Komparatystyka znaczenia treści sakralnych w głównych kulturach prawnych świata

„Komparatystyka znaczenia treści sakralnych w głównych kulturach prawnych świata.”

Komparatystyk kultur prawnych polega na porównywaniu ze sobą poszczególnych kultur prawnych świata. Istnieje wiele koncepcji dot. procesu komparatystycznego, jednak za najważniejsze uznaje się koncepcje:
- trzech faz procesu komparatystycznego- opisu, określenia tożsamości, podobieństw i różnic, wyjaśnienia;
- pięciu faz procesu komparatystycznego (porównywanie)- sformułowania celu porównywania, wyboru materiału do porównywania, właściwego porównywania, opisu rezultatów porównywania, ocena rezultatów porównywania.
Należy również pamiętać, że charakter kultur prawnych świata jest wielowymiarowy- stąd ta różnorodność sposobów (metod) porównywania.
Do najważniejszych zadań komparatystyki kultur prawnych należy zestawienie istniejącego prawa z historią i przeszłością w kręgu danej kultury oraz „żywych” kultur prawnych z tymi już „obumarłymi”.
O istnieniu prawa można mówić tylko wtedy, gdy dana społeczność „wypracowała” własną, odrębną kulturę. Prawo nie może istnieć bez kultury. Jest ono niejako konsekwencją istnienia kultury, jej nierozerwalną częścią.
Chcąc wyodrębnić główne kultury prawne świata, należy zbadać stosunek prawa do religii, zarówno w sferze sacrum, jak i w sferze profanum. Jednak w swojej pracy, zgodnie z brzmieniem tematu, skupię swoją uwagę przede wszystkim na sferze sacrum, a więc na tym, co święte. Efektem tego będzie dostrzeżenie analogii, związków i odrębności prawa i religii.
Na kształtowanie kultury prawnej duży wpływ miała moralność i religia. Określały wzorce zachowań, normy postępowania (normy- moralne, religijne, prawne), które łącznie tworzyły jedną kulturę, zwaną kulturą normatywną, która mogła nabierać różnego zabarwienia aksjologicznego (moralizm, sakralizm, legalizm).
Sakralizm kulturowy w najogólniejszym ujęciu to sposób, w jaki oddawany jest hołd sacrum, a więc temu, co święte. Ma on ogromny związek z kulturą normatywną, o której już wcześniej wspomniałem. Sakralizm kulturowy występuje niemalże we wszystkich kulturach, ale najbardziej da się zauważyć w kulturach religijnych i moralistycznych.

PODZIAŁ KULTUR PRAWNYCH ŚWIATA.

Na świecie istnieje dziesięć głównych kultur prawnych świata. W zależności od tego, które z norm postępowania będą posiadały najwyższą moc kulturotwórczą, wyróżniamy trzy rodzaje kultur, normujących życie społeczne:
1. Kultury religijne (sakralistyczne):
kultura prawna judaizmu, chrześcijaństwa, islamu
2. Kultury moralistyczne:
kultura prawna hinduizmu, buddyzmu, konfucjanizmu
3. Kultury legalistyczne:
kultura prawa stanowionego, powszechnego (common law), europejskiego

Obok powyższych kultur istnieje również kultura prawna animizmu- ludów pierwotnych.
W przypadku kultur religijnych (pkt 1.) normami posiadającymi najwyższą moc kulturotwórczą są normy religijne, następnie (w kolejności) normy moralne i prawne.
W przypadku kultur moralistycznych (pkt 2.) normy moralne, następnie- normy religijne i prawne.
W przypadku kultur legalistycznych (pkt 3.) hierarchiczność norm wygląda odwrotnie. Za najważniejsze uznawane są normy prawne, później moralne, a na końcu religijne.

W swojej pracy dokonam porównania treści sakralnych kultur prawnych świata, według następującego planu:
- komparatystyka kultur religijnych
- komparatystyka kultur moralistycznych
- komparatystyka kultur legalistycznych
- ogólna komparatystyka w/w rodzajów kultur.

