Słownik terminów teatralnych

AKT
Część utworu dramatycznego lub przedstawienia teatralnego, wyodrębniona kompozycyjnie, stanowiąca pewną część tematyczną, stanowiąca pewną całość tematyczną.

AKTOR
Artysta sceniczny, osoba grająca jakąś rolę w teatrze, filmie lub telewizji.

AKTORSTWO
Sztuka polegająca na tworzeniu postaci scenicznej w oparciu o gotowy tekst (z wyjątkiem np. commedia dell’arte), przy wykorzystaniu różnorodnych środków artystycznych wyrazu; zawód aktora powstał w starożytnej Grecji, w VI w. p.n.e., kiedy to z chóru wyodrębniono postać, wygłaszającą samodzielny tekst; za pierwszego aktora uważa się Tespisa początkowo aktorstwo cieszyło się uznaniem, jednak już w starożnym Rzymie uległo degradacji (aktorami byli gł. niewolnicy).

AMFITEATR
W nowożytnich budowlach widowiskowych widownia (lub jej część) koliście lub półkoliście wznosząca się ku górze naprzeciw sceny lub areny; również nazwa budowli o takiej widowni; szczególną sztuką było i pozostaje takie usytuowanie miejsc dla widzów, by słyszalność z areny była dobra nawet na najdalszych miejscach.

ANIMACJA TEATRALNA (łac. animare = ożywiać, tchnąć duszę)
Technika ożywiania lalek, przedmiotów w teatrze plastycznym i lalkowym. W zależności od rodzajów animowanej formy: miękka marionetka na niciach, rzeźbiona marioneta sycylijska, prosta kukiełka nad parawanem i kukła w teatrze ulicznym, pacynka ożywiana przez aktora ręką i jawajka wyposażona w skomplikowane konstrukcje - wymaga zastosowania różnych środków ekspresji i technik animacyjnych. Przekaz musi być precyzyjny, czytelny i zgodny z intencją komunikatu aktora-animatora.

BROSZURA
Publikacja niewielkiego formatu i objętości.

CENZURA
Oficjalna kontrola wszelkich publikacji, tj. książek, gazet, audycji radiowych i telewizyjnych, nagrań płytowych i wideofonicznych, przedstawień teatralnych itp., pod kątem ich zgodności z obowiązującym prawem, interesami i polityką władz państwowych oraz promowanymi wartościami (np. moralnością, obyczajowością, bezpieczeństwem). Wyróżnia się cenzurę prewencyjną i represyjną

DEKORACJA TEATRALNA
Ukształtowanie przestrzeni sceny za pomocą elementów plastycznych, architektonicznych i świetlnych, stanowiące tło przedstawianej sztuki czy widowiska; wykonywana przeważnie z lekkich materiałów takich jak: drewno, dykta, tektura, płótno i inne materiały tekstylne. Zasadniczymi elementami dekoracji teatralnej są podesty, schody i ściany (blejtramy obite płótnem), które dzielą się na stojące (kulisy; fermy - czyli elementy ustawione na dalszych planach, wycinane, wyobrażające pejzaż lub jego elementy; zastawki i ściany właściwe) i wiszące: prospekty, czyli malowane tła, zwijane na wałkach jak mapy i podnoszone lub spuszczane; przecięcia, czyli prospekty z powycinanymi otworami dającymi wgląd w dalsze plany; paludamenty, czyli fartuchy wieszane w górze sceny, malowane i wycinane w dolnych częściach, imitujące chmury, listowie drzew, lambrekiny itp., ich zadaniem jest też przesłonięcie przed wzrokiem widzów instalacji sznurowni; miękkie kulisy i kotary. Do dekoracji teatralnej. należą też elementy trójwymiarowe, np. kolumny, imitacje drzew, skały itp.

DIDASKALIA
Wskazówki, objaśnienia, przypisy autora utworu scenicznego, dotyczące sposobu wystawienia go na scenie; tzw. tekst poboczny, przeważnie drukowany kursywą.

DIONIZOS (mit. gr.)
Jeden z najważniejszych greckich bogów; patron sił witalnych natury, natchnienia, wina (miał być tym, który odkrył winną latorośl), opiekun sztuk pięknych; syn Zeusa i Semele, wyrwany z łona umierającej matki jako sześciomiesięczny płód, wychowywany w przebraniu dziewczynki (w obawie przed Herą), w młodości wygnany przez Herę i naznaczony szaleństwem, przemierzał różne kraje ucząc ich mieszkańców uprawy winorośli ;w końcu po wielu perypetiach, odczarowany przez Kybele, osiadł na Olimpie, gdzie przeniósł z Hadesu także swoją matkę. Sądzi się, że kult Dionizosa zrodził się na Wschodzie i dopiero z czasem został włączony do świata olimpijskiego. Z pierwotnych obrzędów ku czci Dionizosa o charakterze orgiastycznym z czasem wykształciły się też uporządkowane formy sceniczne, dlatego przedstawienia teatralne były w Grecji związane z dionizjami; atrybutami D. były: gałąź winorośli, fallus, byk i kozioł; przedstawiany jako dojrzały mężczyzna, z brodą, w powłóczystych szatach, bądź młody, z odkrytym torsem, obwieszony bluszczem i winną latoroślą z kiściami winogron, z orszakiem roztańczonych menad; jego odpowiednikiem rzymskim był Bachus, w II w p.n.e. misteria dionizyjskie (pn. bachanalie) przeszły do Italii.

