Religie Starożytnego Egiptu

Temat : Wierzenia religijne starożytnych Egipcjan.

Plan :
1. Wprowadzenie.
a ) położenie
b ) warunki naturalne, klimat
c ) struktura władzy w państwie
2. Historia religii.
3. Najważniejsi bogowie.
a ) dziewiątka heliopolitańska
b ) ósemka hermopolitańska
4. Świątynie egipskie.
a ) wnętrze świątyń
b ) funkcja świątyń
c ) posągi
d ) amulety
e ) święto Opet
5. Kapłani.
a ) rola kapłanów
b ) faraoni
6. Życie pozagrobowe.
a ) życie po śmierci
b ) sarkofagi
c ) konserwacja zwłok
7. Piramidy
8. Podsumowanie.

Starożytny Egipt był usytuowany w północno - wschodniej części Afryki. Jego południową granicę wyznaczała I Katarakta, a północną delta Nilu łączące-go się z Morzem Śródziemnym. Od wschodu Egipt graniczył z Morzem Czerwo-nym. Na zachodzie granica przebiegała wzdłuż licznych oaz i wpadała w pustyn-ne tereny Libii. W późniejszych czasach Egipt liczył sobie 5 - 6 mln mieszkań-ców. Egipt od dawien był podzielony na wiele krain walczących ze sobą. Wkrót-ce wyłoniły się Egipt Górny zajmujący teren od I Katarakty do około połowy drogi do Morza Śródziemnego i Egipt Dolny ciągnący się od tego miejsca do mo-rza. Przełomowym wydarzeniem w historii narodu egipskiego było jego zjedno-czenie w 3000 r. p.n.e. przez króla Menesa. Stolicą zjednoczonego Egiptu zo-stało miasto Memfis. Egipt był państwem rolniczym. Mówiono o nim, że był da-rem Nilu gdyż to na tej rzece skupiał się cały przemysł. Gdy Nil wylewał w oko-licach lipca, tamtejsi chłopi sadzili pszenicę, jęczmień, len. Uprawiano tam rów-nież bób, sałatę, fasolę, cebulę, czosnek, ogórki, dynię i wiele innych warzyw. Państwo było dobrze zorganizowane. Na jego czele stał faraon, będący najwyż-szym kapłanem, prawodawcą, sędzią, dowódcą armii i głównym administratorem państwa. Pod nim w hierarchii władzy znajdowali się kapłani i wyżsi urzędnicy. Kolejni byli niżsi urzędnicy. Łącznikiem pomiędzy nimi, a faraonem byli dwaj wezyrowie. Jeden z Górnego Egiptu, z siedzibą w Tebach. Drugi zaś z Egiptu Dolnego, z siedzibą w Memfis. Kontrolowali oni roboty publiczne, finanse, ar-chiwa, cła, zajmowali się sprawami sądowymi, a niekiedy dowodzili wojskiem. Wśród urzędników byli nomarchowie zarządzający okręgami administracyjnymi ( nomami ) których w sumie było 40. Na samym dole znajdowali się chłopi, rze-mieślnicy, służba oraz niewolnicy - głównie jeńcy wojenni. Najlepiej te zależno-ści ukazuje piramida przedstawiająca społeczeństwo starożytnego Egiptu.
Tak więc Egipt był podzielony na części : północną ( Egipt Dolny ) i połu-dniową ( Egipt Górny ). Egipcjanie z północy uważali Horusa za ich głównego boga, natomiast ci drudzy mówili że ich państwem włada wszechmocny bóg pu-styni - Seth. Po długotrwałych walkach uwieńczonych zwycięstwem Egiptu Dol-nego duchowym władcą państwa stał się Horus. W epoce thinickiej, czyli w cza-sie trwania I i II dynastii faraonów, Horus utożsamiany był z bogiem słońcem w całym już zjednoczonym kraju. W późniejszych czasach, Horusa i Setha trakto-wano na równi. Za panowania V dynastii faraonów nastąpiło wywyższenie lokal-nych bóstw. Na czoło wysunęli się Min i Moutu, potęga dzielnic południowych. Za czasów panowania XII dynastii faraonów za najważniejszego boga Egipcjanie uważali Amona. Później, po najazdach Hyksosów w górnym Egipcie nadal czczono Amona, a na terenach przez nich zajętych Setha. Lecz w 1570 r. p.n.e. królowie tebańscy pokonali Hyksosów i ponownie uczynili Amona swoim du-chowym władcą. Faraonowie z Temis starali się osłabić kult Amona, faworyzując bogów Ptaha i Re. Podczas rządów Ptolemeuszy wykorzystywano prastarą egip-ską tendencję do łączenia, ze względów politycznych lub teologicznych, różnych bogów z innych państw. I tak na przykład kojarzono bogów egipskich z greckimi: Horusa z Apollinem, Amona z Zeusem, Ptaha z Hefajstosem, Hathora z Afrodytą, czy Ozyrysa z Dionizosem.