KULTURY RELIGIJNE (judaizm, chrześcijaństwo, islam) [2.515mln].

Kultury prawne, zwane dalej kulturami judaizmu, chrześcijaństwa i islamu, należą do grupy kultur religijnych. Mają one charakter normatywny, tzn. tworzą je zarówno normy religijne, moralne, jak i prawne.
W XXI-wieku na świecie rywalizują ze sobą trzy wielkie religie (kultury religijne). Każda z nich uznaje istnienie jednego wszechmocnego i wszechwiedzącego Boga. Wiara w jedno najwyższe, transcendentne bóstwo i jednoczesne odrzucenie innych bogów nosi nazwę monoteizmu. Spośród trzech religii monoteistycznych najstarszy jest judaizm- jego początki sięgają VI wieku p.n.e., chrześcijaństwo przekroczyło właśnie próg dwóch tysięcy lat istnienia, najmłodszym zaś jest islam.
Wyznawcy z każdej z trzech monoteistycznych religii nie tylko oddają cześć transcendentnemu bóstwu, lecz także wyznają tego samego Boga, choć pod różnymi imionami. W tradycji żydowskiej znany On jest jako Jahwe lub El, chrześcijanie nazywają go Bogiem, muzułmanie zaś Allahem.
Kultura judaizmu, za najważniejszy uznaje pogląd, że Jahwe zawarł przymierze z narodem wybranym- żydowskim, czego efektem jest boski nakaz podporządkowania się prawu (teologiczne uzasadnienie porządku prawnego). Kultura chrześcijaństwa uznaje, że człowiek poprzez swoje życie duchowe poznaje słowo Boże, potwierdza przynależność do Boga. Człowiek został stworzony na podobieństwo Boże, jest najwyżej postawiony w hierarchii istot żywych. Życie doczesne człowieka, które przenika ból i cierpienie jest jego etapem przejściowym. Po śmierci osiąga on życie wieczne. Kultura judaizmu przeciwstawia się stawianiu człowieka najwyżej w hierarchii istot żywych. Zwierzęta, w założeniach judaizmu powinny być traktowane z należytym szacunkiem. Uznaje natomiast pogląd chrześcijaństwa na życie wieczne oraz ideę zmartwychwstania. Dzień zmartwychwstania to zarazem dzień sądu ostatecznego. Ciało zmarłego, zarówno w kulturze chrześcijaństwa, jak i judaizmu jest uświęcane, m.in. poprzez godny pochówek. Kultura islamu wyróżnia się spośród wszystkich kultur prawnych świata tym, że wraz z nakazami religijnymi, zawiera nakazy moralne i prawne. Dzięki temu normuje wszystkie sfery życia muzułmanów. Islam to religia objawiona przez Allaha prorokowi Mahometowi za pośrednictwem archanioła Gabriela. Kultura islamu, podobnie jak kultura judaizmu i chrześcijaństwa ma podobny pogląd na życie pośmiertne (pogląd pochodzący z kultury judaizmu i chrześcijaństwa). Wyobrażenie życia pozagrobowego nie różni się znacząco od wyobrażeń judaizmu i chrześcijaństwa, może poza zbyt barwną wyobraźnią muzułmanów.
Śmierć we wszystkich kulturach religijnych świata to etap przejścia człowieka do lepszego
świata. Jednak nie zawsze przychodzi ona niespodziewanie. Zarówno kultura judaizmu,
chrześcijaństwa, jak i islamu uznaje karę śmierci, ale tylko w sytuacjach, gdy dotyczy ludzi łamiących prawo boskie (prawo: żydowskie, chrześcijańskie, islamu). W każdej z tych kultur zakres prawa boskiego jest inny, stąd za różne „przewinienia” różny rodzaj kary (śmierci). I tak np. w kulturze judaizmu wyroki śmierci w postaci ukamienowania, spalenia żywcem, ścięcia, uduszenia były wydawane na osobach, które dopuściły się morderstwa, kazirodztwa z matką lub macochą, wróżby, przeklinanie ojca lub matki czy nawet za pogwałcenie szabatu. W kulturze chrześcijaństwa, która najbardziej tolerowała wykonywanie kary śmierci i tortur (Św. Inkwizycja), szczególnie na heretykach i czarownicach, najczęściej skazywano ludzi na śmierć za inne, odmienne poglądy, głównie na temat wiary, ale nie tylko. Islamska koncepcja śmierci oparta jest na osądzaniu uczynków ludzkich. W koranicznych kodeksach karnych, islam zachowuje tradycyjne regulacje kary śmierci. Kara ta, wykonywana była najczęściej przez ukamienowanie, ścięcie mieczem. Kultura islamu jest chyba najbardziej rygorystyczną kulturą spośród do tej pory omówionych. Na karę śmierci mógł być skazany człowiek, np. nadużywający alkoholu. O okrucieństwie tej kultury może świadczyć fakt, że dziewica skazana na śmierć musiała zostać przed zabiciem zgwałcona na oczach setek ludzi.
