Japoński Cud Gospodarczy 1954 - 1971

Japonia wkraczała na drogę nowoczesnego rozwoju gospodarczego już w latach 1820-1830, a potem gwałtownie w czasie Restauracji Meiji po 1868 roku. To wydarzenie przyniosło nieoczekiwane polityczne i gospodarcze przemiany. W ciągu dwóch dziesięcioleci powstały zręby nowego systemu gospodarczego który w późniejszym okresie umożliwił Japonii spektakularny rozwój nazywany dziś „cudem gospodarczym”.
W mojej pracy postaram się pokazać jakie czynniki wewnętrzne i zewnętrzne miały decydujący wpływ na ten trwały i długo terminowy postęp. Pracę skonstruowałem tak aby jak najlepiej naświetlić sytuację gospodarczą i społeczną Japonii, co w dalszej części pracy wykorzystam do analizy czynników wpływających bezpośrednio na omawiany cud i rolę w nim państwa.
W pierwszym rozdziale skupie się na nowożytnej historii Japonii. Wydarzenia tamtego okresu miały swoje odzwierciedlenie w przebiegu awansu ekonomicznego.
Postaram się też pokrótce opisać charakterystyczne dla kultury japońskiej cechy charakteru i usposobienie a także pozaekonomiczne czynniki które bez wątpienia wpłynęły na charakterystykę japońskiego sukcesu
Drugi rozdział poświeciłem opisaniu natury japońskiego cudu. Wyjaśnię dlaczego wybrałem lata 1954 – 1971 jako granice tego okresu i dlaczego nie jest przesadne określenie „cud”.
Ważną role odegrały również czynniki ekonomiczne, nie związane bezpośrednio z działalnością rządu lub innych instytucji. Dlatego w kolejnym rozdziale zajmę się charakterystyką okresu tuż przed „cudem” i w czasie jego trwania. Postaram się przedstawić opis sytuacji ekonomicznej w kraju i na świecie. Jest to niezbędne aby zrozumieć wydarzenia okresu 1954- 1971, gdyż Japonia prowadziła aktywna politykę ekspansji na zagraniczne rynki zbytu.
W końcowym rozdziale spróbuje pokazać bezpośrednie narzędzia oddziaływania państwa na gospodarkę. Państwo i przedsiębiorstwa wspólnie wybierają gałęzie przemysłu rokujące szczególne nadzieje rozwojowe, a następnie wspierają je za pomocą rożnych narzędzi polityki fiskalno finansowej. Japoński rząd używał wszystkich współcześnie dostępnych narzędzi które jego zdaniem mogłyby pomoc we wzroście lub go stymulować.