W całym Egipcie czczono około 800 różnych bogów, lecz większość z nich miała charakter lokalny. Istniały tam dwa najważniejsze systemy religijne: heliopolitański oraz hermopolitański. Kapłani heliopolitańscy dążyli do nadania religii egipskiej charakteru solarnego. Utożsamiali oni Horusa z bogiem słońca Re. W teologicznym systemie heliopolitańskim najważniejsza była tzw. „dzie-wiątka heliopolitańska”, czyli 9 najwyższych bóstw:
1. Atum - uważany za Re - Atum, to bóstwo słoneczne, zachodzące słońce, stwórca świata, bogów i ludzi; wyłonił się z wód otaczających świat. Gdy jego dzieci, Szu i Tefnut, wyruszyły, by obejrzeć otaczające wody, i zginęły w odchłani, zrozpaczony Atum wysłał na poszukiwania posłańca, który odnalazł dzieci i odprowadził je przed oblicze ojca. Ten z radości popłakał się, a z jego łez narodzili się ludzie. Przedstawiano go w postaci ludzkiej, z podwójną koroną Dolnego i Górnego Egiptu na głowie. Niekiedy Atum dzierży krzyż anch, symbol życia wiecznego.
2. Szu - bogini powietrza, to bóg świetlistej atmosfery, wypełniającej przestrzeń między niebem a ziemią; syn Atuma i brat Tefnut; przedstawiano go jako mężczyznę z piórem na głowie lub z głową lwa.
3. TefNut - bogini wilgoci jako kosmicznego elementu koniecznego do powstania życia; córka Atuma i siostra Szu, matka Geba i Nut; przedstawiano ją jako lwicę lub kobietę z głową lwicy.
4. Geb - bóg będący uosobieniem ziemi oraz
5. Nut - bogini będąca uosobieniem sklepienia niebieskiego; dzieci Szu i Tefnut. Mimo, iż byli rodzeństwem, zostali kochankami; z ich związku zrodzili się: Ozyrys, Izyda, Seth, i Neftyda. Nut, bogini nieba, sprawowała opiekę nad duszami zmarłych. Zazwyczaj ukazywano ją jako kobietę wygiętą w łuk i dotykającą palcami ziemi. Przedstawiana jako postać stojąca, trzyma papirusowe berło i anch - symbol wiecznego życia. Geb, bóg ziemi, pierwszy ziemski faraon, miał zielone ciało. Był dobrym bóstwem, które dostarczało pokarmu wszystkim żywym istotom. Zwykle ukazywano go jako leżącego mężczyznę. Był też bóstwem zmarłych, gdyż uosabiał ziemię, w której grzebano ciała.
6. Seth - bóg pustyni, władca obcych ziem; syn Nut i Geba, mąż własnej siostry Neftydy. Egipcjanie bali się go, ponieważ był wcieleniem złości, gniewu i zbrodni, sprowadzał na ziemię głód i suszę. Za wszelką cenę chciał zdobyć najwyższą władzę i zabił swojego brata Ozyrysa. Został pokonany przez bratanka o imieniu Horuus. Ukazywano go jako niezidentyfikowane zwierzę, połączenie osła i świni, z krótkim odonem, sterczącymi uszami i krzywym ryjem, poruszające się na czterech nogach.