Żydowskie prawo religijne i ceremonialne (rytualne) zakłada istnienie boskiego prawodawcy, którego sankcje nie mogą podlegać kontroli ludzkiej. W kulturze judaizmu obowiązuje prawo, zwane halakhah, które poddaje regulacji stosunki pomiędzy człowiekiem a Bogiem (bain adam lamakom). Prawo żydowskie opiera się na nakazie boskim (mitzwah). To Bóg ustanawia prawa rządzące światem, jest najwyższą władzą ustawodawczą i absolutną zarazem. Ma pod sobą liczne grono administratywistów w postaci rabinów. Prawo żydowskie rozwijało się dzięki prorokom, królom, sędziom. Ci ostatni byli zarazem kapłanami. Przesądzało to o teokratycznym charakterze państwa.
Prawo chrześcijańskie powstało przede wszystkim na dorobku filozoficznym Grecji i Rzymu. Prawo boskie, jako część prawa chrześcijańskiego dzieli się na prawo naturalne i obyczajowe, zapisane w Piśmie Świętym. Na kształtowanie kultury chrześcijaństwa miały również wpływ normy prawa kanonicznego. W kulturze prawnej chrześcijaństwa najbliższe poznania przez człowieka jest prawo naturalne, zapisane w jego sercu i rozumie. Kultura chrześcijaństwa jest bezrefleksyjna. Jest to kultura, podobnie jak islamu, osądzania zachowań ludzkich, w których to Bóg jest Sędzią Sprawiedliwym, który za dobro wynagradza, a za zło karze.
Prawo islamu jest ściśle związane z religią islamu (wspólna sankcja religijna, wspólne źródła w Bogu). Nakazuje szanować zakazy spożywania wieprzowiny, picia alkoholu, itp. Uzasadnia to w ten sposób, że wszystkie rzeczy nieczyste, złe, nie pochodzące od Allaha oddalają ich od Niego. Prawo islamu pochodzi od Allaha, a więc jest jak on: sprawiedliwe, doskonałe, wieczne, itp. Muzułmanie uznają religijny obowiązek szanowania prawa islamu. W kulturze islamu idea Allaha jest ideą dominującą nad innymi ideami. Człowiek w kulturze islamu jest mało znaczącą istotą wobec wszechmogącego Allaha i proroka Mahometa. Świadczyć o tym może islamska ikonografia, która zakazuje zestawiania twarzy proroka z twarzą człowieka. Kultura ta mało miejsca poświęca człowiekowi, uzasadniając to wiernością Koranowi. Inaczej jest w chrześcijaństwie i judaizmie.
Jednym z podstawowych założeń judaizmu jest tożsamość prawa boskiego (przykazań). Prawo boskie, w postaci Dekalogu jest trzonem naturalnego porządku społecznego. Dekalog jest najstarszym zespołem norm, określającym obowiązki ludzi wobec Boga oraz ludzi wzgl. siebie. Dekalog w dziejach kultur prawnych świata stanowi swoisty kodeks moralny. Źródłami prawa boskiego jest również żydowska Biblia, zwana Torą, a w szczególności Pięcioksiąg Mojżesza, który wchodzi w jej skład. W judaistycznej kulturze prawnej istotnym źródłem praw i obowiązków jest XVI-wieczna kodyfikacja praw narodu żydowskiego, która to zawiera normy prawne (również moralne i obyczajowe) dot. m. in.: dyrektyw postępowania wynikających z Dekalogu, norm zachowania w czasie szabatu i świąt, regulacji małżeństwa, nakazów czystości, norm prawa karnego i cywilnego, itd.