DOKUMENTACJA
1) teatralna - zapis, opis widowiska, zawiera egzemplarz reżyserski scenariusza, projekty scenograficzne, projekty kostiumów, afisz, program oraz dokumentację fotograficzną z prób oraz premiery, często opis partytury ruchu scenicznego, zapisy filmowe, video, magnetofonowe, opisy i zapiski np. reżysera, scenografa, muzyka, recenzje, wywiady, prace opisujące przygotowanie i inscenizację. Dokumentacja bywa gromadzona przez teatry oraz wyspecjalizowane instytucje teatralne takie jak: ITI, Centrum Scenografii Polskiej;
2) w sztukach plastycznych - jedyna forma zapisu efemerycznej sztuki (np. happeningu, land art, performance, obiektu).

DRAMAT
Jeden z trzech podstawowych rodzajów lit., przeznaczony zasadniczo do realizacji środkami teatralnymi; jego dominującą formą podawczą jest dialog (w odróżnieniu od narracji charakterystycznej dla epiki tzw. monologu lirycznego, stanowiącego formę podawczą liryki), zwykle o charakterze fabularnym. Rozmaite teorie dramatu różnie sytuowały go wobec literatury; przyjmuje się, że należy on do obszaru lit. tylko ze względu na te cechy strukturalne, które pozwalają go porównywać z 2 pozostałymi rodzajami lit.; jego realizacja sceniczna należy już do sfery teatralnej. Osią konstrukcyjną świata przedstawionego dramatu jest zazwyczaj wyraziście zarysowana akcja; jej sekwencjonalnemu układowi odpowiada podział dramatu na akty, sceny i odsłony. Reguły kompozycyjne d. podlegały rozmaitym przemianom; najbardziej zrygoryzowane były w okresieklasycyzmu, który wymagał zachowania tzw. trzech jedności dramatycznych (czasu, akcji i przestrzeni) na wzór d. antycznego.

EPILOG
Końcowa partia utworu epickiego lub dramatycznego, informująca o dalszych dziejach postaci po zamknięciu zdarzeń właściwej fabuły; w dramacie antycznym końcowa wypowiedź skierowana do publiczności, wyjaśniająca zamysł twórcy i istotne znaczenie widowiska.

FABUŁA
Układ zdarzeń, powiązanych czasowo i przyczynowo, przedstawiony w utworze literackim lub w filmie; zespół wątków i motywów; potocznie: treść utworu; dawniej termin 'fabuła." używany był wymiennie z pojęciem "bajka", stąd fabulistyka to dział literatury zajmujący się bajkopisarstwem.

FARSA
Rodzaj komedii opartej na bagatelnych konfliktach, posługującej się elementami komizmu sytuacyjnego, błazenady, karykatury, groteski; w odróżnieniu od komedii charakterów i komedii obyczajów pozbawiona głębszej refleksji, obfitująca w sytuacje komiczno-pantomimiczne dla wywołania żywiołowego śmiechu widowni; jej rodowód wywodzi się z literatury starofrancuskiej, a pierwotnym źródłem były intermedia grane w antraktach misteriów i dramatów religijnych; najsłynniejszą farsą. starofranc. był Mistrz Piotr Pathelin (ok. 1465); farsa, łączyła się z commedia del'arte, a w Polsce z tzw.komedią rybałtowską; elementy farsy znaleźć można u Moliera, Fredry; obecnie drugorzędny gatunek komediowy.

GROTESKA (lit.)
Typ komizmu ukazującego rzeczywistość zdeformowaną, fantastyczną, karykaturalnie przejaskrawioną. Występuje w twórczości ludowej, komedii greckiej (Arystofanes), włoskiej commedia dell'arte, w utworach m.in. Rabelais, Szekspira, V. Hugo, Gogola, Kafki, B. Schulza, Becketta, Ionesco, S. I. Witkiewicza,S. Mrożka.

INSCENIZACJA (kult.)
Wystawianie utworów dramatycznych na scenie.

KOMEDIA
Jeden z podstawowych gatunków dramatu, przeciwieństwo tragedii; charakteryzuje się żywą akcją, z elementami komizmu i pomyślnym zakończeniem; ojczyzną komedii jest starożytna Grecja, źródłem improwizowane mimy ludowe w postaci scenek rodzajowych, związanych z obrzędami dionizyjskimi; V w. p.n.e. pojawia się K. STAROATTYCKA, łącząca tematykę polityczną z elementami baśni, jadowitą satyrę z groteską, nawiązująca do współczesnych postaci i wydarzeń; wybitnym przedstawicielem gatunku jest Arystofanes.

