzeli i oskrzelików, gdzie powstają nacieki zapalne. Okres wylęgania trwa 9-11 dni. Choroba zaczyna się złym samopoczuciem, wysoką gorączką, nieżytem nosa i spojówek. Występuje łzawienie i światłowstręt oraz suchy, męczący kaszel. W jamie ustnej pojawiają się charakterystyczne białawe plamki z czerwoną obwódką. Jest to tzw. okres nieżytowy, trwający 3-4 dni. Wysypka- nieregularne plamki lub grudki, w pełni rozwoju żywoczerwone- pojawia się najpierw za uszami, potem na szyi i twarzy, następnie na tułowiu i kończynach. Po 2-3 dniach plamki bledną, jednocześnie zanika kaszel i opada gorączka; zaczyna się okres zdrowienia. Z możliwych powikłań odry najczęstsze jest zapalenie płuc i ostre zapalenie ucha środkowego. Leczenie objawowe (przeciwgorączkowe), przy zapaleniu płuc- antybiotyki.
Zapobieganie: szczepienia ochronne (w 13-15 miesiącu życia), uodpornianie nieswoiste gammaglobuliną (immunoglobuliny), wczesna izolacja chorych (szczególnie ważna w żłobkach i przedszkolach). Objawy chorobowe odry w załączeniu (rys. 3)

Świnka-nagminne zapalenie przyusznicy, ostra, wirusowa choroba zakaźna przebiegająca z bolesnym obrzmieniem ślinianek przyusznych, niekiedy podszczękowych lub podjęzykowych. Częstym jej powikłaniem zwłaszcza u dzieci, jest zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, u dorosłych zaś- zapalenie jąder i trzustki. Zapalenie następuje zwykle drogą kropelkową przez kontakt bezpośredni, niekiedy pośrednio- przez zakażone przedmioty. Okres wylęgania 13-22 dni. Objawy: początkowo nieznaczny wzrost temperatury, bóle głowy, złe samopoczucie lub też od razu bolesne obrzmienie ślinianek, któremu towarzyszy gorączka do 39 stopni. Po 1-2 dniach gorączka spada, pojawiając się znowu, jeśli zostaną zajęte inne ślinianki. Około 3-4 dnia obrzęk ślinianek zmniejsza się, ustępując zwykle po 7 dniach. Leczenie wyłącznie objawowe; konieczna staranna pielęgnacja (należy dbać o higienę jamy ustnej!).
Ospa wietrzna – ostra wirusowa choroba zakaźna wieku dziecięcego z charakterystyczną pęcherzykową wysypką, pojawiającą się w kilku rzutach. Zakażenie następuje drogą kropelkową od chorego dziecka. Okres wylęgania 14 - 21 dni. Objawy zwiastunowe: złe samopoczucie, bóle mięśni i głowy, podwyższona ciepłota ciała, nietypowa wysypka wstępna. Właściwy początek ospy wietrznej – to wysypka pęcherzykowa pojawiająca się najpierw na tułowiu, potem na twarzy, ramionach i udach, również na owłosionej skórze głowy, czasem na błonach śluzowych. Początkowo wysypka składa się z czerwonych plamek i grudek, które szybko przekształcają się w pęcherzyki wypełnione surowiczym płynem, otoczone czerwoną obwódką. Po 2-3 dniach pęcherzyki zamieniają się w krosty, które wkrótce przysychają, pokrywając się strupami. Po ich odpadnięciu pozostają przemijające przebarwienia skóry. Wysypka pojawia się w kilku rzutach. Na skórze chorego istnieją jednocześnie różne jej postacie.
Leczenie: na początku choroby – influmin, później – objawowe.
Zapobieganie: izolacja chorych do czasu odpadnięcia strupów.
Zmiany chorobowe na skórze w załączeniu (rys. 4).
Grypa – influenca, ostra choroba zakaźna wywołana przez swoisty wirus występująca najczęściej w postaci większych epidemii. Ostatnio najczęstsza przyczyną grypy jest wirus typu A i jego podtypy. Szerzy się drogą kropelkową.
Okres wylęgania: od kilkunastu godzin do 3 dni.
Objawy: początek nagły, z dreszczami, z bólami mięśniowo-stawowymi i głowy, uczuciem ogólnego rozbicia. Częste są bóle przy poruszaniu gałkami ocznymi, bóle i drapanie w gardle, suchy kaszel. Gorączka już na samym początku sięga ponad 39 (u ludzi młodych; starsi mają niewielką gorączkę). Niekiedy występują objawy ze strony przewodu pokarmowego (bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunki). W przypadkach nie powikłanych gorączka trwa 2-4 dni, ale dość długo utrzymuje się osłabienie, kaszel, katar. Chory jest zakaźny w czasie całego okresu trwania grypy. Powikłania grypy są różnorodne. Do najczęstszych należą: zapalenie płuc odoskrzelowe lub płatowe (wtórne zakażenia gronkowcem złocistym, pałeczką zapalenia płuc), podgłośniowe zapalenie krtani, zapalenie zatok przynosowych, zapalenie ucha środkowego. Poszczególne epidemie grypy mają często swe charakterystyczne powikłania.
Leczenie objawowe (środki przeciwgorączkowe, przeciw bólowe, głównie salicylany). Antybiotyki stosuje się tylko w powikłaniach, lub dla osłony przed nimi.
Zapobieganie: na ogół brak jest skutecznego środka zapobiegawczego przeciw grypie. Szczepionki budzą duże nadzieje, ale przygotowanie ich w odpowiedniej ilości jest trudne, trzeba, bowiem trafić akurat na tę odmianę wirusa, która może spowodować przewidywaną epidemię. Ważne jest izolowanie chorych na cały okres trwania choroby.
Opryszczka (febra), choroba skóry pochodzenia wirusowego. Liczne, drobne pęcherzyki wypełnione przezroczystą wodnista cieczą, zazwyczaj piekące lub swędzące, skupione w bezładne grupy na zaczerwienionym podłożu – zwykle na wargach, twarzy, narządach płciowych (na przejściu skóry w błonę śluzową). Ustępują bez pozostawienia śladów. Opryszczka często towarzyszy przeziębieniu, chorobom gorączkowym i miesiączce. Leczy się łagodnymi zasypkami, fioletem goryczki itp. Obraz wirusa opryszczki w załączeniu (rys. 5)
Aby ustrzec się zakażenia chorobami wirusowymi, bardzo ważne jest przestrzeganie zasad higieny osobistej, izolowanie osób chorych, nie spożywania pokarmów niewiadomego pochodzenia, a w okresie wzmożonej zachorowalności profilaktyczne spożywanie witamin.