Najstarszym, a zarazem najważniejszym źródłem kultury prawnej chrześcijaństwa jest Pismo Święte (Biblia). Dla tejże kultury, podobnie jak dla kultury judaizmu największe znaczenie ma Pięcioksiąg, a w szczególności Dekalog. Kultura chrześcijaństwa uznaje treści biblijne za nieomylne, pochodzące od samego Stwórcy.
Za główne źródło prawa kultury islamu i cywilizacji arabsko-muzułmańskiej uznaje się Koran. To podstawowy dokument religijny i prawny. Swoim zasięgiem obejmuje przede wszystkim spis objawień Mahometa- proroka muzułmanów. Kolejnym źródłem prawa islamu jest Sunna (uzupełnienie Koranu). Jest to zbiór przypowieści i uczynków Mahometa. Koran często wzoruje się na Biblii, np. wtedy, kiedy charakteryzuje postacie proroków, albo w wierze w monoteistycznego Boga (Allaha), czy też w wyobrażeniach aniołów, itp.
Judaistyczna kultura normatywna uznaje człowieka za istotę wolną, rozumną, zdolną do wybierania między dobrem a złem. Człowiek sam ponosi odpowiedzialność za swoje czyny. Jeżeli postąpi wbrew prawu to czeka go za to kara. Rola kary w żydowskim prawie karnym ma charakter sakralny. Jej podstawowym celem jest przywrócenie równowagi duchowej człowiekowi zagubionemu moralnie. Efektem tego ma być przybliżenie człowieka do Boga. Podobne założenia występują w kulturze chrześcijaństwa. Kultura islamu natomiast, stworzyła sześć głównych filarów wiary, na których opiera się wiara muzułmanów, które to każdy muzułmanin powinien przestrzegać. Narzuca niejako swoim wyznawcom sposób życia, np. poprzez obowiązek wyznania wiary, rytualne modlitwy, post, jałmużnę, pielgrzymkę do Mekki, dżihad. Dla porównania, ortodoksyjny judaizm preferował, ale nie narzucał zasady sprawiedliwości i miłości do bliźniego. Na swych wyznawców nakładał obowiązek modlitwy, zachowania postu i poszanowania szabatu.
Każda z omawianych kultur prawnych świata stworzyła odrębne, niepowtarzalne ośrodki życia duchowego i społecznego. Głównymi ośrodkami życia duchowego w kulturze judaizmu była świątynia żydowska, zwana synagogą, w której Żydzi gromadzili się na wspólnych modlitwach. Powstanie synagogi pozwoliło na przetrwanie nie tyle samego judaizmu, co całego narodu żydowskiego. Należy bowiem pamiętać, że naród żydowski był rozproszony po całym świecie (diaspora), a warunki bytowe, w których się znaleźli, zmuszały Żydów do zachowania surowej dyscypliny, opartej na normach religijnych, moralnych i rytualnych. W kulturze chrześcijaństwa za takie ośrodki uchodziły kościoły, które niejednokrotnie onieśmielały człowieka swoją majestatycznością, ukazując w ten sposób również majestatyczność samego Boga. W kulturze islamu, podobnie jak w kulturze chrześcijaństwa, wznoszono wielkie, pełne przepychu meczety, organizujące życie religijne i społeczne wyznawców islamu.
Kultura judaizmu jest kulturą kultu życia człowieka. Judaizm definiuje życie, jako nierozerwalność śmiertelnego ciała i nieśmiertelnej duszy, a Boga jako jedynego twórcę życia. Jedynie Jahwe ma prawo decydować o życiu ludzkim, trwającym od naturalnych narodzin do naturalnej śmierci. W ten sam sposób życie jest definiowane przez chrześcijaństwo i islam.