KOMIZM
Śmieszność, złożona kategoria estetyczna, która określa właściwości zjawisk mogących wywołać śmiech; warunkiem efektu komicznego jest takie przedstawienie osób (sytuacji), które ujawnia tkwiące w nich zaskakujące sprzeczności; przybiera różnorodne formy, jak humor, ironia; w literaturze i sztuce występują różne środki wyrazu i chwyty językowo-stylistyczne komizmu, np. dowcip, karykatura, parodia, trawestacja; bogatym zespołem takich środków posługuje się zwł. komedia.

KRYTYKA (łac. criterium = miernik z gr. kritrion = znak rozpoznawczy)
Analiza i ocena dobrych i złych stron z punktu widzenia określonych wartości (np. etycznych, poznawczych, nauk., estetycznych), założonych celów (zadań, praktyk); może dotyczyć nauki (k. naukowa), poprawności formalnej (k. logiczna), poprawności merytorycznej (k. merytoryczna lub k. empiryczna), metod (k. metodologiczna) itd. Rozwinęły się też odrębne działy k. związane z kulturą. np. k. lit., filmowa, muzyczna, plastyczna.
1) Krytyka literacka - dział piśmiennictwa obejmujący wypowiedzi o charakterze nauk., publicystycznym, lit. Zadaniami k.l. są m.in. prezentacja zjawisk dotyczących twórczości lit., ocena z określonego punktu widzenia, kształtowanie postaw twórczych i opinii, wypracowywanie metod badawczych. W XIX w. wyodrębniła się w ramach historii lit. k.l. o charakterze nauk. (M. Mochnacki, P. Chmielowski). Nowoczesną k.l. ukształtowali I. Matuszewski, S. Brzozowski, K. Irzykowski, T. Boy-Żeleński, I. Fik, K. Wyka, S. Żółkiewski, A. Sandauer, H. Markiewicz.
2) Krytyka teatralna - ocena przedstawienia teatralnego. Początkowo była związana z oceną adaptacji scenicznej dramatu, zajmuje się teatrem jako autonomiczną sztuką, analizuje dzieło sceniczne; wyraża krytykę, ocenia, kształtuje opinię (np. recenzja, felieton), dokumentuje. Do wybitnych krytyków teatralnych należą A. Słonimski, B. Korzeniewski, J. Kott, M. Fik, K. Puzyna, Z. Raszewski, T. Burzyński, S. Treugutt, E. Wysińska, E. Morawiec, T. Nyczek, B. Osterloff, J. Kelera, J. Koenig i inni.
3) Krytyka sztuki - zwana też artystyczną, wraz z przemianiami zachodzącymi w sztuce zajmuje się budowaniem kontekstu myślowego nowo powstałych zjawisk artystycznych, wspomaganiem teoretyczną refleksją oraz interpretacją działań artystycznych; wobec zjawisk odrzucenia przez sztukę problemów estetycznych k. traci funkcję oceniającą, współtworzy obraz życia artystycznego; towarzyszy zjawiskom sztuki na zasadzie współuczestnictwa i współtworzenia refleksji sztuki. Także sami artyści uprawiają krytykę artystyczną.

KULISY
Płaskie ścianki dekoracyjne umieszczane symetrycznie po bokach sceny, wymieniane za pomocą specjalnych urządzeń (umieszczane w rowkach podłogi lub opuszczane z nadscenia), umożliwiające zmianę głębokości względnej sceny i wywoływanie efektów perspektywicznych w dekoracji teatralnej; stosowane od XVII w. .

KURTYNA
Zasłona używana w teatrze oddzielająca scenę od widowni, opuszczana i podnoszona lub składająca się z 2. części rozsuwanych na boki; występowała już w teatrze staroż. Grecji i Rzymu; przeważnie z tkaniny, może też być metalowa (ze względów przeciwpożarowych); niekiedy zdobiona kompozycjami malarskimi.

LOŻA
Osobne pomieszczenie dla kilku osób w teatrach i salach widowiskowych; "loże honorowe" dla wybitnych osobistości zazwyczaj na głównej osi sali; widownia otoczona kilkupiętrowymi lożami była typowa dla wielkich teatrów i oper stylu włoskiego z XVIII-XIX w., np. La Scala w Mediolanie.