7. Amon - władca burz i piorunów, mąż Mut, ojciec Chonsu; utożsamiany z Re, był królem bogów i władcą całego Egiptu. Jego imię oznacza ukryty, niewidoczny, dlatego też wizerunek Amona nigdy nie pojawił się wśród hieroglifów. Przedstawiano go jako człowieka w koronie składającej się z dwóch piór, otaczających dwa królestwa: Dolnego i Górnego Egiptu; wyobrażano go też z głową barana.
8. Neftyda - opiekuńcza bogini zmarłych; córka Geba i Nut, siostra Ozyrysa, Izydy i Setha; przedstawiana jako płaczka w długiej obcisłej sókni.
9. Ozyrys i Izyda; Ozyrys - bóg wegetacji roślinnej, brat Setha, Neftydy i Izydy, mąż tej ostatniej i ojciec Horusa, był bardzo dobrym bogiem. Nauczył Egipcjan m. in. uprawiania ziemi i wypiekania chleba. Po śmierci panował nad zaświatami, gdzie był bogiem, królem i sędzią umarłych. Seth, zazdrosny brat Ozyrysa, postanowił usunąć go z tronu. Podstępnie zwabił go do ozdobnego sarkofagu, który zabito gwożdziami i wrzucono do Nilu, jednak Izyda odnalazła ciało męża i ukryła przed Sethem. Ten natomiast odszukał je i poćwiartował i rozrzucił po całym państwie. Zrozpaczona Izyda pozbierała szczątki Ozyrysa, poskładała i mocą swoich czarów ożywiła.Gdy Ozyrys umiera, ginie cała roślinność, a gdy zmartwychwstaje, roślinność rodzi się na nowo. W wyobrażeniach Ozyrys występuje jako mumia z czarną lub zieloną twarzą, w koronie ozdobionej strusimi piórami. W skrzyżowanych na piersi dłoniach trzyma bicz - atrybut sędziego i królewskie berło. Izyda - siostra i żona Ozyrysa, matka Horusa, wzór wiernej żony i troskliwej matki. Ukazywano ją jako kobietę z tarczą słoneczną między krowimi rogami, z berłem lub znakiem życia anch w dłoni.Popularne były figurki przedstawiające Izydę z małym Horusem na kolanach. Kult Izydy przeniknął do kolonii greckich, a następnie do samego Rzymu.
W teologicznym systemie kapłanów z Hermopolis ( system hermopolitański ), zbuntowanych przeciwko systemie heliopolitańskim, występują cztery pary bo-gów:
1. Num i Naumet - uosobienie ( personifikacja ) oceanu.
2. Huh i Hauhet - uosobienie wody i ruchu.
3. Kuk i Kauket - uosobienie ciemności panującej w pierwotnej przestrzeni.
4. Nat i Niau lub Amon i Amaunet.
Tak więc Egipcjanie wierzyli w wielu bogów. Taką religię nazywamy religią po-liteistyczną.
We Wczesnym Egipcie świątynia nie różniła się od zwyczajnego domu. Typowy dla siebie wygląd przybrała za czasów Nowego Państwa. Był to ogrom-ny pałac otoczony murem. W jego wnętrzu znajdowała się mroczna sala, gdzie odprawiano ceremonie dostępne jedynie dla wybranych. Za tą salą, jak uważano, rezydował sam bóg. Świątynia składała się ponadto z izby, w której mieścił się skarbiec oraz z sanktuarium. W sanktuarium stała wykuta z bryły kapliczka, w której zazwyczaj znajdował się drewniany posąg boga. Do tego pomieszczenia miał prawo wejść jedynie faraon i celebrujący kapłani. Ściany świątyni pokry-wały pięknie zdobione płaskorzeźby. Aby zyskać przychylność bogów, ludzie składali w świątyniach ofiary: przynosili kwiaty, owoce, chleb, napoje, zwierzęta. Wszystko to w nadziei, że im więcej ofiarują bogom darów, tym większych łask będą mogli się spodziewać. Egipcjanie wierzyli, że posąg wiedzie życie podobne życiu ludzi. Ukazując postać bóstwa, króla, czy zwykłego człowieka, staje się istotą, którą przedstawia. Dlatego starano się umieszczać na nim imię oraz cechy danej osoby tak, aby nie utracił swej mocy. Kiedy posąg był gotowy przystępo-wano do obrzędu „otwarcia ust.”