Dziedzictwo historyczno- kulturowe Japonii

Podczas gdy droga rozwoju ekonomicznego w krajach uprzemysłowionych starego kontynentu oraz Stanach Zjednoczonych była procesem stopniowych ewolucyjnych przemian w Japonii zmiany nastąpiły nagle i nieoczekiwanie. 1868- rok Rewolucji Meiji, kiedy cesarz Meiji odzyskał władzę uznawany jest za początek współczesnej historii Japonii.
Chociaż społecznego i politycznego życia Japonii w okresie poprzedzającym Meiji nie można określić jako zacofane, gdyż pod wieloma względami było na wysokim poziomie, jednak cechowała je wyspiarskość i zamknięcie dla zewnętrznych wpływów w wyniku narzuconej polityki izolacjonizmu, prowadzonej przez Rząd Feudalny od 1641. roku. Ponadto ograniczona była wolność poruszania się i wyboru pracy. Tak wiec do lat pięćdziesiątych XIX wieku praktycznie nie istniał handel zagraniczny, gospodarka Japonii była feudalna, oparta na rolnictwie, z większością ludności żyjącej na granicy ubóstwa, w przeciwieństwie do innych krajów na progu industrializacji. Różnicę tę podkreśla fakt, że przybliżona wartość dochodu narodowego na głowę na początku rozwoju gospodarczego w niektórych krajach była pięciokrotnie wyższa niż w Japonii w 1868. roku.
Reformy okresu Meiji, które trwały do 1912 roku, często porównywane są z rewolucjami burżuazyjnymi w Europie. Jednak nie była to ani rewolucja burżuazyjna ani chłopska. Zmiany były zainicjowane i przeprowadzone przez klasę rządzącą- samurajów, a ich przyczyną nie były ruchy rewolucyjne mas, jakie wystąpiły w Europie czy Ameryce Północnej.
Osiągnięcia cywilizacyjne i potęga gospodarcza oraz militarna państw europejskich i Stanów Zjednoczonych przyciągały uwagę młodych „oświeconych” samurajów. Jeśli w okresie rządów Tokugawy wyjazd za granicę karany był śmiercią, to wówczas głowni przywódcy sami organizowali liczne misje poznawcze. Do Japonii zaczęto zapraszać zagranicznych specjalistów. Cel działań reformatorskich zamierzano realizować wykorzystując europejską wiedzę i japońskiego ducha , jak głosiło hasło tego okresu. Modernizację kraju przeprowadzono w warunkach zachowania podstawowych elementów tradycyjnego systemu społecznego i politycznego(np. kontynuowano tradycje inżynierii społecznej). Reformy Meiji nie osłabiły centralnej władzy państwowej, a jedynie zmniejszyły zakres instytucjonalnej regulacji życia społecznego. Co ważniejsze właśnie wtedy państwo zaczęło aktywnie popierać rozwój ekonomiczny. W początkowym okresie rozwoju przemysłu na rynku zdecydowanie przeważały małe przedsiębiorstwa. Państwo widząc w koncentracji i centralizacji kapitału i produkcji jeden z podstawowych środków wzmocnienia zdolności konkurencyjnej japońskich przedsiębiorców na arenie krajowej oraz międzynarodowej, zaczęło promować duże grupy handlowo-finansowo-przemysłowe tzw. Zaibatsu.
Otwarcie kraju i przyswojenie osiągnięć techniczno- ekonomicznych cywilizacji europejskich pozwoliło umocnić kraj. Już w kocu XIX wieku Japonia zaczęła otwarcie rywalizować z mocarstwami kolonialnymi o wpływy na Dalekim Wschodzie. Za takiego typu działania można uznać zagarnięcie Tajwanu w 1874, lub ekspansje w Chinach (1894-1895) .
W 1915 raku Japonia ogłosiła 21 żądań wobec Chin co zaniepokoiło inne kraje. W 1921 prze ustalenie parytetów wielkości floty i potwierdzenie dotychczasowych stref wpływów Stany Zjednoczone i kraje europejskie próbowały ograniczyć dalsze umacnianie się międzynarodowej pozycji Japonii. Jednak w końcu lat dwudziestych w kręgach wojskowych nastroje nacjonalistyczne dalej narastają. W 1938 uchwalono ustawę o generalnej narodowej mobilizacji. W tym czasie koncepcje Wielkiej Azjatyckiej Strefy Dobrobytu propagowała przede wszystkim armia i ściśle z nią związana oligarchia. Były one zainteresowane w ekspansji zmierzającej do zdobycia rozległego obszaru wpływów ekonomicznych i politycznych zwłaszcza w Azji. Podboje i emigracja miały zapewnić odpływ stale rosnących rzeszy bezrobotnych z przeludnionych miast i wsi. Emigracja ze wsi miała być swego rodzaju substytutem reformy rolnej a osadnictwo w Mandżurii, Korei i innych krajach zapewnić dominację japońską oraz dopływ taniej żywności i rozwój krajowego przemysłu.
Próbując wyjaśnić źródła dynamiki rozwoju Japonii należy zwrócić uwage nie tylko na czynniki wewnętrzne ale również zewnętrzne. Sytuacja w ówczesnym świecie sprzyjała Japonii w wypracowaniu sobie „gruntu” do późniejszego prężnego wzrostu.
Powojenny sojusz z USA zapewnił zarówno dostęp do rozległego i wymagającego rynku zbytu, jak i umożliwił korzystanie z amerykańskiej technologii oraz know-how. Ponadto narzucone przez aliantów zmiany w konstytucji ograniczające wydatki na zbrojenia do 1% dochodu narodowego brutto także można zaliczyć do zewnętrznych czynnikow mających wpływ na późniejszy rozwój Japonii. Nie był to jednak czynnik decydujący o wzroście dynamiki rozwojowej. Podstawę rozwoju stanowił wysoki udział akumulacji i inwestycji w dochodzie narodowym, przekraczający w latach sześćdziesiątych i na początku lat siedemdziesiątych 30%. Przykład Korei Południowej i Tajwanu – krajów o stosunkowo wysokim udziale wydatków na zbrojenia – wskazuje, że to nie wydatki rządowe ile wysoko udział wartości dodanej w dochodzie narodowym tworzy podstawę wysokiego udziału akumulacji i określa dynamikę rozwojową gospodarki narodowej. Bez wątpienia szeroki dostęp po II Wojnie Światowej do rozległego rynku amerykańskiego w dużej mierze zrekompensował utratę rynku Chińskiego. Konieczność dostosowania się do zwiększonych wymagań jakościowych jak i odmiennej struktury popytu wywarła korzystny wpływ na poźniejszą dynamikę gospodarczą.
