Demokracja jako forma ustroju społecznego

DEMOKRACJA [gr.] (ludowładztwo), ustrój polityczny., w którym władzę sprawuje społeczeństwo; termin wprowadzony w starożytności prawdopodobnie przez gr. sofistów, upowszechniony przez Demokryta z Abdery, potem przez krytyków d. ateńskiej: Platona i Arystotelesa. Obecnie termin d. jest używany w 4 znaczeniach:
1)władza ludu, narodu, społeczeństwa;
2) forma ustroju politycznego. państwa, w którym uznaje się wolę większości obywateli jako źródło władzy i przyznaje się im prawa i wolności politycznej. gwarantujące sprawowanie tej władzy;
3) synonim samych praw i wolności politycznej., których podstawą jest równość obywateli wobec prawa oraz równość ich szans i możliwości;
4) ustrój społeczno .-gospodarczy. zapewniający powszechny równy udział obywateli we własności i zarządzaniu nar. majątkiem produkcyjnym, dostęp do dóbr kultury, oświaty i ochrony zdrowia; jest to tzw. d. społeczna i ekonomiczna., na której znaczenie kładą nacisk różne odmiany ruchów i ideologii lewicowych, np. socjalistyczne. Stosując kryterium zakresu udziału obywateli w wykonywaniu władzy, rozróżnia się d. pośrednią i d. bezpośrednią. D. pośrednia (d. przedstawicielska) jest dominującym systemem władzy w państwie współczesnym, opiera się na periodycznej wymianie przynajmniej części członków politycznego aparatu państw., gł. w formie wyborów powszechnych do parlamentu; system ten polega raczej na kontroli działania aparatu państw. przez obywateli niż na faktycznym i stałym braniu przez nich udziału w podejmowaniu decyzji państw.; w większości państw jest to zdeterminowane wielkością ich obszaru i liczbą ludności; uzupełniająco występują w nich instytucje d. bezpośredniej, np. referendum. D. bezpośrednia polega na bezpośrednim podejmowaniu decyzji państw. przez ogół obywateli; do aparatu państw. należy przygotowanie projektów decyzji o znaczeniu zasadniczym i podejmowanie decyzji wykonawczych lub o charakterze techn.; d. bezpośrednia jest swoistym ideałem d., trudnym do zrealizowania w państwach większych, toteż występuje w ograniczonym zakresie (np. w Szwajcarii); jest także znana w innych krajach, gł. w formie referendum. Zarówno w d. pośredniej, jak i bezpośredniej, władze są powoływane na określony czas, decyduje większość głosów, ale prawa mniejszości muszą być przestrzegane i opozycja polityczna może legalnie działać; najwyższym organem władzy ustawodawczej jest parlament, który ma prawo do krytyki rządu, a w systemie parlamentarno-gabinetowym może rząd odwołać; w d. ważnym czynnikiem jest niezależne od rządu sądownictwo, istnienie partii politycznych, które zmieniają się u władzy. We współczesnej. teorii d. pojawia się koncepcja d. jako współzawodnictwa i wymiany elit władzy; obywatele wpływają na politykę przez wybór określonej elity (przywódców i programu). W kategoriach teorii suwerenności d. odpowiada zasada suwerenności ludu lub narodu, określa ona lud czy naród jako jedyny podmiot władzy państw. sprawowanej bezpośrednio lub przez przedstawicieli. W hist. rozwoju d. ukształtowała się w starożytności (demokracja antyczna) w licznych gr. miastach-państwach oraz w pewnym okresie w republice Rzymie; wzorcowym przykładem d. był ustrój Aten w V w. p.n.e. W średniowieczu elementy d. pojawiły się w ustroju niektórych miast (np. wł. republik miejskich) jako wyraz uniezależnienia się od feudalnych możnowładców — świeckich i duchownych; od późnego średniowiecza, a następnie w okresie odrodzenia rozwijała się forma przedstawicielska jako wyraz woli narodu w Anglii, Polsce i niektórych innych krajach, stanowiąc jednak wyjątek w stosunku do panującego w większości państw absolutyzmu monarszego. W d. szlacheckiej w Polsce w XV i XVI w. suwerenem był stan szlachecki, realizujący swe władztwo polityczne w ramach monarchii przez sejmiki oraz sejm i korzystający z szerokich przywilejów i swobód politycznych; ustrój, w związku z przerostem swobód i rozwarstwieniem ekonomicznych społeczeństwa, stopniowo