. Akt ten, imitujący nabieranie tchu, nadawał posągowi życie. Wizerunek na nim przedstawiony musiał być wierny oraz pięk-ny. Model przedstawiano zawsze w zwyczajnych sytuacjach życiowych. Jego funkcją było uwiecznienie życia ludzkiego, zarówno podczas życia, jak i po śmierci. Egipcjanie posługiwali się licznymi amuletami i przedmiotami przyno-szącymi szczęście. Nosili je jako ozdoby, albo wsuwali w mumie. Wierzyli, że magiczne słowa, lub obrazy posiadają tajemną, strzegącą moc. Na przykład sym-bol oka ( z pisma hieroglificznego ) znaczył „być zdrowym”, znak krzyża z pier-ścieniem - „żyć”, a skarabeusz - „stawać się, przemieniać”. Amulety mogły także przedstawiać boskie symbole. Za panowania XVIII dynastii ( 1555 - 1305 r. p.n.e. ) odbywało się corocznie święto Opet. Miało ono być okazją do nawiedze-nia przez Amona świątyni w Luksorze. Kapłani nieśli cztery barki mieszczące posągi Amona, Mut - jego małżonki, Chonsu - jego syna, oraz barkę faraona w procesji na lądowym odcinku drogi. Potem barki płynęły Nilem. Procesji towa-rzyszyli żołnierze, muzycy i tancerze, lecz do świątyni mieli wstęp tylko kapłani. Procesja trwała od jedenastu do dwudziestu siedmiu dni. Każdy król inaczej or-ganizował to święto. I tak za czasów królowej Hatszepsut procesja odbywała się drogą lądową, wzdłuż Nilu. Wyruszano spod trzeciego pylonu w Karnaku, a na-stępnie aleją zdobioną posągami sfinksów kierowano się do świątyni w Luksorze, zatrzymując się wielokrotnie dla odprawienia modłów. Od chwili objęcia tronu przez Tutanchamona procesja odbywała się na Nilu. Każdy posąg wznoszono wraz ze świętą barką na inny statek. Orszak poprzedzała eskorta wojskowa wraz z muzykami i tancerzami. Towarzyszący tłum witał procesję w Luksorze, gdzie na licznych ołtarzach składano dary. Przedstawiciele ludu zanosili błagania do boga o udzielenie rady. Powrót odbywał się tą samą drogą.
Kapłanem mógł zostać każdy Egipcjanin po odbyciu odpowiedniego szkolenia w świątyni. Wyższe godności kapłańskie wymagały specjalnych świę-ceń. Najwyższym kapłanem był faraon. Następnym stopniem w hierarchii kapłań-skiej było stanowisko arcykapłana. Prócz arcykapłanów do wyższego ducho-wieństwa należeli ci kapłani, którzy mieli prawo wchodzenia do sanktuarium świątyni. Kapłanów egipskich nie obowiązywał celibat. Ubierali się w białe spódniczki lub długie, białe szaty lniane. Najczęściej mieli ogolone głowy. Pier-wotnie kapłani byli funkcjonariuszami państwowymi, spełniającymi dorywczo czynności kapłańskie. Lecz już w czasach Starego Państwa kapłani zaczęli bu-dować większe i wspanialsze świątynie. To właśnie w świątyniach prowadzono obserwacje naukowe. Przyczyniono się do rozwinięcia nauk matematycznych i przyrodniczych. Kapłani pilnie strzegli tej wiedzy. W okresie Nowego Państwa zorganizowany stan kapłański stanowił wielką potęgę polityczną i ekonomiczną. O ich bogactwie mogą świadczyć następujące dane. Za czasów Ramzesa III ( 1197 - 1165 r. p.n.e. ) do świątyń należało już 15% wszystkich gruntów upraw-nych. Posiadały one około 0,5 mln sztuk bydła, flotę liczącą 88 okrętów oraz 53 wielkie warsztaty i stocznie. A co najistotniejsze, wszystkie te posiadłości były zwolnione z podatku. Rolą kapłanów było podtrzymywanie kultu dniem i nocą. Kapłaństwo przechodziło z ojca na syna, będąc tym samym zawodem dziedzicz-nym. Każdego ranka kapłan sanktuarium szedł obudzić boga obejmując go ra-mionami i wlewając w ten sposób życie w posąg, w którym przebywała dusza boga. Faraon był najwyższym z kapłanów. Jego edukacja zaczynała się już w młodym wieku. Jego wychowawcy uczyli go głównie sportów siłowych, takich jak polowanie. Uczono go również strzelania z łuku. Jego władza miała charakter religijny, gdyż czczono go jak bóstwo, a nawet uważano go za syna boga słońca - Re. Jego głównym zadaniem było pozyskiwanie przychylności bogów dla swego królestwa. Doglądał on również świątyń oraz sanktuariów. W ręku, na wzór bo-ga, trzymał symbole jego potęgi: pastorał i rózgę, a na koronie nosił wizerunek węża kobry. Faraon musiał mieć się na baczności, ponieważ obawiał się nie-ustannie zdrady nomarchów. Jego władza była dziedziczna. Faraonowie pojmo-wali za żony kobiety z własnej rodziny, by nie brukać świętej krwi.