Równie ważny wpływ miała prędkość postępu technicznego w tamtym okresie i zmiany w strukturze produkcji. Przyspieszony postęp techniczny w znacznej mierze był możliwy dzięki importowi zagranicznych technologii i know – how w zakresie produkcji oraz zarządzania. Transfer ten do Japonii nie odbywał się jednak swobodnie.
Przez wiele powojennych lat kontrola tego importu była jednym z ważniejszych instrumentów realizacji polityki przemysłowej Japonii. Import zagranicznej technologii wymagał aprobaty MITI (Ministra of International Trade and Industry – Ministerstwo Handlu i Przemysłu), a uzyskiwało się ja tylko wówczas gdy MITI uznało, że jest w pełni uzasadniony oraz gwarantuje szybkie wdrożenie, dyfuzje i efekty ekonomiczne. Tak więc import ten nie był swobodnie kształtowany przez siły rynkowe lecz stanowił efekt złożonego procesu współdziałania państwa i wielkiego biznesu w ramach polityki przemysłowej.
Jednak teza o korzystnym układzie czynników zewnętrznych nie jest w stanie wyjaśnić wszystkich źródeł dynamiki rozwojowej okresu 1954 – 1971. Co więcej, podkreślając korzystny splot czynników politycznych i koniunkturalnych związanych z sojuszem ze Stanami zjednoczonymi, Wojną Koreańską, czy wojną wietnamską należy dostrzec również wystąpienie zjawisk negatywnych. Można do nich zaliczyć konsekwencje radykalnego ograniczenia współpracy gospodarczej z Chinami (największym partnerem przed II Wojną Światową), czy współpracy z krajami socjalistycznymi a zwłaszcza z ówczesnym Związkiem Radzieckim. Poszukując źródeł dynamiki można spotkać stwierdzenie, ze Japonia w okresie powojennym szeroko korzystała z liberalizacji handlu światowego, pokoju międzynarodowego, zagranicznych technologii, nie wnosząc wiele pozytywnego od siebie. Przez lata utrzymywała system handlowy i finansowy chroniący krajowych producentów i instytucje finansowe przed zagraniczną konkurencją. Ponadto niewiele przeznaczając na swoją obronę i nie uczestnicząc w systemie zachodniej obrony korzystała z amerykańskiego „parasola militarnego” nie płacąc za to praktycznie nic. Co więcej osiągnęła znaczne korzyści z obsługi amerykańskich baz i floty na terenie Japonii jak i na dalekim wschodzie.
Przez wiele lat japoński rząd nie był zbyt hojny w udzielaniu pomocy gospodarczej krajom rozwijającym się. Do niedawna udział w finansowaniu ONZ, jak i udział w kapitale Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) czy grupy banku światowego był także skromny.
Należy też spojrzeć na rolę czynników zewnętrznych z innej strony. Nie były one przyczyną zmian w strefie realnej ale także przyczyniły się do zmiany funkcjonowania całego społeczeństwa. Japonia to państwo którego kultura kształtowała się prze wiele wieków i posiada wiele oryginalnych wartościowych cech, rzadko spotykanych gdzie indziej.
W Japońskiej rodzinie, pracy czy w państwie od wieków panują pionowe więzi przyporządkowania rzutujące na całokształt stosunków międzyludzkich, które w Japonii przybierają postać przede wszystkim relacji miedzy różnymi grupami nie zaś jednostkami.
Cechy jak lojalność, bezkonfliktowość, zdyscyplinowanie i głęboki patriotyzm oraz pęd do zdobywania wiedzy są powszechnymi cechami osobowości. Bez wątpienia zjawisko to wywarło duży wpływ na sukcesy Japończyków. Do cech mniej znanych czy uświadamianych można zaliczyć skłonność do rozwiązań konsensualnych, umownych i nieformalnych. Uwidacznia się to m.in. w polityce prokartelowej Państwa (organizacja kartelu w rezultacie chroni przed bankructwem najsłabsze firmy), braku oficjalnych kontraktów w postaci umowy o pracę, magii osobistych rekomendacji, czy wyjątkowej roli grupy.
W momencie otwarcia Japonii na zachód i zderzenia się tych dwóch całkiem odrębnych kultur życie Japończyków uległo nieuchronnym zmianom jednak „szkieletowe” cechy usposobienia i charakteru pozostały nie zmienione.
Historia Japonii charakteryzuje się wyraźnymi etapami rozwojowymi. Łączą się one z istotnymi zmianami warunków rozwoju wewnętrznych i zewnętrznych oraz odpowiadającymi im zmianami państwa. Można powiedzieć, że w połowie XIX wieku to groźba kolonizacji prze obce mocarstwa wyzwoliła reakcje nacjonalistyczne i wzbudziła niezbędne procesy dostosowawcze. Również ogólnoświatowy kryzys gospodarczy 1929 – 1932 i chęć zapewnienia bezpieczeństwa ekonomicznego były wyraźnymi czynnikami skłaniającymi naród i ludzi nim rządzących do mobilizacji wewnętrznej i imperialistycznej ekspansji w latach 1933 – 1945. Także wymuszone na Japonii, przez zwycięzców II Wojny Światowej, reformy polityczno – gospodarcze pobudziły procesy rozwojowo – dostosowawcze, które były podstawą do zaistnienia późniejszego „cudu” gospodarczego. Należy również zwrócić uwagę na reakcje państwa, które dostosowywało swoją politykę, kierunek wykorzystania zasobów produkcyjnych alby uzyskać jak najlepsze wyniki.