Religijny charakter kultury judaizmu wynika głównie z tego, że normy postępowania pochodzą od religii mojżeszowej. W judaizmie najbardziej sakralistyczny charakter ma prawo karne (przestępstwo utożsamiane z grzechem). Z uwagi na to, że sędziowie wydają wyroki z woli Boga, w myśl założeń judaizmu są nieomylni. To właśnie z kultury judaizmu wyrosły kultury chrześcijaństwa i islamu. Religijny charakter kultury chrześcijaństwa wynika przede wszystkim z łączenia stanowisk kościelnych ze świeckimi (papo-cezaryzm), szczególnie w średniowieczu oraz prymatu nieomylności papieża. Religijny (teokratyczny) charakter kultury islamu, podobnie jak w przypadku chrześcijaństwa, wynika ze związku władzy państwowej z religią, która spoczywała w rękach kalifów.
Kultura chrześcijaństwa jest kulturą religijną, w której (w roku 1517) doszło do wewnętrznych podziałów tejże kultury, w wyniku czego powstały nowe odłamy, tj. katolicyzm, protestantyzm. Odłamy chrześcijaństwa, powstałe po reformacji z biegiem czasu zaczęły się od siebie znacząco różnić, np. w kwestiach dot. ochrony życia. Współcześnie katolicyzm kategorycznie zakazuje dokonywania aborcji, czy eutanazji, a protestantyzm pozostawia ten trudny wybór swoim wiernym. Katolicy wierzą, że do zbawienia wystarczą dobre uczynki, wiara i sakramenty. Kościół rzymskokatolicki uznaje osobę papieża za nieomylną, mającą prawo do rozstrzygania różnic między prawdą a fałszem w sprawach wiary i moralności. Katolicy wierzą, że zmartwychwstały Chrystus ponownie zejdzie na Ziemię, aby sądzić żywych i umarłych. Prawosławie, jako najstarsze wyznanie chrześcijaństwa, w odróżnieniu od katolicyzmu nie uznaje papieża za następcę św. Piotra. W protestanckiej kulturze prawnej zakres praw ludzkich jest znacznie większy niż w katolicyzmie i prawosławiu. Protestantyzm jest przeciwny przepychowi sakralnemu, niektórym sakramentom (np. spowiedzi), kultowi maryjnemu, świętych, relikwii, pielgrzymkom, zakonom, itd. Protestanci wierzą, że do zbawienia potrzebna jest wiara i łaska Boża, a nie dobre uczynki i sakramenty.
Normy religijne, tworzące chrześcijaństwo, w epoce oświecenia ustępowały miejsca normom świeckim. Współcześnie mamy do czynienia z podobnym zjawiskiem, które określane jest często mianem desakralizacji życia.
Pomimo wzajemnych związków tych religii (judaizmu, chrześcijaństwa, islamu- przyp.) większość ludzi na Zachodzie posiada pewną wiedzę o historii, prawdach wiary, tradycji i kulturze judaizmu i chrześcijaństwa, natomiast prawie nic nie wie o islamie.

KULTURY MORALISTYCZNE (hinduizm, buddyzm, konfucjanizm) [1.130mln ].

Kultury prawne, zwane dalej kulturami, hinduizmu, buddyzmu, konfucjanizmu należą do grupy kultur moralistycznych. Mają one charakter normatywny, tzn. tworzą je zarówno normy moralne, religijne, jak i prawne. Zarówno kultura hinduizmu, buddyzmu, jak i konfucjanizmu to kultury synkretyczne. Można odnaleźć w nich, bowiem, naleciałości z różnych, obcych kultur, które składają się na całokształt omawianych kultur, np. w przypadku kultury hinduizmu będą to naleciałości z kultury tureckiej, mongolskiej i angielskiej (common law), a w przypadku kultury konfucjanizmu i buddyzmu z kultury mongolskiej, niemieckiej, amerykańskiej (common law) i socjalistycznej.
