Derogacje zobowiązań w sferze praw człowieka - ocena Kontytucji RP na tle Paktu Obywatelskiego i Konwencji Europejskiej.
Prawa człowieka to zespół praw i wolności, które przysługują każdemu człowiekowi bez względu na rasę, płeć, język, wyznanie, przekonania polityczne, pochodzenie narodowe i społeczne, majątek itp. Prawa człowieka są prawami o charakterze moralnym, zbiorem postulatów domagających się poszanowania wartości najcenniejszych dla człowieka, takich jak życie, godność, wolność, swobodny rozwój.
W 1966 Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło dwa międzynarodowe pakty praw: Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych. Obydwa weszły w życie w 1976, kiedy to uzyskały wymaganą liczbę 35 ratyfikacji (obecnie ponad 100).
Obok nich ONZ uchwaliła ponad 60 konwencji szczegółowych przyjętych w ramach Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) i UNESCO. Istnieją też regionalne systemy ochrony praw człowieka, jak np. podpisana w 1950 w Rzymie przez członków Rady Europy Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, która weszła w życie w 1953.
Polska jest stroną wszystkich najważniejszych dokumentów o uniwersalnym charakterze dotyczących praw człowieka; ratyfikowała Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1977), uznała ponadto kompetencje Komitetu Praw Człowieka do rozpatrywania skarg międzynarodowych dotyczących interpelacji lub stosowania postanowień Paktu oraz ratyfikowała Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1977).
Wraz z oficjalnym przystąpieniem Polski do Rady Europy (1991), minister spraw zagranicznych podpisał Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (ratyfikowana w 1993), nieco później Polska złożyła deklarację o uznaniu kompetencji Europejskiej Komisji Praw Człowieka i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Polska też jest sygnatariuszem Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) podpisanego w Helsinkach w 1975.
Europejska Konwencja Praw Człowieka zawiera 26 praw i wolności, które zostały uzupełnione przez 10 protokółów dodatkowych, ostatni z 1992r. Gwarantuje: prawo do życia, wolności i nietykalności osobistej, ochronę korespondencji i mieszkania, wolność sumienia i wyznania, wolność przekonań i publikacji, wolność zgromadzeń i zrzeszeń. Zapewnia prawo do małżeństwa i założenia rodziny. Zatwierdza prawo poszanowania życia prywatnego, rodzinnego oraz prawo poszanowania mienia i nauki. Zapewnia wolność wyborów, swobodę przemieszczania się, prawo opuszczenia swojego kraju (przy zakazie wydalania). Wprowadza zakaz tortur, niewolnictwa pracy przymusowej i obowiązkowej, zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców. Znosi karę śmierci.
Konwencja dopuszcza możliwość ograniczenia niektórych praw w określonych sytuacjach, zawieszenie praw występuje w wypadku wojny lub innego niebezpieczeństwa zagrażającego egzystencji narodu (art.15). nie można natomiast, ani ograniczyć, ani tym bardziej zawiesić praw do: życia, niestosowania tortur i zasady nie działania prawa wstecz.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych zobowiązuje strony paktu do przestrzegania i zapewnienia osobom przebywającym na terytorium danego państwa i podlegającym jego jurysdykcji takich praw jak: prawo do życia, zakaz stosowania tortur, prawo do swobody poruszania się i osiedlania w obrębie kraju, prawo do prywatności, prawo do posiadania własnych poglądów i swobodnego wyrażania opinii, prawo do swobodnego stowarzyszania się, prawo do korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego. Pakt ten powołuje Komitet Praw Człowieka. Pierwszy protokół fakultatywny z 1966 pozwala Komitetowi Praw Człowieka przyjmować i rozpatrywać skargi od osób, które uważają że są ofiarami naruszenia jakiegokolwiek z praw wymienionych w pakcie. W 1989 roku dodano do niego protokół fakultatywny dotyczący zniesienia kary śmierci.
Zasady ogólne wolności i praw człowieka w Konstytucji RP zostały sformułowane w 8 artykułach (od 30 do 37) stanowiących wstęp do szczegółowych regulacji Rozdziału II Konstytucji. Należą do nich:
Zasada nienaruszalności godności człowieka - ona to właśnie wedle sformułowania art.30 Konstytucji "stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela"; jest to nawiązaniem do koncepcji prawno-naturalnych; po stronie państwa istnieje nie tylko zakaz naruszania godności, ale także obowiązek podejmowania działań pozytywnych zmierzających do jej ochrony przed wszelkimi naruszeniami.
Zasada dopuszczalności jedynie ustawowych ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw - wynika ona z klauzuli generalnej sformułowanej w art.31 ust.3 Konstytucji, wedle niej: "ograniczenia... mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób."; oznacza to przyjęcie uznanej powszechnie w prawie konstytucyjnym państw demokratycznych zasady ustalania granic praw i wolności przez ustawodawcę; szczególne ograniczenia nastąpić mogą w stanach nadzwyczajnych, których nasza Konstytucja zna trzy: stan wojenny, stan wyjątkowy i stan klęski żywiołowej, natomiast art.233 Konstytucji określa prawa i wolności nie podlegające ograniczeniom nawet w stanach nadzwyczajnych.