Dlaczego cud?

Okres gwałtownego wzrostu gospodarczego w latach 1954 – 1971 nazywany też „japońskim cudem gospodarczym charakteryzował się umacnianiem międzynarodowej konkurencyjności gospodarki i próbą przejścia do otwartego systemu ekonomicznego.
Analizowany okres obejmuje siedemnaście lat funkcjonowania gospodarki japońskiej. Rok początkowy wybrałem tak aby uniknąć ewentualnej przypadkowości w kształtowaniu się dochodu narodowego, wynikającej ze wzmożonej aktywności gospodarczej przy odbudowie kraju, ze zniszczeń wojennych lub w skutek amerykańskiej mobilizacji dla Wojny Koreańskiej. Z kolei rok 1971 oznacza koniec „cudu” wraz z pojawieniem się szeregu negatywnych zjawisk ekonomicznych o wymiarze światowym, takich jak zawieszenie wymienialność dolara na złoto, czy stagflacja w gospodarce światowej.
Omawiany okres zaskakuje wzrostem stopy inwestycji (z 23,5% w roku 1954 do 38,8% w roku 1972) i jednocześnie ogromny spadek stopy konsumpcji (z 66,2% do 53,5%) co jest jednocześnie jednym z najwyższych notowanych wyników w nowożytnej historii świata. Jednak najbardziej zadziwiający jest sam poziom omawianych wielkości, co ich zmiany w tak szybkim tempie na przestrzeni całego okresu siedemnastu lat.
Dochód narodowy brutto w tym czasie zwiększył się prawie pięciokrotnie. Inwestycje oraz eksport uległy czterokrotnemu wzrostowi. W tym samym czasie konsumpcja prywatna w Japonii jedynie się podwoiła, ale w zestawieniu np. ze Stanami Zjednoczonymi, jest to i tak wzrost dwukrotnie większy. W tabeli 1. przedstawione są wartości składowe dochodu narodowego brutto z początku i końca „cudu”.



Tabela 1. Japonia 1954 – 1971. Zestawienie podstawowych wielkości ekonomicznych w sferze podziału dochodu handlowego ( w procentach).
Rok Dochód narodowy= brutto Konsumpcja +Inwestycje +Wydatki rządowe +Eksport -Import
1954 100 66,2 23,5 11,0 10,2 11,0
1971 100 53,5 35,8 8,0 11,7 9,0

Źródło: T. McCraw (ed.), America versus Japan. A Comparative Study of Business- Govermant Relations at the Harvard Business School, Harvard Business School Press, Boston 1988, s.2


Po przestudiowaniu wartości z tebeli 2. przedstawiającej skalę strukturalnych przeobrażeń wysoko rozwiniętych krajów świata można zobaczyć, że Japonia w latach 1953-1983 charakteryzowała się szczególną dynamika wzrostu plasując się na pierwszej pozycji wśród rozwiniętych gospodarek rynkowych. Dotyczy to zarówno okresu przyspieszenia gospodarczego jak i całej następnej dekady. Podsumowując należy stwierdzić że nie sposób się oprzeć wrażeniu iż termin „cud gospodarczy” nie jest przesadny.

Tabela 2. Wybrane wskaźniki wzrostu gospodarczego w Japonii i innych krajach wysoko rozwiniętych w latach 1953-1983 (przeciętne, roczne zmiany procentowe)
Kraj PNB Produkcja Przemysłowa Udział Eksportu
1953-73 1973-83 1953-73 1973-83 1953-73 1973-83
Japonia 9,3 3,7 12,9 2,7 9,2 6,0
Francja 5,3 2,3 6,1 0,9 0,6 -0,8
RFN 5,5 1,7 6,3 0,5 9,2 -3,1
Włochy 5,3 1,8 7,3 1,2 3,7 1,2
Wielka Brytania 3,0 1,0 3,1 -0,5 -11,6 -1,4
USA 3,4 1,9 4,1 1,2 -11,7 1,1
Źródło: A. Boltho. Was Japan’s industrial Policy Successful? “Cambridge Journal of Economics” 1985, No. 9.