MASKA
Zasłona na twarz z otworami na oczy mająca kształt twarzy, głowy, postaci - ludzkiej, zwierzęcej lub fantastycznej. Jej początków należy szukać w prehistorii (rysunki naskalne człowieka z głową zwierzęcia), w rel. staroegipskiej (bóg Horus z głową sokoła).
1) M. teatralna o charakterze symbolicznym: tragiczna lub komiczna (np. w starożytnej Grecji); m. w commedii dell’arte - stały typ bohatera; uzewnętrzniająca siły demoniczne w tańcach i przedstawieniach rytualnych, np. w teatrze na Bali; w maskach karnawałowych, podczas starożytnych świąt No w Chinach, w tańcach Irokezów; pełniąca funkcje mitologiczno- -obrzędowe i sakralne, np. w kulturze mykeńskiej, minojskiej, chińskiej, hinduskiej.
2) M.-twarz ukrywająca stany psychiczne i społeczne (np. kurtuazyjna dotycząca skodyfikowanych sytuacji).
3) M.-symbol np. maska pośmiertna, maski lub czaszki przodków; spreparowane główki Chancha Indian Jivaro.
Zamaskowanie: a) osoba przebrana z zasłoniętą twarzą, człowiek w masce; b) maska literacka: postać lit. ukazująca bohatera fikcyjnego, gdy na stałe jest utożsamiana z cechami, które on prezentuje; człowiek "wewnętrzny" przykryty maską zewnętrzną; autoportret artysty ukazany przez niego samego (malarska, literacka, fotograficzna, np. studia portretowe Witkacego ukazujące grymasy twarzy).

MIM
Aktor występujący w przedstawieniu pantomimy; w grecji i rzymie w sztuce dramatycznej aktor komiczny odtwarzający na scenie w groteskowy i satyryczny sposób sceny z życia potocznego; we współczesnym teatrze aktor wyspecjalizowany w odtwarzaniu sytuacji, osób i zdarzeń wyłącznie przez ekspresję gestów, ruchu ciała, bez użycia słów lub dźwięków.

MONODRAM
Utwór dramatyczny, wykonywany przez jednego aktora, o charakterze monologu i ukrytej zazwyczaj strukturze dialogowej.

ODSŁONA
Część spektaklu teatralnego, krótsza od aktu, dłuższa od sceny, rozgrywająca się przy tej samej dekoracji. Granicą odsłony jest zmiana dekoracji następująca zwykle przy wygaszonych światłach lub opuszczonej kurtynie, która po chwili odsłania nowy obraz sceny (stąd nazwa).

OPERA
Budynek teatralny, przystosowany do wykonywania dzieł operowych; mianem tym określa się także instytucję i zespół, przygotowujący i realizujący wystawienie oper. Pierwsze drama per musica odgrywano w teatrach dworskich, dopiero Teatro San Cassiano, otwarty 1637 w Wenecji, był dostępny dla szerokiej publiczności; w miarę rozprzestrzeniania się nowego gatunku publiczne t.o. powstawały w większych miastach Europy (Londyn 1656, Paryż 1669, Hamburg 1671).

PACYNKA
Lalka teatralna nakładana na dłoń i poruszana przez aktora (tzw. lalka rękawiczkowa).

PANTOMIMA
Rodzaj widowiska scenicznego, w którym treść przekazywana jest przez aktorów bez pośrednictwa mowy, za pomocą gestów, ruchów, niekiedy mimiki; korzenie pantomima tkwią w starożytnym dramacie greckim rzymskim w sztuce nowożytnej podglebiem p. była commedie dell'arte, w której gest i mimika dominowały nad słowem, dzięki czemu przekaz dokonywany przez teatry wędrowne był zrozumiały nawet dla widowni nieznającej języka dialogów.

PROSCENIUM , (przedscenie)
Współcześnie część sceny wysunięta przed kurtynę; w starożytnym teatrze greckim podium przylegające do budynku teatralnego (do którego mieli wstęp tylko aktorzy), na którym rozgrywała się akcja przedstawienia, tzw. proskenion; w starożytnym teatrze rzymskim miejsca siedzące dla osób uprzywilejowanych, tuż przed sceną.

REŻYSERIA
Inscenizacja; artystyczna realizacja sztuki teatralnej, telewizyjnej, filmu, słuchowiska radiowego, widowiska plenerowego; organizacja imprezy masowej, wymagającej przygotowań ze względu na jednorazowy, niepowtarzalny charakter.

