Powstanie warszawskie - przyczyny, przebieg i skutki

Powstanie Warszawskie było wystąpieniem zbrojnym w okupowanej przez wojska niemieckie Warszawie, zorganizowanym przez Armię Krajową w ramach planu „Burza”. Rozpoczęło się 1 sierpnia 1944 roku, a zakończyło 2 października 1944 roku.
Operacja strategiczna pod kryptonimem „Burza” była akcją zbrojną, zorganizowaną przeciwko Niemcom i mającą wejść w życie w momencie załamania się ich potęgi. Polskie jednostki zbrojne miały jednak ograniczyć operacje przeciwko okupantom do czasu, gdy będzie je można skoordynować z działaniami wojsk radzieckich. Na początku z działań zbrojnych planu „Burza” miały być wyłączone duże miasta, w tym Warszawa jako największe z miast Polski. Jednak w świetle zaistniałych wydarzeń na froncie wschodnim, planem postanowiono objąć również Warszawę. Oddziały radzieckie, które posuwały się od wschodu i zmuszały Niemców do cofania się, aresztowały i internowały oddziały Armii Krajowej, które wyszły z ukrycia i rozpoczęły walkę z wycofującymi się oddziałami niemieckimi. Władze radzieckie wykorzystały nawet poniemiecki obóz zagłady w Majdanku jako pomieszczenie dla internowanych żołnierzy AK. Zaistniała więc realna możliwość, że Warszawa dostanie się pod kontrolę komunistów, a AK zostanie szybko i bez większych trudności zdławiona.
Od strony militarnej powstanie skierowane było przeciwko niemieckiemu okupantowi. Jednak głównym jego celem było ratowanie powojennej suwerenności i niepodległości Polski przed Rosjanami, którzy mieli względem Polski własne plany polityczne narzucenia Polsce marionetkowych władz uzależnionych od Związku Radzieckiego.
Zamach bombowy na życie Hitlera w Kętrzynie 20 lipca 1944r. pozwalał przypuszczać, że upadek Niemiec może już być blisko. Także w lipcu 1944r. Niemcy przeprowadzali częściową ewakuację z Warszawy magazynów i jednostek administracyjnych. 30 lipca pierwsze oddziały radzieckie przekroczyły Wisłę 60 km od Warszawy, a 5 dywizji niemieckich ruszyło do kontrataku. 31 lipca zaobserwowano już czołgi radzieckie na Pradze. Chwila do wybuchu powstania wydawała się organizatorom najlepsza.
Na rozkaz dowódcy AK generała Tadeusza Bora-Komorowskiego powstanie w Warszawie wybuchło 1 sierpnia o godzinie 17.00. W walkach wzięło udział ok. 50 tys. żołnierzy AK, do których dołączyły jednostki Narodowych Sił Zbrojnych w liczbie 700-800 żołnierzy i Armii Ludowej w sile 500 żołnierzy. Byli to w przeważającej większości ludzie młodzi i bardzo młodzi, często dzieci. Do powstańców przyłączyła się ludność cywilna, zasilając oddziały powstańcze i organizując zaplecze. Uzbrojenie oddziałów powstańczych było fatalne. Dysponowali oni niewielką, niewystarczającą ilością broni - w stosunku do liczby powstańców i przeważających sił niemieckich: 1,7 tys. pistoletów, 1087 ckm-ów, 60 rkm-ów, 300 pistoletów maszynowych, 1,4 tys. karabinów, 25 tys. granatów i własnej roboty butelki zapalające oraz niedostateczną liczbę amunicji. Podczas trwania powstania młodzi powstańcy zdobyli na Niemcach samochód pancerny, nazwany później „Kubusiem” oraz 3 sztuki Pz.Kpfw. V „Panther” Ausf. G, z czego bojowo wykorzystano dwie, Jagdpanzera 38 (t) Hetzer, nazwanego „Chwatem”, 2 sztuki Sd.Kfz. 251/1 Ausf. D, nazwanych „Szary Wilk” i „Starówka”. Łączność między powstańczymi oddziałami zapewniały przede wszystkim łączniczki i kurierzy.
Przeciwko powstańcom stanęły świetnie uzbrojone i profesjonalnie wyszkolone formacje Wehrmachtu, dywizja SS-Herman Goring, dywizja pancerna SS-Viking, 3 bataliony uformowane z sowieckich jeńców, brygada partyzancka złożona ze zwolnionych z więzień kryminalistów, oraz brygada RONA uformowana z dezerterów radzieckich, którą dowodził były oficer radziecki polskiego pochodzenia Mieczysław Kamiński. Brygada ta cieszyła się bardzo złą sławą (dokonali oni m.in. bestialskich mordów na ludności cywilnej Ochoty już na początku sierpnia).
Do 3 sierpnia powstańcy zajęli centralne dzielnice miasta: większą część Śródmieścia z Powiślem, Stare Miasto, Żoliborz, Mokotów i część Ochoty. Nie udało się opanować Cytadeli, Dworca Gdańskiego, mostów na Wiśle i lotniska na Okęciu.
W tym czasie front wschodni, na rozkaz Stalina, stanął w miejscu. Oddziały AK, spieszące spoza Warszawy na pomoc walczącej stolicy na rozkaz Bora-Komorowskiego, były przez wojska radzieckie otaczane, rozbrajane i po pewnym czasie były wywożone na wschód. Jednocześnie przed zachodnimi sojusznikami Stalin twierdził, że powstanie w Warszawie jeszcze się nie rozpoczęło.
Po pierwszych sukcesach powstańcy zostali zepchnięci do defensywy. Na rozkaz Hitlera Niemcy stosowali bezwzględny terror w kontrolowanych przez siebie dzielnicach. Po wycofywaniu się powstańców Niemcy natychmiast przeprowadzali masowe mordy na ludności cywilnej, podpalali szpitale wraz ze znajdującymi się w nich pacjentami i personelem medycznym. Używali również kobiet i dzieci jako ruchomych tarcz, przywiązując je do czołgów jako osłonę przed atakami z zasadzki.