Zasada nienaruszalności istoty wolności i praw - tak powiada art.31 ust.3 Konstytucji (zresztą zasada ta została niepotrzebnie powtórzona odnośnie prawa własności- art.64 ust.3); w nauce wyróżnia się dwa stanowiska zmierzające do zrozumienia tej zasady: 1) teoria istoty absolutnej, która twierdzi, ze należy mówić o istnieniu niezmiennej, absolutnej istoty każdej wolności i każdego prawa konstytucyjnego oraz 2) teoria istoty względnej, stojąca na relatywistycznym stanowisku, głosi, że każde prawo lub wolność powinno być określone zależnie od konkretnej sytuacji, z uwzględnieniem wszystkich jej okoliczności.
Zasada równości wobec prawa - ta regulacja wyglądała podobnie także w poprzedniej Konstytucji, Trybunał Konstytucyjny rozumie ją w ten sposób, że wszystkie podmioty charakteryzujące się daną cechą istotną w stopniu równym, mają być traktowane równo bez zróżnicowań dyskryminacyjnych tudzież faworyzujących, przy czym dopuszcza się pewną dyskryminację pozytywną, która ma polegać na aktywnym preferowaniu pewnych grup (np. inwalidzi) celem doprowadzenia do faktycznej równości.
Zasady nabycia i utraty obywatelstwa polskiego (art.34).
Zasada zapewnienia praw mniejszości narodowych i etnicznych - dotyczy ona całego szeregu praw; nie dotyczy praw grupowych, ale praw konkretnych osób wchodzących w skład takich mniejszości, których zresztą Konstytucja nie definiuje,
prawo obywateli polskich podczas pobytu za granica do opieki ze strony RP (art.36).
Zasada korzystania z konstytucyjnych praw i wolności przez wszystkich znajdujących się pod władza RP - warto podkreślić, że dzięki art.8 Konstytucji dopuszczającego bezpośrednie stosowanie jej przepisów, oznacza ona także bezpośrednie związanie władz publicznych postanowieniami Konstytucji.
Katalog praw i wolności w Konstytucji RP.
1. Wolności i prawa osobiste
Wyróżniamy tutaj dwie kategorie:
Przysługujące każdemu człowiekowi znajdującemu się na terytorium RP - by wymienić tylko niektóre z nich: prawo do życia, zasada sądowej kontroli pozbawienia wolności, prawo oskarżonego do obrony, prawo do prywatności, wolność sumienia i religii itd.; co do cudzoziemców, zaliczamy tutaj - wolność cudzoziemca od ekstradycji z terytorium RP pod zarzutem popełnienia przestępstwa bez użycia przemocy z przyczyn politycznych oraz prawo cudzoziemca do azylu w RP.
Przysługujące tylko obywatelom RP - wolność od wydalenia z kraju i prawo powrotu do kraju, wolność od zbierania, gromadzenia i udostępniania przez władze publiczne informacji o obywatelach innych niż niezbędne w demokratycznym państwie prawa i wolność od ekstradycji.
2. Wolności i prawa polityczne
Również istnieją dwie kategorie:
Przysługujące każdemu człowiekowi znajdującymi się na terytorium RP - przykładowo: wolność pokojowych zgromadzeń, swoboda zrzeszania się, czy prawo petycji.
Ekskluzywne tylko dla obywateli RP - np. prawo dostępu do służby publicznej, czynne i bierne prawo wyborcze, prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne.
3. Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne kategoryzacja jak powyżej.
Prawo do własności, innych praw majątkowych i prawo do dziedziczenia, prawo do ochrony zdrowia, prawo do nauki, wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, prawo do środowiska i podejmowania działań w tym kierunku oraz prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska, prawa konsumenckie i inne.
Prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy i w razie pozostawania bez pracy, równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych, prawo zakładania szkół wszystkich szczebli oraz równy dostęp do wykształcenia.
Reasumując, stwierdzić wypada, że Konstytucja RP w ogólnym zarysie uwzględnia obowiązujące Polskę odnośnie ochrony praw człowieka, zobowiązania prawnomiędzynarodowe. Zresztą, wedle samej Konstytucji, umowa międzynarodowa jest samodzielnym źródłem prawa (art.87 ust.1). Gorzej rzecz się ma co do porządku wyodrębnionych w Konstytucji praw i wolności. Otóż, pomimo wyodrębnienia specjalnego w tym celu Rozdziału II ustawy zasadniczej, spotkać można w jej obszernym tekście sporo niepotrzebnych powtórzeń. W szczególności dotyczy ten problem praw wyborczych, ale także wolności prasy, zrzeszania się, sumienia i religii oraz działalności gospodarczej. Inna jeszcze słabością Konstytucji w interesującym nas zakresie jest delegowanie uprawnień do regulacji szczegółowych na ustawodawcę zwykłego.