SCENA
Wydzielone miejsce do działań teatralnych, teren działania aktorów; w tradycyjnym teatrze część budowli o kształcie wielkiego prostopadłościanu, oddzielona od widowni kurtyną; z jednego lub obu boków przylegają do sceny pomieszczenia zwane kieszeniami scenicznymi, z tyłu znajduje się zascenie, pod i nad sceną - przestrzeń na urządzenia techn. zw. podsceniem i nadsceniem; część s. wysunięta przed kurtynę w stronę widowni to proscenium; od tyłu s. zamyka półkolisty horyzont (przeważnie zwisająca zasłona tekstylna). W niektórych teatrach zastosowano s. obrotowe, szufladowe, podnoszone, z zapadniami - umożliwiające szybką zmianę dekoracji. Na przestrzeni wieków scena ulegała licznym przekształceniom; w początkach teatru - związanych z religią - współuczestnictwo w uroczystościach kultowych nie dopuszczało kategorii "widzów" (nie było więc podziału na s. i widownię), misteria odbywały się w świątyniach (Egipt), na dworach (przed 2000 p.n.e. w Mezopotamii) i placach miejskich; s. pojawia się w antycznym; początkowo akcję aktorów prowadzono na długim i wąskim proskeionie; od 465 p.n.e. wznoszono drewnianą budowlę sceniczną (sken), z czasem dwupiętrową, użytkowaną jako garderoba i miejsce ustawienia "machin teatralnych" (górne piętro), a wreszcie - jako zdobiona dekoracja; w średniowieczu misteria pasyjne i bożonarodzeniowe początkowo (IX-X w.) odbywały się we wnętrzach kościołów, główną sceną były okolice ołtarza; następnie widowiska religijną przeniesiono przed portal kościoła, na dziedzińce klasztorne, a wreszcie - na miejskie place targowe; widowisko rozgrywano na scenie symultanicznej przestrzennej: sposób budowania zapewniał widoczność ze wszystkich stron, akcję prowadzono w kilku mansjonach jednocześnie; stosowano bogate efekty techniczne.

SCENA PUDEŁKOWA
Typ sceny teatralnej, jednoprzestrzennej i realnie głębokiej (stąd zwanej też s. wgłębną), ukształtowany w 2. poł. XVI w. we wł. teatrach dworskich; dzięki operze rozprzestrzenił się w XVII i XVIII w. w całej Europie, pozostając (z udoskonaleniami) do dziś najliczniej reprezentowanym rozwiązaniem sceny w stacjonarnych teatrach. Od widowni s. pudełkową oddziela rama proscenium, kurtyna i rampa (nie muszą występować łącznie), przestrzeń zamykają dekoracje boczne i górne oraz ściana tylna - prospekt; s.p. najczęściej wyposażona jest w skomplikowane urządzenia techn. (wyciągi, zapadnie, obrotówki, mosty oświetleniowe, sznurownie itp.) i dostosowana do różnych sposobów zmian dekoracji. Stworzona dla potrzeb iluzjonizmu teatralnego, szczyt rozwoju osiągnęła w XIX w.; po okresie naturalizmu jej gł. zalety stały się przeszkodą dla nowych rozwiązań teatralnych i poszukiwań twórczych, a ruch teatru alternatywnego przyspieszył proces rezygnacji z tradycyjnej s.p. (spektakle Living Theatre, Bread and Puppet Theatre i in., na różne sposoby rozbijały scenę, np. aktorzy "walczyli" o miejsce do gry z publicznością).

SCENARIUSZ (wł. scenario = sceneria od łac. scaena = scena; teatr; komedia)
Utwór lit. przystosowany do potrzeb i możliwości sztuki filmowej, teatralnej, egzemplarz sztuki teatralnej; również adaptacja lit. tekstu niedramatycznego na potrzeby teatru, filmu.

SCENERIA
Krajobraz, dekoracje itp. tworzące plastyczne tło, na którym rozgrywa się akcja sztuki, filmu.

SCENOGRAF
Artysta, plastyk opracowujący scenografię sztuki lub filmu.

SCENOGRAFIA
Wizualna oprawa przedstawienia teatralnego, opery, filmu, widowiska tv, obejmująca środki przestrzenno-plastyczne, oświetlenie, kostiumy, rekwizyty; termin scenografia, zastąpił dawne pojęcie - dekoracji teatralnej; forma scenografii uzależniona jest od panujących w danym czasie gustów estetycznych oraz możliwości technicznych; współczesna scenografia korzysta z konwencji różnych epok i rejonów kulturowych (antyk, sztuka ludowa, dziecięca, afrykańska, Dalekiego Wschodu i innych), a oprócz tradycyjnych środków wykorzystuje najnowsze zdobycze technologi, np. projekcję filmową, holografię, promienie laserowe, a w filmie i tv - animację komputerową.

TEATR(kult.)
Jedna z najstarszych form ludzkiej ekspresji, uobecniająca "inną rzeczywistość" za pośrednictwem "medium" - osób przeobrażających się w inne postaci w obecności widzów; te dwa elementy: aktor i widz - są jedynymi warunkami zaistnienia t.; ogromne różnice w ilości i jakości użytych akcesoriów, czy zmieniający się udział np. reżyserii w kształcie spektakli itd. - wyznaczają tylko etapy w historii t., służąc też do wyznaczania podziałów gatunkowych odzwierciedlających przewagę danego środka wyrazu: t. dramatyczny (tekst); t. muzyczny (opera, balet, teatr tańca), pantomima, teatr lalek, teatr cieni itp. .