przybierał formę oligarchii magnackiej. Rozwój ustrojów demokratycznych na świecie był spowodowany skutkami rewolucji ang. w XVII w., powstaniem Stanów Zjednoczonych oraz rewolucją francuska 1789–99. Ideowo proces ten był związany z upowszechnieniem idei oświecenia oraz ugruntowaniem się liberalizmu politycznego i ekonomicznego; w dziedzinie prawodawstwa decydujące znaczenie miały: stworzenie konstytucji pisanej, reforma prawa wyborczego, polegająca m.in. na zniesieniu wyborczych cenzusów; otworzyły one drogę do dominacji form demokratycznych, tworząc wzorzec państwa nowoczesnego, w którym prawo nie jest narzędziem przemocy, ale chroni obywatela przed przemocą państwa. Obecnie wzorzec ten jest powszechnie akceptowany, co nie oznacza istnienia wielu wyjątków. Pełnej i rzeczywistej realizacji d. w danym państwie sprzyja istnienie licznej klasy średniej oraz rozwinięta, ustabilizowana gospodarka i oświata. Od d. należy odróżnić systemy, które chociaż posługują się terminem d., nie mają z d. nic wspólnego; d. kierowana — system, w którym istnieją wolne wybory, ale ostateczne decyzje należą do grupy (rządzącej zwykle przy pomocy armii) lub jednostki (występuje często w państwach postkolonialnych); tzw. d. socjalistyczna — system kierowniczej roli partii komunistycznej, kreującej narzucone przez siebie władze, przy zachowaniu formalnych cech ustroju demokratycznego (np. ograniczony lub formalny system wielopartyjny); system ten został ukształtowany w teorii marksistowstowskiej. i był realizowany w ZSRR i państwach bloku sowieckiego (w pierwszym etapie p.n. d. ludowa).
Referendum, głosowanie ludowe, jedna z form demokracji bezpośredniej, polega na powszechnym głosowaniu obywateli posiadających czynne prawo wyborcze. Podczas referendum obywatele udzielają pozytywnej lub negatywnej odpowiedzi na pytania zadane przez organ zarządzający referendum.
Rozróżnia się następujące rodzaje referendów: obligatoryjne, jeśli władze państwowe są zobowiązane prawem do jego przeprowadzenia i fakultatywne, gdy prawo dopuszcza, ale nie nakazuje jego przeprowadzenia.
W zależności od zasięgu terytorialnego referendum może być ogólnokrajowe lub lokalne. Instytucja referendum ukształtowała się w XVI w. w Szwajcarii. Współcześnie referendum stosowane jest często w wielu krajach np. we Francji, Danii, Szwajcarii czy w USA (na szczeblu stanowym).
W Polsce przeprowadzono referendum w 1946 dotyczące jednoizbowości parlamentu, utrwalenia przemian gospodarczych, nacjonalizacji przemysłu oraz sprawy zachodnich granic; przedmiotem referendum z 1987 było wyrażenie zgody na reformę gospodarczą oraz działania dotyczące demokratyzacji życia politycznego, rozszerzenia praw obywatelskich; 1996 dotyczące problematyki prywatyzacyjnej i zasilenia z uzyskanych dochodów funduszy emerytalnych oraz pokrycia zobowiązań państwa wobec rencistów, emerytów i pracowników sfery budżetowej; 1997 – w sprawie Konstytucji RP.
Referendum ogólnokrajowe może być przeprowadzone w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa. Zarządza je Sejm bezwzględną większością głosów (większość głosów) lub Prezydent RP za zgodą Senatu. Wynik referendum jest wiążący, jeżeli wzięło w nim udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania. Referendum może być przeprowadzone na terenie gminy i województwa. Prawo udziału w referendum ma każdy obywatel polski, który ukończył 18 lat i ma czynne prawo wyborcze.
Wybory, forma powoływania obywateli do pełnienia funkcji w organach państwa, a także w samorządnych organizacjach społecznych, za pomocą głosowania. Wybory są koniecznym elementem demokracji i powinny spełniać następujące warunki: powszechność, równość, bezpośredniość i ewentualnie proporcjonalność. Prawo wyborcze czynne oznacza uprawnienie do udziału w głosowaniu, prawo wyborcze bierne - zdolność do tego, by móc zostać wybranym. W XIX w. zasada powszechności była ograniczona cenzusami (np. majątkowym) oraz wyłączeniem kobiet z prawa do głosowania.