Kultury moralistyczne, a w szczególności kultura hinduizmu uznają politeistyczny pogląd na istnienie Siły Wyższej, Stwórczej. W głównych założeniach tejże kultury za Siłę Stwórczą uznaje się trzech wielkich bogów: Brahma, Wisznu, Śiwa. W tym przypadku, łatwo jest zauważyć monoteistyczne tendencje hinduizmu, gdzie każde bóstwo można postrzegać jako aspekt trzech wielkich bogów. Każdy z tych bogów jest tylko określonym rodzajem manifestacji jednej, niezmiennej, nieosobowej rzeczywistości absolutnej. Bogowie są co prawda, nieśmiertelni, ale czasem zachowują się, jakby byli zwyczajnymi ludźmi. W szczególnych sytuacjach ludzie mogą stać się podobni do bogów, np. w czasie ceremonii ślubnej rodzina i przyjaciele nowożeńców obdarzają ich niemal boską czcią. W kulturze
hinduizmu, poza wielkim triumwiratem bogów, czci się również niezliczoną liczbę bóstw, niektóre zwierzęta (np. małpy, węże, krowy), drzewa (pipal, bananowiec), rośliny (tulasi, trawy), rzeki (Ganges), itd. W kulturze buddyzmu natomiast, głównym przedmiotem czci jest Budda- misjonarz zakładający wspólnoty buddyjskich mnichów żebrzących. Nieco inaczej wygląda to w kulturze konfucjanizmu, gdzie nie ma jako takiego przedmiotu czci. Wyznawcy konfucjanizmu wierzą w związek człowieka z naturą, w naturalny (hierarchiczny i harmonijny) porządek świata. Wierzą, że szeroko rozumiany Bóg (wszechświat), niebo, ziemia i istoty żywe, a więc również człowiek, są ze sobą wzajemnie powiązane. Konfucjanizm zakłada, że człowiek z natury jest dobry. Jeżeli przestrzega niezmiennych praw natury, jego życie będzie harmonijne, wolne od bólu i cierpienia. Głównym wyróżnikiem tej kultury jest idea porządku w stosunkach międzyludzkich, wyrażająca się, np. poprzez posłuszeństwo dzieci wzgl. rodziców. Kultura konfucjanizmu oczekuje od swoich wyznawców przestrzegania takich norm, które są możliwe do przestrzegania. Kultura hinduizmu zakłada, że człowiek należy do żywiołów wszechświata. Po śmierci (kremacja) powraca do żywiołów: ognia, wody, powietrza, stając się częścią natury. Śmierć to tylko etap przejścia człowieka lub zwierzęcia z jednego życia do drugiego. Kultura buddyzmu, podobnie jak konfucjanizmu, opiera swoje główne założenia na prawach natury. Przestrzeganie tych praw może nam zagwarantować miejsce w krainie pośmiertnej szczęśliwości. Wyznawcy buddyzmu, podobnie jak wyznawcy hinduizmu wierzą w reinkarnację- ponowne narodziny, a przez to również w to, że odpowiednie myślenie, poglądy, mowa, postępowanie, zarobkowanie, dążenie, skupienie i medytacja mogą doprowadzić do osiągnięcia stanu nirwany- uwolnienie od cyklicznego bólu narodzin, egzystencji i śmierci, połączenie z wszechświatem.