TEATR (arch.)
Odpowiednio ukształtowany i zabudowany teren otwarty lub specjalny budynek przystosowany do wystawiania dramatów i widowisk; gł. elementami funkcjonalnymi są scena i widownia; stałe teatry publiczne powstały w Grecji w X-IV w. p.n.e., składały się z okrągłej sceny zw. orchestra (pośrodku której pierwotnie stał ołtarz), przylegającego do niej z jednej strony budynku zw. skene (w nim garderoby aktorów) i podium służącego do występów aktorom; scenę otaczała z 3 stron wykuta w zboczu górskim amfiteatralna widownia (grecki teatr). T. rzymski był wolnostojącą budowlą z widownią w kształcie regularnego półkola kryjącego wewnątrz poziome korytarze komunikacyjne; scena miała też kształt półkolisty; cały t. można było zakrywać przy pomocy rozpinanego zadaszenia z płótna (velum). W średniowieczu nie wznoszono specjalnych budynków teatralnych, a przedstawienia odbywały się na podiach i estradach najpierw we wnętrzach kościołów, później na placach lub ulicach. Stałe budowle teatralne zaczęto wznosić na przełomie XVI i XVII w.; pierwsze t. budowano na dziedzińcach książęcych pałaców we Włoszech, na wzór antycznych rzym. (np. zbudowany 1539 przez S. Serlio na podworcu pałacu Porto w Vicenzy). Stałe budowle teatralne powstawały też z końcem XVI w. w Anglii. W XVIII w. ustalił się we Włoszech typ budowli teatralnej w postaci zbliżonej do dzisiejszej; stopniowo rozbudowywane i udoskonalane zaplecza dla aktorów, sale dla widzów (o bogatym wystroju) oraz urządzenia techn. związane z dekoracjami. Z końcem XIX w. wprowadzono scenę obrotową; w XX w. w związku z rozwojem technik poziomego i pionowego transportu całych zestawów dekoracji scenicznych, pojawiły się ogromne boczne i tylne "kieszenie" sceniczne, z których gotowe zestawy wyciąga się na scenę przy pomocy systemu wózków; rozbudowały się podscenie, zascenie i nadscenie (sznurownia). Na kształt współcz. obiektów teatralnych wpłynęła idea uzyskiwania zmiennej przestrzeni teatralnej i eliminowania barier architektonicznych i psychicznych pomiędzy sceną a widownią oraz aktorem i widzem; powstały teatry z ruchomymi podestami do gry aktorów i zmiennymi układami widowni (np. Teatr Eksperymentalny University of Miami, Miami, USA; Schauspielhaus w Dsseldorfie, Kleines Hous; Thatre Jean Vilar, Vitry, Francja; Arena Stage Theatre, Washington; Stadttheater Mnster, Kleines Haus, Mnster, Niemcy). W 2. połowie XX w. nastąpił wzrost zainteresowania widowiskami plenerowymi i rozwój różnych form amfiteatrów oraz wykorzystywanie t. antycznych.

TEATR ALTERNATYWNY
Różnego rodzaju niekonwencjonalne grupy teatralne tworzące poza ogólnym systemem teatru repertuarowego. Termin ten obejmuje różne określenia (teatr otwarty, teatr kontrkulturalny), wywodzi się z kultury alternatywnej, która zaistniała w latach 60. jako zjawisko kontrkultury. Miał ogromny wpływ na współczesną wizję teatru (np. The Living Theatre), kształtując wizję współuczestnictwa w sztuce.

TEATR AMATORSKI
Niezawodowa forma aktywności teatralnej ludzi uprawiających różne zawody; funkcjonuje w różnych odmianach i formach, np. teatr dziecięcy, młodzieżowy, studencki, teatr ludowy, obrzędowy, teatr poezji.

TEATR BULWAROWY
Teatr preferujący lekki repertuar o charakterze rozrywkowym; przeznaczony dla szerokiej publiczności, nastawiony na sukces kasowy, rzadko kierujący się przesłaniami teatru artystycznego. Nazwa pochodzi od XIX-w. teatrów mieszczących się przy słynnych bulwarach, wystawiających sztuki o błahej tematyce, ale często w dobrym wykonaniu aktorskim.

TEATR CHIŃSKI
Historia teatru chińskiego sięga czasów dynastii Zhou (1122-256 p.n.e.); pierwotne widowiska muzyczno-taneczne na cześć bóstw z czasem połączyły się z ceremoniałem i kultem państwowym; w czasach dyn. Han (206 p.n.e. - 220 n.e.) pojawił się, głównie na dworze cesarskim w stolicy, nowy rodzaj widowisk zw. baixi lub paj-si (sto sztuk), łączący tradycyjne formy przedstawień taneczno-wokalnych z akrobatyką, żonglerką lub symbolicznymi elementami walki; wtedy też wprowadzono ruchome dekoracje; po 400-letnim okresie zastoju ponowny rozwój teatru chiń. nastąpił na dworach dyn. Sui (589-618) i Tang (618-906); powstały wtedy pierwsze akademie kształcące dworskich śpiewaków i tancerzy; ze schyłku epoki dyn. Sung (960-1279) zachowały się utwory gatunku zwanego beiquzaju lub Yuangu - rodzaj opery opartej na czteroaktowym scenariuszu z prologiem (prozą) i partiami śpiewanymi, przeplatanymi recytacją; tematyka przedstawień obejmowała wątki hist., legendarne i obyczajowe (arcydziełem epoki dramat Wang Szi-fu Opowieści zachodniego pawilonu).

