Odmiana rzeczownika
1) Rodzaj rzeczownika
Rzeczowniki występują w jednym z trzech rodzajów: męskim, żeńskim lub nijakim,
np. (ten) mały chłopiec, (ta) mała dziewczynka, (to) małe dziecko.
Najczęściej możemy rozpoznać rodzaj rzeczownika na podstawie jego formy. Na przykład:
- rzeczowniki rodzaju męskiego mają przeważnie w mianowniku liczby pojedynczej czysty temat, bez końcówki (np. stół-Ø, pies-Ø, dąb-Ø),
- rzeczowniki rodzaju żeńskiego najczęściej końcówki -a lub -i (mama-a, dziewczyna-a, pan-i, sprzedawczyn-i),
- rzeczowniki rodzaju nijakiego - końcówki -o, -e lub -ę (okn-o, koł-o, pol-e, zwierz-ę, ciel-ę)
Ten sposób rozpoznawania nie sprawdza się jednak w każdym przypadku. Istnieją bowiem rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -o lub -a (Dyzi-o, mężczyzn-a), a także rzeczowniki rodzaju żeńskiego o temacie zakończonym spółgłoską miękką, które nie mają w liczbie pojedynczej końcówki (złość-Ø, miłość-Ø, twarz-Ø)
2) Liczba rzeczownika
Rzeczowniki występują przeważnie w dwu liczbach: pojedynczej i mnogiej. Liczba pojedyncza oznacza jeden przedmiot (noga, ptak, osoba), a liczba mnoga – dwa lub więcej przedmiotów (bogi, ptaki, osoby) Nieliczne rzeczowniki występują tylko w liczbie pojedynczej lub mnogiej.
Tylko liczbę pojedynczą mają niektóre rzeczowniki własne (Polska, Odra, Bałtyk), wiele rzeczowników określających pojęcia abstrakcyjne (miłość, dobro, złość, szlachetność), a także rzeczowniki zbiorowe, które oznaczają zbiór osób lub rzeczy (szlachta, społeczeństwo, mrowie)
Tylko liczbę mnogą mają niektóre nazwy geograficzne (Tatry, Czechy), nazwy przedmiotów składających się z dwu lub więcej części (nożyce, drzwi, spodnie, schody, usta) i inne rzeczowniki (imieniny, urodziny, skrzypce)
3) Przypadek rzeczownika
W języku polskim rzeczowniki występują w siedmiu następujących przypadkach:
Mianownik (kto? co?) chłopiec, chłopcy; dom, domy
Dopełniacz (kogo? czego?) chłopca, chłopców; domu, domów
Celownik (komu? czemu?) chłopcu, chłopcom; domowi, domom
Biernik (kogo? co?) chłopca, chłopców; dom, domy
Narzędnik (kim? czym?) chłopcem, chłopcami; domem, domami
Miejscownik (o kim? o czym?) chłopcu, chłopcach; domu, domach
Siódmy przypadek, zwany wołaczem, służy jako forma bezpośredniego zwracania się do kogoś lub czegoś, np. chłopcze! Zosiu! Ojczyzno! [Wołacz (o!)]
Odmianę przez przypadki nazywamy deklinacją. Zobacz przykłady deklinacji rzeczowników.
4) Rzeczowniki nieodmienne
Niektóre rzeczowniki obcego pochodzenia nie odmieniają się w ogóle.
Do częściej używanych nieodmiennych rzeczowników pospolitych należą: alibi, boa, jury, kakao, kepi, menu, salami. Wyrazy te nie odmieniają się, dlatego że nie dadzą się dopasować do polskich wzorców deklinacyjnych.
Również nieodmienne są niektóre nazwy obcego pochodzenia, np. nazwiska Hugo, Nehru oraz nazwy miejscowe, np. Bonn, Borneo.