Egipcjanie wierzyli w dalsze życie duszy i ciała po śmierci. Twierdzili, że jest ona tylko stanem przejściowym do nowego świata. Według nich każdy czło-wiek posiadał swoje ba, duszę wyposażoną w cechy moralne i intelektualne. Lecz miał również swoje ka - duchownego sobowtóra. Jeżeli po śmierci nikt nie zadbał o ciało, ka znikało, gdyż musiało się żywić w celu zachowania sił wital-nych. Faraonowie, ludzie szlachetnie urodzeni oraz bogacze wydawali fortuny, aby mieć pogrzeb zgodny z ich wierzeniami. Ich ciał, po śmierci, dokładnie bal-samowano, a następnie owijano w delikatne opaski i składano w drogocennych sarkofagach. Często znajdował się na nich wyrzeźbiony, na drewnianym lub ka-miennym wieku, wizerunek zmarłego. Wewnątrz umieszczano zwoje papirusu, na których były zapisane magiczne formuły. Miały one pomagać zmarłemu w po-konywaniu przeszkód dzielących go od wiecznego spoczynku. Aby zabalsamo-wać ciało, usuwano z niego mózg wraz z wnętrznościami. Po oczyszczeniu, ciało wypełniano substancjami wonnymi i mirrą, a na końcu je zaszywano. Po zabal-samowaniu zmarły zostawał poddany zabiegowi „otwarcia ust”. Ów akt miał na celu powrót ka do ciała. W komorze grobowej znajdowały się środki codzienne-go użytku, które pozwalały przeżyć ciału. Były to: żywność, napoje, meble do odpoczynku, posążki przedstawiające sługi. Słynna komora Tutanchamona za-wierała łoża do wypoczynku i łoża paradne, kompletne umeblowanie, złote na-czynia, wozy, a nawet łodzie. Biedacy byli grzebani w piasku zawinięci w matę. Zakopywano ich w dołach na kształt kwadratu i zginano członki, tak by mógł od-poczywać ułożony na boku. Całość przykrywano dużym kamieniem. Aby dostać się do Raju, zmarły musiał stanąć przed Sądem Ozyrysa. Jego serce umieszczone na wadze Thota musiało zrównoważyć piórko sprawiedliwości Maat, w przeciw-nym wypadku pożerał je demon.