TEATR CIENI
Odmiana teatru lalek które poruszane są przez niewidocznych aktorów za podświetlonym ekranem; powstał w Indiach (przed II w. p.n.e.) lub w Chinach (wg legendy w 121 p.n.e.); rozpowszechniony na Dalekim Wschodzie od V-VI w.; prawie ten sam typ t. c. (figurki misternie wycięte z pergaminu z oślej lub bawolej skóry, bogactwo scen mitologicznych, liczne postaci z ballad ludowych) rozpowszechnił się w Azji Płd. i Wsch.; odmienny - ze względu na rubaszno-obsceniczną tematykę - w Turcji (tzw. karagz), gdzie figurki ze skóry lub papieru przepuszczały światło, omijając koraniczny zakaz podobieństwa do człowieka, karagz zdobył popularność w całym kręgu kult. islamu, a także w Grecji i na Bałkanach; na Jawie powstał wayang oglądany jako teatr cieni, teatr lalkowy (z obu stron ekranu).

TEATR FUTURYSTYCZNY
Teatr łączący poezję z plastyką, stworzony przez twórców futuryzmu przede wszystkim w manifestach teatru futurystycznego Marinettiego (Teatr Music-Hallu, Teatr futurystyczny syntetyczny, Teatr Zaskoczenia), E. Prampoliniego (Scenografia futurystyczna), F. Azariego (Futurystyczny teatr powietrzny), P. Masata (Teatr wirujący), w Polsce T. Czyżewskiego i B. Jasieńskiego, autora Słowa o Jakubie Szeli i Balu manekinów, wsparty teorią teatru proletariackiego W. Wandurskiego (autora Śmierci na gruszy).

TEATR GRECKI
Powstał w VI w. p.n.e. jako miejsce obchodów uroczystości ku czci Dionizosa; z czasem utracił charakter kultowy; składał się ze sceny i amfiteatralnej widowni (tzw. theatronu) wykutej w zboczu wzgórza; scena była kolista (orchestra), początkowo znajdował się na niej ołtarz, a w pobliżu była świątynia; później do sceny (orchestry) przylegał budynek (skene) - garderoba dla aktorów, poprzedzony podium (proskenion), ograniczony po bokach skrzydłami ryzalitowymi (paraskeniony). Między paraskenionami i widownią biegło szerokie przejście (parodos) dla chóru. Z czasem orchestra uległa zmniejszeniu, przybrała formę półkola. Teatr wyposażony był w maszynerię umożliwiającą różne efekty widowiskowe i przesuwanie (w poziomie i pionie) dekoracji.

TEATR INDYJSKI
Jego początki sięgają starożytności, wykształcił się z kultu religijnego, eposu i mimu ludowego; Natjasiastra Bharaty (II w.) to najstarsze dzieło o teatrze; dramat klasyczny zaczerpnął niektóre techniki z teatrów cieni i marionetek popularnych podówczas w Indiach.

TEATR KABUKI (jap. "pochylać się, odbiegać od normy")
Jeden z trzech gatunków jap. teatru klasycznego, którego rozkwit przypadł na w. XVII i XVIII. W swych początkach kabuki był rodzajem tańca wykonywanym przez kapłanki dla oczyszczenia miejsca na przyjęcie bóstwa. Z czasem do rytualnych obrzędów dołączono inne formy teatralnej wypowiedzi: dialog dramatyczny, widowisko kukiełkowe i pantomimę. Przedstawienia straciły rel. charakter, a teatr stał się domeną mężczyzn. Sztuki kabuki, składające się z kilkunastu aktów stanowiących odrębną całość, dzielą się na obyczajowe i historyczne; do tradycji nawiązuje rodzaj tanecznego scenariusza przedstawiającego buddyjskie legendy. Elementem wyróżniającym t.k. jest charakteryzacja, polegająca na wyeksponowaniu poprzez makijaż typowych cech bohatera; na twarz aktora nanosi się linie różniące się kształtem i barwą, z których każda symbolizuje odrębną cechę, np. czerwień to sprawiedliwość, granat - zło. Do najsłynniejszych twórców teatru kabuki zalicza się m.in. Tsutuya Nanboku IV i Kowataka Mokuami.