2 sierpnia załamało się powstanie na Pradze.
6 sierpnia Niemcy odcięli Stare Miasto od Śródmieścia.
10 sierpnia załamało się natarcie AK na Dworzec Gdański.
11 sierpnia skapitulowały oddziały walczące na Ochocie.
11 sierpnia powstańcy walczący w Śródmieściu zdobyli Pałac Staszica.
12 sierpnia Niemcy rozpoczęli natarcie na Stare Miasto. Użyli najcięższego sprzętu wojennego: artylerii i lotnictwa.
19 sierpnia Niemcy rozpoczęli generalny szturm na Stare Miasto, mając na celu otwarcie komunikacji przez most Kierbedzia.
20 sierpnia oddziały powstańcze zdobyły punkt niemieckiego oporu – gmach Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej, a 23 sierpnia Komendę Policji na Krakowskim Przedmieściu.
2 września powstańcy ze Starego Miasta ewakuowali się kanałami i brodząc w nieczystościach przebyli 6-kilometrową drogę ratunku.
5 września Niemcy rozpoczęli atak wzdłuż Alei Jerozolimskich pomiędzy Nowym Światem a Marszałkowską, powstrzymany jednak przez powstańców.
6 września upadło Powiśle.
W dniach 9-10 września Komenda Główna AK podjęła rozmowy kapitulacyjne z Niemcami, z powodu poniesionych dotkliwych strat i żadnych perspektyw na pomyślny rozwój wydarzeń.
10 września wojska radzieckie rozpoczęły uderzenie na Pragę.
11 września Niemcy przerwali połączenie Czerniakowa ze Śródmieściem.
14 września Pragę zdobyły polskie dywizje pod dowództwem radzieckim i podjęto próbę sforsowania rzeki.
W dniach 16 – 21 września przeprowadzono w rejonie Czerniakowa, Powiśla i Żoliborza desant żołnierzy 2 i 3 dywizji piechoty Pierwszej Armii Wojska Polskiego, jednak nie zdołały one utrzymać przyczółków na Czerniakowie i Żoliborzu.
18 września brytyjskie i amerykańskie samoloty zrzuciły powstańcom 1800 pojemników z bronią i zapasami żywności. Na moment wśród powstańców odżyła nadzieja, jednak ok. 80 procent zrzutów dostało się w ręce Niemców.
23 września padł Czerniaków.
26 września – Mokotów.
27 września w ramach operacji przeciw powstaniu siły hitlerowskie uderzyły na oddziały AK kryjące się w Puszczy Kampinoskiej, które na przełomie sierpnia i września próbowały przyjść powstańcom z odsieczą i zmusiły je do odwrotu.
30 września padł Żoliborz. Odcięte i otoczone w małych enklawach Śródmieścia oddziały AK zostały zmuszone do kapitulacji.
2 października w kwaterze generała Ericha von dem Bacha w Ożarowie generał Bór-Komorowski podpisał akt kapitulacji.
W dniach 3-5 października oddziały powstańcze złożyły broń i poddały się Niemcom.
Przez cały wrzesień w stolicy brakowało wody, szerzył się głód, gdyż Warszawa nie miała dostatecznych zapasów żywności, natomiast znakomicie działała służba zdrowia i pomimo coraz gorszych warunków uniknięto epidemii. Walczący podtrzymywali się na duchu modlitwą, pieśnią i lekturą wolnej prasy, a powstanie przyniosło przykłady bohaterstwa i solidarności w obliczu śmierci.
W początkowym okresie powstania rozstrzeliwano powstańców jako bandytów, natomiast po kapitulacji, pod wpływem zachodnich sojuszników, żołnierzom AK przyznano prawa kombatantów, przeszli w ręce Wehrmachtu jako jeńcy wojenni i zostali wysłani do stalagów. Nastąpiła również ewakuacja ludności miasta. Około 550 tys. osób wywieziono do obozu przejściowego w Pruszkowie, a potem do obozów koncentracyjnych. 150 tys. osób wysłano na przymusowe roboty do Rzeszy. Zgodnie z rozkazami Hitlera niemieckie jednostki specjalne rozpoczęły wysadzanie nielicznych ocalałych budynków, aby całkowicie zetrzeć Warszawę z powierzchni ziemi. Wtedy to wysadzono również zamek królewski, a ocalały tylko te nieliczne budynki, które do stycznia 1945r. zajmowali Niemcy. Wrzesień 1944r. był miesiącem jasnych nocy od płonącego miasta. Zniszczenia Leningradu, Hiroszimy czy Drezna nie dorównują zniszczeniom Warszawy. Straty w ludziach były ogromne. Śmierć poniosło ok. 200 tys. osób cywilnych, głównie pomordowanych przez Niemców. Straty powstańców: ok. 18 tys. zabitych i zaginionych, ok. 25 tys. rannych, do niewoli dostało się ok. 15 tys. żołnierzy i oficerów, w tym generał Bór-Komorowski. Niemcy stracili ok. 10 tys. zabitych, ok. 6 tys. zaginionych, ok. 9 tys. rannych oraz ok. 300 pojazdów pancernych. Jednak nigdy nie będą znane prawdziwe liczby osób poległych i zaginionych.
Stłumienie powstania oznaczało koniec dawnego porządku w Polsce. Rząd emigracyjny w Londynie stracił wpływ na przebieg dalszych wydarzeń. Związek Radziecki ustanowił w Polsce podległy sobie komunistyczny Rząd Tymczasowy Rzeczpospolitej Polskiej. Armia Krajowa została rozwiązana, a jej członkowie poddani represjom. Niszczycielska Armia Czerwona kontynuowała swój wyzwoleńczy, zwycięski przemarsz przez Polskę.