Ponad 4000 letnie piramidy w Gizie są uważane za jeden z cudów świata. Wzniesiono je jako grobowce trzech faraonów. Największa z nich, piramida Cheopsa, ma 145m. wysokości, a jej podstawa zajmuje 5,3ha powierzchni. Zbu-dowano ją z ponad 2,3 mln kamiennych bloków. Każdy z nich ważył ok. 2,5t. Piramidy wzniesione są na niewielkim wzgórzu, na litym podłożu. Robotnicy mieszkali na miejscu budowy. Transport odbywał się na grzbietach osłów, bar-kach ludzi, bądź na płozach. Pierwszą decyzją jaką podejmował faraon po wstą-pieniu na tron, była budowa własnego grobu - piramidy. W zależności od jej wielkości, prace budowlane trwały od 20 do 40 lat. Często prace te trwały aż do śmierci władcy. Po jego śmierci pracę bezzwłocznie przerywano, przygotowując grobowiec do złożenia ciała. Praca nad budową piramid rozpoczynała się od wycinania kamiennych bloków o odpowiednich wymiarach. Głównym budulcem był wapień wydobywany w pobliżu budowy. Do wykończenia wnętrz używano granitu. Aby wyciąć drogę w głąb wapienia, kamieniarze posługiwali się mie-dzianymi dłutami. Każdy blok należało oddzielić z czterech boków za pomocą rozbijania go bułami dolerytu - kamienia twardszego od granitu. Następnie gra-nitowe bloki uwalniano od kamienia znajdującego się pod spodem. Kamieniarze wycinali rowki wzdłuż podstawy bloków, a później wbijali w nie duże drewniane kliny, po czym nasączali je wodą, przez co drewno pęczniało i rozsadzało skałę. Podczas budowy piramid dużą wagę przywiązywano do ich orientacji. W ten sposób bloki piramid były zwrócone niemal dokładnie w cztery strony świata. Transport olbrzymich bloków kamiennych musiał opierać się na sile ludzkich mięśni, ponieważ wtedy dysponowano jedynie niewielką liczbą osłów i wołów. Grupy mężczyzn ciągnęły bloki kamienne wzdłuż grobli na drewnianych płozach do pobliskiego Nilu. Większość budulca transportowano podczas wylewu rzeki. Bloki kamienne za pomocą sznurów i dźwigni ładowano na barki albo tratwy. Używając piasku oraz twardych skał, polerowano bloki skalne tak, aby ściśle do siebie przylegały. Prace wykończeniowe prowadzono od wierzchołka piramidy ku jej podstawie.
Tak więc u starożytnych Egipcjan nie istniał jeden system teologiczny. Było ich co najmniej tyle ile ośrodków kultu. Mimo tego można powiedzieć, iż istniała religia egipska, gdyż te wszystkie kulty wraz z instytucjami politycznymi stanowiły pewną całość. Religia ta była zlepkiem fetyszyzmu, totemizmu, animi-zmu, politeizmu, hereteizmu. Była tam idea łaskawego stwórcy i sprawiedliwego wszechświata. Religia egipska przez wiele wieków wywierała silny wpływ na religie Izraelską. Ich religijne koncepcje fascynowały Greków. Myślę, że ta reli-gia ma coś wspólnego z naszą. Mam na myśli chrześcijaństwo. Jak napisałem wcześniej Egipcjanie wierzyli w dalsze życie po śmierci - tak jak my. Oni rów-nież musieli się dobrze sprawować podczas życia, by móc żyć dalej w Raju. Składali ofiary. My też podczas mszy świętej je składamy, a symbolem jest tu chleb i wino. Oczywiście niektóre obrzędy mogą nas śmieszyć w ich dawnej reli-gii. Na przykład wsadzanie tych wszystkich rzeczy do grobów, czy uznawanie faraona za boga. Lecz czy naszych wierzeń nasi potomkowie nie wyśmieją...


LITERATURA :
- Józef Keller, Wiesław Katuński, Witold Tyloch, Bogdan Kupis, „Zarys Dziejów Religii”, wydanie V. Warszawa 1984, str. 304 - 320.
- Anna Cieślarowska, „Tak żyli ludzie” - „W czasach starożytnych Egipcjan”. Wrocław 1990, str. 30, 56 - 57.
- Jean-Luc Bovot, „Odkrycia” nr 14 „Egipt i jego bogowie”. Warszawa 1991, str. 216 - 219, 222.
- Przegląd Reader’s Digest, „Jak to jest ?” - „Piramidy”. Warszawa 1996, str. 319 - 323.
- John Farndon, „Szkolna Encyklopedia” - „Starożytny Egipt”, wydanie II. Warszawa 1994, str. 116 - 117.
- Maria Koczerska, Ewa Wipszycka, „Historia, świat przed wiekami - podręcznik dla klasy piątej szkoły podstawowej”, wydanie II poprawione. Warszawa 1987, str. 16 - 29.
- Jan Prostko - Prostyński, „Historia starożytności - podręcznik dla szkoły średniej”, wydanie I. Warszawa 1997, str. 16 - 24