W Polsce czynne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy ukończyli 18 lat, nie ubezwłasnowolnionym i nie skazanym przez sąd na utratę praw wyborczych. Każdy uprawniony do głosowania obywatel RP posiada 1 głos, który może oddać na kandydatów uzyskujących mandat (bezpośredniość).
Wyróżnia się system większościowy (kandydat musi uzyskać większość względną - więcej głosów niż inni kandydaci) i proporcjonalny (w okręgach wielo mandatowych rozdziela się mandaty pomiędzy biorące udział w wyborach listy, proporcjonalnie do odsetka otrzymanych przez nie głosów).
Do uzyskania niektórych funkcji, np. prezydenta RP, konieczne jest pozyskanie bezwzględnej większości głosów. Wybory do sejmu i senatu, które zarządza Prezydent RP, odbywają się równocześnie, w okręgach wyborczych i obwodach głosowania.
Wybory organizują i nadzorują: Państwowa Komisja Wyborcza oraz okręgowe i obwodowe komisje wyborcze. Kandydatury muszą być zgłaszane przez komitety wyborcze i poparte na piśmie przez określoną liczbę wyborców. Ważność wyborów do sejmu i senatu stwierdza Sąd Najwyższy.
Opozycja polityczna, ugrupowania polityczne, partie polityczne, a także popierające je organizacje społeczne (związki zawodowe), które występują przeciwko polityce i działalności rządu, dążąc do przejęcia lub zmiany władzy państw.
Ze względu na miejsce funkcjonowania wyróżnia się:
– opozycję parlamentarną; tworzą ją ugrupowania bądź partie, które nie wchodzą w skład rządu i są przeciwne jego polityce, ale mają swoją reprezentację w parlamencie. Taka opozycja może przybrać postać instytucji konstytucyjnej, np. w Wielkiej Brytanii najsilniejsza partia opozycyjna formułuje gabinet cieni;
– opozycję pozaparlamentarną, tworzoną przez siły polityczne, które nie zdobyły mandatów przedstawicielskich w trakcie wyborów lub w nich nie uczestniczyły i nie posiadają własnej reprezentacji w parlamencie. Sprzeciw wobec polityki rządu wyraża ona, oddziałując na opinię publiczną i poczynania władz poprzez organizowanie np. wieców, ulicznych demonstracji, akcji ulotkowych lub też prezentowanie swoich poglądów w środkach masowego przekazu.
Biorąc pod uwagę cele zawarte w programach partii, można wyróżnić opozycję pro systemową, która akceptuje zasady rządzenia (np. zasady konstytucyjnego ustroju państwowego), ale zmierza do zmiany postępowania rządu przez jego krytykę lub prezentowanie alternatywnych postulatów, i opozycję antysystemową, dążącą do zmiany systemu politycznego i zastąpienia go innym. Takie rozwiązania proponują partie komunistyczne.
Wolność zrzeszania się, jedno z podstawowych praw i wolności obywatelskich odnoszące się do możliwości stowarzyszania się każdej jednostki, prawo to stanowi praktyczny wyraz funkcjonowania demokracji, dlatego też jego gwarancje można znaleźć we wszystkich uniwersalnych dokumentach międzynarodowej ochrony praw człowieka, stwierdza się w nich, że każda osoba ma prawo do swobodnego zrzeszania się z innymi, włącznie z prawem do tworzenia związków zawodowych i partii politycznych.
Podobne sformułowania znajdują się też we wszystkich konstytucjach państw demokr. Wolność zrzeszania potwierdza także Konstytucja RP, z tym jednak (co zgodne jest z międzynarodowymi standardami), że zakazuje istnienia takich partii politycznych i organizacji, które w swoich programach odwołują się do totalitarnych (totalitaryzm) metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, które szerzą nienawiść rasową, narodowościową oraz przemoc.
Wartości demokratyczne, przyjęty i uznany w demokracji katalog podstawowych zasad aksjologicznych, na których oparte jest sprawowanie władzy, należą do nich przede wszystkim wolność, równość, sprawiedliwość, pluralizm, tolerancja, praworządność oraz godność człowieka