W oczach wielu Polaków powstanie warszawskie było najtragiczniejszym błędem w historii najnowszej, jedną z największych klęsk narodowych w historii Polski. Wszystkie inne powstania polskie razem wzięte nie spowodowały takiej liczby ofiar, jak powstanie warszawskie. Wprawdzie podjęte było ze szlachetnych pobudek przez ludzi, którzy walczyli o niepodległość Polski ze wszystkimi jej wrogami, powstanie nie miało szans na pomyślne zakończenie. Zabrakło porozumienia z dowództwem radzieckim. W interesie Moskwy leżało, aby nie udzielić pomocy powstańcom, mordowanych i unicestwianych niemieckimi rękami i spokojnie patrzyć na ich klęskę. Gdyby powstanie nie wybuchło, Rosjanie zmuszeni by byli do ciężkich walk ulicznych na terenie Warszawy. A w tej sytuacji mieli czas na reorganizację i uzupełnienia. W interesie mocarstw zachodnich również nie leżało udzielenie pomocy walczącej Warszawie i tym samym zaangażowanie się w konflikt z sowieckimi sojusznikami. Zrzuty, których dokonywano z Włoszech i amerykańskie zrzuty przez super fortece, były niewielkie i mało efektywne. Powstanie było wywołane w bardzo nieodpowiednim momencie i nie miało żadnego znaczenia militarnego.

W opinii innych powstanie odegrało istotną rolę militarną. Powstańcy zadali Niemcom dotkliwe straty, zarówno pod względem zabitych i rannych żołnierzy, jak i zniszczonego sprzętu wojskowego, a także ze względu na to, że przez 63 dni wiązało znaczne siły 9 Armii niemieckiej. Sam Heinrich Himmler we wrześniu 1944r. mówił, że walka w Warszawie była najcięższa z tych, które Niemcy prowadzili od początku wojny. Ponadto Stalin przekonał się, że Polacy w obronie niepodległości zdolni są do wszystkiego, więc bolszewizacja Polski wcale nie będzie łatwa. Przestój armii radzieckiej na froncie pozwolił armiom anglo-amerykańskim na dotarcie do granic Niemiec na zachodzie, co uniemożliwiło Stalinowi podbój całego terenu Rzeszy i tym samym ocaliło zachodnią część Niemiec przed bolszewikami, a także uchroniło Polskę od losu kolejnej republiki radzieckiej.

Jednak niezależnie od wszystkiego wielkim nieporozumieniem wydaje mi się powstanie strony internetowej „Przeciwników kultu przywódców Powstania Warszawskiego”. Chociaż ani organizatorów ani przywódców powstania nie można rozgrzeszyć za to, że swą nieodpowiedzialną decyzją skazali bezbronną ludność stolicy na bezsensowną śmierć, pomysł ten wydaje mi się co najmniej niesmaczny i uwłaczający pamięci setek tysięcy zabitych i pomordowanych w powstaniu Polaków, którzy nie myśleli o tym, że mogą zginąć, tylko poświęcając swe, często bardzo młode, życie walczyli za suwerenną Polskę.


BIBLIOGRAFIA:
- A. Czubiński „Historia Polski XX w.”;
- Wojciech Roszkowski „Historia Polski 1914-2001”;
- Norman Davies „Boże igrzysko”.