Czynniki ekonomiczne

Wyraźna dynamika wzrostu w latach pięćdziesiątych wynikała nie tylko z postępu technicznego, czy sprzyjających warunków zewnętrznych, ale przede wszystkim z przyjęcia za cel pełnowymiarowego zatrudnienia w wielu krajach rozwiniętych oraz ustalenia stałych kursów walutowych przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Zmieniono w ten sposób system wymiany waluty na złoto, co utorowało drogę bardziej stabilnym warunkom dla swobodnego handlu międzynarodowego.
W ramach powojennych reform MFW , dolar amerykański stał się głowną walutą z ustalanymi kursami wymiany. Dla Japonii w 1949. roku kurs ten wynosił 360 jenów za dolara i utrzymał się do rewaloryzacji zwyżkowej jena w 1971, co znacznie umocniło konkurencyjność gospodarki japońskiej. Takie warunki otworzyły japońskim firmom drogę do zdobywania trudnego międzynarodowego rynku.
Po powojennej czystce wśród przywódców przemysłowych zarządzanie japońskimi przedsiębiorstwami znalazło się w rekach zawodowych menadżerów którzy popierali aktywną ekspansje i dążenia do osiągnięcia wysokich zysków.
Intensywna konkurencja doprowadziła do powstania nowych dziedzin, importu nowych technologii, w celu prześcignięcia rywali i wyrównywania różnicy pomiędzy Japonią a krajami zachodnimi. W niektórych wypadkach było to nawet dziesięcioletnie opóźnienie. Dążono również do podniesienia poziomu inwestycji. Przemysł włókienniczy stanowił dobrą ilustracje tej ekspansji na nowe dziedziny takie jak produkcja włókien sztucznych. Toyo Rayon importował technologie produkcji nylonu od firmy Dupont, a w 1955 dołączył do niego Ippon Rayon, zachęcony sporymi zyskami. Ci ,którzy dołączyli później weszli nie tylko na rynek nylonu, ale również przejęli produkcje poliestru.
Przemysłowa polityka rządu, która zapewniła pomoc w czasie recesji poprzez kartele, ulgi podatkowe, zwiększone zamówienia, zachęcała firmy do odważnej działalności i podejmowania nowych przedsięwzięć. Układ ten przynosił sukcesy do początku lat siedemdziesiątych. Inwestycje przemysłowe przestały wykorzystywać jedynie kapitał akcyjny i zwróciły się ku pożyczkom, emisji obligacji itd.
Wysokie odsetki nie odstraszyły nowej kadry menadżerów, o ile mogli osiągnać wyższe zyski dzieki wykorzystaniu pełnych mocy produkcyjnych przy zastosowaniu nowych urządzeń. Wyższe zyski oznaczały wyższe inwestycje, które wspierane były przez popyt konsumpcyjny, którego udział w przyroście produktu narodowego brutto wynosił około 40%. W analizowanym okresie, około jedna trzecia popytu krajowego była związana z inwestycjami. Tak wiec gospodarkę napędzał popyt tworzony przez wysoki poziom inwestycji i chociaż inwestycje rządowe sięgały zaledwie 7-9%, ich znaczenie było o wiele większe, gdyż przeznaczone były na ulepszenie infrastruktury w tym budowę dróg i portów. Równie ważną rolę w równomiernym i szybkim rozwoju, były stabilne, szczególnie w porównaniu z sytuacją w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, stosunki pomiędzy pracownikami a kierownictwem, umacniane przez zakorzeniony już system senioratu i zatrudnienia dożywotniego.
Na początku lat 60-tych wystąpił niedobór siły roboczej, który spowodował wzrost zarobków. Wzrost ten wymusiły związki zawodowe przy pomocy corocznej „ofensywy wiosennej”. Wzrost wydajności pracy w sektorze rolniczym i usługowym, a także w małych przedsiębiorstwach produkcyjnych był ograniczony, dlatego ceny artykułów rolniczych i usług wzrosły znacznie, by dorównać wyższym kosztom prac. Rezultaty tego były zaskakująco dobre, bo pod koniec lat 60- tych około 95% ludności osiągnęło poziom klasy średniej.
Jednak nieodłącznym elementem gospodarki rynkowej jest konkurencja. Wiele gałęzi japońskiej produkcji zaczęło importować zagraniczne technologie w celu zwiększenia wydajności pracy i zmniejszenia kosztów. Niektóre były zupełnie nowe dla Japonii, np. produkcja nylonu i walcowanie ciągłe w wytwarzaniu stali.
Inne wynikały z doświadczeń wojennych. Wiele firm produkujących niegdyś na potrzeby wojska musiało zmienić swoja produkcje aby dostosować się do nowych warunków. Dało to początek przejmowaniu produkcji masowej w takich dziedzinach jak radioodbiorniki, telewizory, aparaty fotograficze, zegarki, maszyny do szycia itd.
Dzięki współpracy technicznej z producentami europejskimi otworzyła się droga do produkcji specjalnej stali i ulepszania metod odlewania, co umożliwiło rozwinięcie się przemysłu samochodowego. Jako nowa dziedzina w Japonii był on traktowany ze szczególna troską. Rząd Japoński ograniczył import samochodów do 1965 roku co wzmocniło konkurencję rodzimych producentów w zdobywaniu rynku krajowego. Spadające ceny i stabilny rynek wewnętrzny sprawiły ze japońscy producenci poczuli się dość pewnie i po 1965 zaczęli eksport.
Przekształcony po wojnie przemysł ciężki i chemiczny zapoczątkował kolejny etap rozwoju gospodarczego Japonii. Gospodarka elastycznie reagowała na zmiany dzięki energicznemu działaniu firm, jednolitym celom pracowników i kierownictwa, zwiekszonej konkurencyjności wyrobów japońskich oraz korzystnych terms of trade. Przemysł ciężki i chemiczny był kluczem do cyklicznego zdecydowanego rozwoju gospodarki i nie tylko wzajemnie się wzmacniały i poszerzały popyt w całym kraju ale również stymulowały inne gałęzie przemysłu przez kształtowanie popytu.