TEATR LALEK
Gatunek lub konwencja teatru, w którym postać jest przedstawiana przez lalkę, co wymaga odmiennych w porównaniu z teatrem aktorskim środków wyrazu, jakimi posługują się twórcy - reżyser, scenograf, aktor. Postaci sceniczne współczesnego teatru lalek obok lalek klasycznych: kukły, pacynki, marionetki, jawajki (oraz bunraku, cieni, lalki żyworękiej, bryłowej, mimicznej, titamareski i licznych pochodnych), to lalki niekonwencjonalne, przedmioty, mniej lub bardziej ukształtowana materia, a także aktorzy w maskach. Sposób istnienia i działania aktora, lalki i przemiotu zależy w równej mierze od założeń inscenizacyjnych reżysera, inwencji twórczej i umiejętności aktora, co od konstrukcji i materii, z jakiej lalki są zbudowane. W obrębie każdej z klasycznych technik istnieje rozległe pole do eksperymentowania z gestem i ruchem. We współczesnym teatrze lalek- lalka - przedmiot - forma może być postacią sceniczną, dramatyczną, partnerem aktora, znakiem plastycznym i ikonicznym, ale przede wszystkim wartością kulturową.

TEATR TELEWIZJI
Forma programu tv, której punktem wyjścia jest materiał charakterystyczny dla spektaklu teatralnego (tekst dramatyczny; próby aktorskie, zasady umowności teatralnej w rozwiązaniach inscenizacyjnych, scenograficznych, reżyserskich itd.), a realizacja wykorzystuje środki przekazu tv (lub filmowo-telewizyjnego); w Polsce zał. 1953 przez J. Słotwińskiego, od początku stanowił punkt programu o dużych ambicjach artyst. (w przeciwieństwie do większości krajów, gdzie dość szybko ustąpił miejsca programom rozrywkowym, serialom itp.); w szczytowym okresie (lata 70.) ponad 200 premier rocznie; do 1959 przedstawienia nadawano "na żywo", później odtwarzano, korzystając z coraz doskonalszych technik zapisu; od 2. połowy lat 70. ranga t.t. maleje; pod koniec lat 90. ilość premier zdecydowanie się zmniejszyła, a formuła - w najbardziej znaczących dokonaniach - zbliża się do filmu telewizyjnego

TEATR ULICZNY (ang. street theater)
Widowisko uliczne nawiązujące do idei uczestnictwa widzów w zdarzeniu. W latach 60. pojawił się na fali kontrkultury podejmując problemy społełczne i polityczne, np. Bread and Puppet Theatre, Akademia Ruchu, Teatr Ósmego Dnia. Pierwowzorów teatru ulicznego należy szukać w wędrownych widowiskach rozrywkowych, w teatrze obrzędowym, często teatr uliczny pełni te funkcje również współcześnie.

TESPIS (VI w. p.n.e.)
Poeta i aktor gr.; uważany za twórcę tragedii; wystawiał swoje dramaty jeżdżąc na wozie po wsiach (stąd określenie "wóz Tespisa" oznaczające teatr objazdowy, wędrowny); wprowadził na scenę aktora-podpowiadacza, który posługując się maską odtwarzał różne role w jednej sztuce; nie zachowały się żadne teksty jego autorstwa.

TŁO
Najdalszy plan obrazu lub innego przedstawienia plastycznego; podkład muz. utworu; ramy przestrzenno-czasowe i warunki, w jakich została osadzona fabuła utworu, które stanowią podłoże przedstawianej akcji.

TRAGEDIA
Gatunek dramatu; motorem akcji jest nieprzezwyciężalny konflikt między wybitną jednostką a siłami wyższymi (losem, normą moralną, interesem społecznym, prawami historii itp.), prowadzący do nieuchronnej klęski bohatera. Takie pojęcie tragedia wywodzi się ze starożytnej Grecji; genezę gatunku wiąże się z obrzędami religijnymi ku czci Dionizosa i - po części - misteriami eleuzyńskimi; z pierwotnego dytarymbu (dialogu chóru i koryfeusza), poprzez wprowadzenie pierwszego aktora (przypisywane Tespisowi), od V w. p.n.e. stopniowo kształtowała się klasyczna forma tragedii, będąca dziełem Ajsychylosa (wprowadzenie drugiego aktora, ograniczenie roli chóru), Sofoklesa (wprowadzenie trzeciego aktora, zróżnicowanie dialogu, motywacje psychologiczne, gwałtowne zmiany nastroju) i Eurypidesa(zerwanie z bezwzględną wiernością fabułom mitologicznym, pogłębienie psychologii postaci, rozwinięte partie monologowe); teoretycznie tragedia klasyczna zdefiniowana została w Poetyce Arystotelesa, składał się na nią prolog - zarysowujący punkt wyjścia fabuły, parodos - pierwsza pieśń wkraczającego chóru i dalsze jego pieśni - stasima (zwykle 3 do 5), przeplatające się z epejsiodami, tragedię zamykał exodos - pieśń chóru schodzącego z orchestry; ukazywane z monumentalnym patosem zmagania bohatera każdym czynem przybliżającego swój upadek miały umożliwiać widzom przeżycie katharsis.