Narzędzia oddziaływania państwa na gospodarkę

Współczesny interwencjonalizm państwowy obejmuje zarówno sferę alokacyjną opartą na zasobach finansowanych przez państwo, jak i sfere regulacyjną w mniejszym stopniu zwiazaną z przepływami pieniężnymi. W Japonii obecność państwa w tej drugiej dziedzinie jest znacznie bardziej widoczna.
Państwo i przedsiębiorstwa wspólnie wybierają gałęzie przemysłu rokujące szczególne nadzieje rozwojowe, a następnie wspierają je za pomocą rożnych narzędzi polityki fiskalno finansowej. Dzieje się tak dopóki typowane branże nie osiągną samodzielności i nie rozpoczną eksportu. Również dziedziny podlegające strukturalnym problemom lub restrukturyzacji są „pod opieką” państwa. Jest to tak zwany Industrial Targeting. Trzy-, cztero-letnie prognozy rozwoju gospodarczego sporządzane przez Agencję Planowania Ekonomicznego (EPA), stanowią istotną orientację w sytuacji ekonomicznej. Nie mają one natury wiążącej i tym się różnią od centralnego planowania w krajach socjalistycznych, ułatwiają za to planowanie indywidualnych decyzji.
Państwo japońskie nie wkracza w tradycyjny obszar działalności produkcyjno – handlowej. W dziedzinie finansów jego miejsce można określic terminem „gwaranta”.
Mimo że podstawowe środki na rozwój przemysłu pochodzą z banków komercyjnych to jednak Bank Japonii (BOJ) odegrał fundamentalną rolę jako ubezpieczyciel prywatnych kredytów dla dynamicznie rozwijających się firm. Rownie istotną rolę odegrało Ministerstwo Finansów (MOF). W dziedzinie polityki fiskalnej ma ono władzę niemal absolutną. Wszystkie zasadnicze kwestie regulowane są przez MOF a zmiany w budzecie dokonywane przez rząd maja raczej charakter kosmetyczny.
Ministerstwo Finansów dążąc do utrzymania swojej biurokratycznej władzy, starało się stosować nieformalną zasadę inkrementalizmu czyli automatycznego zwiekszania przydziału środków na każdy z dotychczasowych celów, tak by uniknąć niepotrzebnych tarć i niesnasek miedzy poszczególnymi ministerstwami. MOF z wyjątkiem okresów szczególnej prosperity i związanych z tym znacznych wpływów budżetowych, na ogół było za polityką „trudnego pieniądza”.
Jednak głównym instrumentem wpływu państwa na gospodarkę był Program Inwestycji i Pożyczek Budżetowych FLIP. Jest to trzecia cześć systemu budżetowego. Pozostałe dwie obejmują budżet centralny dotyczący wydatków rządowych na realizację trzynastu najważniejszych programów, oraz zespół rachunków wyspecjalizowanych utworzonych w celu finansowania określonych przedsięwzięć lub gospodarowania specjalnymi funduszami.
FLIP przeznaczany był głownie na finansowanie państwowych projektów infrastrukturalnych, działalności inwestycyjnej 48 państwowych korporacji oraz działalności pożyczkowej rządowych instytucji finansowych. Program inwestycji i pożyczek budżetowych opracowywany jest każdego roku przez MOF a następnie zostaje przedyskutowany przez rząd i parlament. MOF może dokonywać drobnych zmian w ciągu roku jeżeli uzna ze wymaga tego sytuacja ekonomiczna.
Analizując rozdysponowanie FLIP w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych widać, że średnio aż 23,6 % środków przeznaczane jest na rozwój kluczowych gałęzi przemysłu, natomiast 22,9% wydawane jest na finansowanie infrastruktury socjalnej.
W okresie powojennym gospodarka japońska obciążona była hiperinflacja. Aby zapewnić bezinflacyjny wzrost zastosowano dwie zasady: zrównoważonego budżetu oraz tzw regułę 20% która stanowi, że wpływy podatkowe państwa mają sięgać około 20% dochodu narodowego.
Rząd japoński przestrzegał zasad mechanizmu rynkowego. Wydatki kapitałowe firm pokrywane są z zysków netto uzupełniane o kredyty. Jedynie w przypadkach społecznie ważnych, charakteryzujących się dużymi nakładami, ryzykiem oraz długim okresem zwrotu FLIP uzupełnia komercyjny kapitał w celu zapewnienia odpwoeidniej alokacji środków.
Kolejnym elementem polityki państwa wpływającym na gospodarkę jest system podatkowy. Nowoczesna polityka podatkowa rządu wobec przedsiębiorstw ma swój początek w okresie powojennym. Zwiększony w czasie Wojny Koreańskiej podatek od korporacji wynosił 42%. Wraz z zakończeniem wojny był stopniowo obniżany aby w roku 1966 osiągnać poziom 35%, który bez większych zmian utrzymał się do końca 1971r.
W okresie 1955 – 1966 dokonano szeregu innych posunięć, m.in. wprowadzono niższe opodatkowanie dla małych przedsiębiorstw oraz zmniejszenie podatku op dywidend wypłacanych akcjonariuszom. Takie zabiegi pobudziły gospodarkę oraz wpłynęły korzystnie na inwestorów.
Poza podatkiem od korporacji ,japońska polityka fiskalna tradycyjnie opiera się na wyspecjalizowanych bodźcach przyśpieszonej amortyzacji oraz wydzielaniem części dochodów przedsiębiorstwa, nie wliczanych do podstawy opodatkowania. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych metody te stanowiły istotne instrumenty polityki przemysłowej, ukierunkowując rozwój wybranych gałęzi przemysłu i eksportu. Jednak korzyści osiągnięte przez poszczególne branże ze stosowania tego systemu były różne. Na przykład w latach 1962 – 1971 średni dla całego przemysłu wskaźnik (stosunek korzyści finansowych przy użyciu preferencyjnych metod licznia deprecjacji majątku trwałego do całości wydatków inwestycyjnych ogółem) wynosił 8%. Powyżej średniej uplasowały się : przemysł stoczniowy (15%), przemysł maszynowy(12%) i włókienniczy (10%), a poniżej przemysł chemiczny (5%). Szczególnie wysokie odpisy amortyzacyjne np. około 20% miały miejsce w przemyśle stoczniowym i stalownictwie w latach 1960 – 1969.
W latach siedemdziesiątych z powodu nasilających się trudności w zrównoważeniu budżetu państwa MOF zdecydowało się na likwidację selektywnych korzyści oraz z corocznych obniżek z podatku od korporacji. Nie oznaczało to jednak rezygnacji państwa z fiskalnych metod oddziaływania. Zmieniły się tylko jego instrumenty – z podatkowych na pożyczkowe. Kredyt według subsydiowanej stopy procentowej stał się głownym narzędziem kontroli sektora prywatnego.
Podsumowując działania polityki fiskalnej Japonii trzeb zwrócić uwagę na jej oszczędność i zjawiska o tym decydujące. Rząd realizował wieloletni program ograniczenia zatrudnienia a administracji państwowej ustalając coroczne wskaźniki redukcji etatów. Funkcje budżetu centralnego takie jak inwestycje państwowe oraz stumulowanie gospodarki w czasie recesji, w pewnej mierze przejął FLIP. Dzięki temu rząd mógł systematycznie unikać deficytów, a rozmiary FLIP systematycznie rosną, gdyż zwiększają się oszczędności na rachunkach pocztowych i fundusze ze składek emerytalnych. Ponadto wydatki na cele społeczne utrzymywały się na niewysokim poziomie w porównaniu z innymi rozwiniętymi krajami.
Polityka monetarna to drugi duży filar systemu finansowego Japonii. Polityka pieniężna realizowana przez państwo ma szczególne znaczenie wśród metod oddziaływania na sektor prywatny. Wykorzystuje ona wszystkie dostępne współcześnie mechanizmy, zarówno te właściwe innym krajom jak i specyficzne japońskie. W okresie przyspieszonego wzrostu gospodarczego struktura systemu była stabilna. Wyróżniała się niskim poziomem aktywów w rękach prywatnych, a także małymi rozmiarami długu państwowego w stosunku do dochodu narodowego.
Głównym celem systemu finansowego była transformacja oszczędności ludności w długookresowe kredyty dla spragnionego przemysłu. Rząd obawiając się inflacyjnego wzrostu gospodarki prowadził politykę ograniczonej emisji obligacji na rynku kapitałowym. Sztucznie obniżał ich oprocentowanie.
Do połowy lat sześćdziesiątych, stosunkowo wyraźne źródło finansowania wydatków inwestycyjnych stanowiły akcje zwykłe przedsiębiorstw, a ich zasób w rekach prywatnych stanowił aż 20% całości aktywów tego sektora. Utrzymywanie się niedojrzałych japońskich rynków kapitałowych przy w zmożonym stałym popycie inwestycyjnym przyczyniło się, pod koniec lat sześćdziesiątych do umocnienia roli banków jako głownego ogniwa realizacji zamówień inwestycyjnych przemysłu. Stopień pokrycia potrzeb pieniężnych biznesu w latach 1953 – 1972 przedstawia tabela 3.

Tabela 3. Zewnętrzne źródłą funduszy przemysłowych 1953 – 1972 (przeciętne roczne, w procntch)
Okres Akcje Obligacje przemysłowe Pożyczki z prywatnych instytucji finansowych Fundusze rządowe Pożyczki zagraniczne
1953 – 1957 16,3 3,6 70,9 9,3 Nie występują
1958 – 1962 16,6 5,6 70,1 7,8 1,9
1963 – 1967 8,4 3,6 79,8 8,1 0,8
1968 - 1972 6,5 2,7 82,8 8,0 1,2
Źródło: J. Ananda, A.Hiriuchi, The political economics of financail market, Uniwersuty Press, Stanford 1987.


Dlatego działalność państwa e sferze monetarnej sprawdziła sie głownie do regulacji banków handlowych. Japońska polityka pieniężna w okresie „cudu” opierała się na bezpośredniej kontroli kredytów udzielonych bankom handlowym przez BOJ.
Pierwszą zasadniczą cechą tego systemu był specyficzny układ stóp oprocentowania oszczędności, pożyczek bankowych, papierów wartościowych. Stopy te podlegały państwowej regulacji, w postaci górnych limitów oprocentowania. Sztywność stóp procentowych starano się utrzymać za pomocą środków prawnych, a także moralnej perswazji ze strony banku centralnego. System wyraźnie preferował pozycje banków handlowych jako instrument finansowania inwestycji. Oprocentowanie krótkoterminowych kredytów handlowych ustawiane było na równi lub wyżej nic oprocentowanie jakichkolwiek obligacji z długim terminem wykupu.
Podsumowując politykę finansową należy zwrócić uwagę że państwo przez swoje związki z bankami handlowymi , a więc jaki kredytodawca, ale również jako „samodzielny bankier”(gwarant kredytów zagranicznych), odgrywa w nim zasadniczą rolę.
Oprócz wymienionych wcześniej narzędzi oddziaływania państwa na gospodarkę, Japonia stosuje ponadto nadzór administracyjny. Można wyróżnić cztery odrębne kategorie nadzoru. Pierwsza obejmuje wskazania dotyczące ograniczenia produkcji lub poziomu cen co z reguły sprowadza się do utworzenia kartelu. Drugi rodzja nadzoru prowadzony jest za pośrednictwem zrzeszeń przemysłu i odnosi się do całych gałęzi. Trzecia kategoria wyraża się ograniczeniem wolnej konkurencji niekoniecznie prowadzac do powstania kartelu (np.pomoc udzielona wielkim przedsiębiorstwom, popieranie fuzji dużych firm, bezpośrednie subsydia, czy zakaz wejścia na rynek outsiderów). Czwarty typ nadzoru obejmuje zalecenie wydawane zamiast lub przed odwołaniem się do postępowania prawnego (np.nieformalne ostrzeżenia FTC wobec przedsiębiorstw naruszających prawo antymonopolowe).
W praktyce nadzór administracyjny był rzadko stosowany w prestiżowych gałęziach gospodarki. Czesciej się to zdarzało w branżach schyłkowych lub podlegających restrukturyzacji. Największą popularnością cieszy się nieoficjalna kontrola rzadu w handlu zagranicznym.
Nadzór administracyjny, realizowany przez MOF charakteryzuje się dużym zasięgiem, praktycznie wyznaczając decyzje zakupu nisko oprocentowanych obligacji skarbu państwa przez banki handlowe, udzielając wskazówek bankom w sprawach poważnych jak kwartalna akceptacja strategii pożyczkowej banku, po sprawy tak błahe jak prośba o nieudzielanie pożyczki osobie podejrzanej o spekulacje ziemią. Szczególna zaangażowanie MOF w kontekście nadzoru administracyjnego wiąże się ze sprawowaną przez to ministerstwo funkcją budżetową oraz funkcją akceptującą wobec działalności banków.


Podsumowanie

Efektywna współpraca państwa z sektorem prywatnym w realizacji dobrze zarysowanego programu rozwoju stanowiła podstawowe warunki awansu gospodarczego Japonii w latach 1954 – 1971. Nie należy jednak pomijać pozostałych przesłanek sukcesu.
Duży i chłonny rynek krajowy dysponujący rosnącymi dochodami, stanowił zasadniczy bodziec wzrostu produkcji oraz wydajności pracy. Produkcja przeznaczona na eksport najpierw trafiała na rynek wewnętrzny. Bez niego nie byłoby możliwe osiągnięcie tak znakomitych wyników w skali światowej, nawet przy doskonałej polityce. Jednak nawet najlepszy program wymaga zaangażowania ze strony ludzi w nim uczestniczących. Takie bodźce to np: stałe zatrudnienie, system promocji i wzrostu płac oparty na wieku i stażu pracy. Nie bez znaczenia okazała się również konkurencyjność japońskiej gospodarki. Ministerstwo Handlu Zagranicznego i Przemysłu, wpsierajac koncentracje produkcji, nigdy nie dążyło do jej monopolizacji, a nawet tworzenie w okresach „zapażci” karteli antyrecesyjnych można tłumaczyć jako dążenie do uniknięcia potencjalnych sytuacji monopolistycznych.
Japońska biurokracja podkreśla własne motywy współdziałania i nie ukrywa dążenia do zachowania wpływów wśród przedsiębiorstw, mimo procesów liberalizacji handlu i obrotów kapitałowych. Wyróżnia ja poczucie odpowiedzialności za losy kraju i świadomość szczególnej pozycji, jaką zajmuje w społecznym systemie wartości. Nie bez znaczenia są również oczekiwane profity z realizacji zasad długotrwałej współpracy.
Pokrywanie się okresu ekspansji ekonomicznej Japonii z fazą wysokiej koniunktury w świecie zagwarantowało istnienie popytu na japońskie produkty eksportowe. Z kolei start do uprzemysłowienia w okresie późniejszym, w porównaniu już istniejącymi potęgami gospodarczymi, pozwolił na uwzględnienie ich doświadczeń.
Analiza dynamicznego wzrostu gospodarczego Japonii w latach 1954 – 1971 ukazuje wiec sprzyjające zmianom warunki. Z pewnością zaważyły one na intensywności przebiegu procesów gospodarczych w omawianym okresie.








Bibliografia:

Takafusa Nakamura: Gospodarczy rozwój współczesnej Japonii
Ministerstwo Spraw Zagranicznych Japonii 1987

Jan Bossak: Japonia . Strategia rozwoju w punkcie zwrotnym
PWN Warszawa 1990

Jerzy Grabowiecki: Japonia. Powojenna dynamika i równowaga gospodarcza
SGH Warszawa 2000

Jolanta Młodawska: Rola państwa w branżach wysokiej szansy w Japonii w latach 1950 – 2000 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2001

Jolanta Młodawska: Państwo a sektor prywatny
PWN Łódź 1999

Drogi rozwoju gospodarczego Japonii. Wybranie informacje tematyczne
Komitet redakcyjny wydawnictw informacji centralnej CIINTE 1969