Kultury moralistyczne, w przeciwieństwie do kultur religijnych nie narzucają swoim odbiorcom przestrzegania z góry określonych norm postępowania. Jednak w kulturze hinduizmu, można odnaleźć taki „spis” norm, będący źródłem prawa hinduskiego, np. Edykt króla Asioka, czy Jagnnath. Najważniejszym prawem w kulturze hinduizmu jest, tzw. Dharma, czyli prawo natury, stojące wyżej niż prawo stanowione (w jakikolwiek sposób narzucone przez człowieka). Dharma nakłada obowiązek pozostawania w symbiozie z wiecznym porządkiem naturalnym. Określa stosunek do bogów, ludzi, zwierząt, roślin, itp. Normami przekazywanymi z generacji na generację w obrębie tej samej kultury, wynikające z boskiej interpretacji, mające bezpośredni sens religijny są normy, zwane sruti. W kulturze buddyzmu, zespół norm moralnych, stworzonych przez samego Buddę, nosi nazwę Budda-Dharma. Określa podobne prawa i obowiązki co hinduska Dharma. Prawo Buddy nie jest przymusowe. Kultura buddyzmu stworzyła również vinaya, normy zakonne tworzące kodeks dla zakonników. Prawo karma, wchodzące w skład Budda-Dharma poddawało ocenie czyny ludzkie, co skutkowało w jakości doczesnego lub następnego życia. Buddyzm w swojej historii, zaznaczył się tym, że jako prawo buddyjskie (fo-fa) przez długi okres czasu istniało obok prawa cesarza (wang-fa). Kultura konfucjanizmu cechuje się przede wszystkim wielkim sceptycyzmem do prawa stanowionego. Pomimo tego, zawarła zestawy norm postępowania (li) o charakterze rytualnym, obyczajowym, moralnym i prawnym w tzw. Księdze Obyczajów. Normy li regulowały ludzkie zachowania (stosunki międzyludzkie) w zależności od sytuacji i konkretnej osoby, bądź grupy osób, np. stosunek między sąsiadami. Najlepiej wyrazić to może zdanie: „Nie czyń innym tego, czego nie chcesz, aby tobie czyniono”. Można tu dostrzec olbrzymie podobieństwo do Dekalogu judaizmu i chrześcijaństwa, a w szczególności do zdania: „Będziesz miłował... bliźniego swego, jak siebie samego”. W obrębie konfucjanizmu japońskiego powstało Siedemnaście Maksym, zawierających głównie normy moralne (na wzór Dekalogu).
Kultura hinduizmu zakłada, że do pełni życia potrzebna jest człowiekowi czystość (suddha),
czyli pozytywny stan ciała i ducha, określany przez karman, o którym już wcześniej
wspomniałem. Niesprawiedliwy w naszym, kontynentalnym mniemaniu system kastowy w kulturze hinduizmu jest nie tyle powszechnie tolerowany, co sakralizowany przez braminów. Kultura buddyzmu, w odróżnieniu od hinduizmu pomniejsza znaczenie idei życia, ale za to powiększa znaczenie filozoficznej interpretacji życia poprzez, np. przemijalność zjawisk, nieuchronność cierpienia, itp. Człowiek powinien bez pomocy Buddy rozwiązywać swoje życiowe problemy. Buddyzm chroni każde życie, od mrówki, przez człowieka, do słonia. Konfucjanizm uznaje potrzebę ciągłego doskonalenia swojej osobowości i relacji między ludźmi. Wyróżnia się on przede wszystkim moralizmem, porządkiem, harmoniom, itd.
Zarówno kultura hinduizmu, buddyzmu, jak i konfucjanizmu uznają śmierć za etap przejściowy człowieka lub zwierzęcia, tylko sposób jego przechodzenia w obrębie tych kultur znacząco się różni. I tak np. hinduizm uznaje śmierć jako przejście do innego życia (reinkarnacja, o której już wspominałem), buddyzm podobnie, z tym wyjątkiem, że reinkarnacja jest zależna od dobrych/złych uczynków (karma), a konfucjanizm uznaje śmierć za coś naturalnego, za powrót ciała do natury (rozkład), a duszy do zaświatów.

KULTURY LEGALISTYCZNE

Kultury prawne, zwane dalej kulturami prawa stanowionego, common law i europejskiego należą do grupy kultur legalistycznych. Naczelne miejsce w obrębie tego kręgu zajmują normy prawne, niejako „świeckie” gdyż pochodzące z prawotwórczej działalności człowieka. Nie można jednak stwierdzić, iż brak w ich dorobku jakichkolwiek treści sacrum. Obecnie możemy pozornie nie dostrzegać widocznych wpływów norm religijnych na ich kształtowanie, aczkolwiek niejednokrotnie pojawiały się one w ich historii.
Początki kultury prawa stanowionego sięgają czasów starożytnych, gdzie niejednokrotnie władza stykała się z religią. W teokratycznym Egipcie faraoni sprawowali swe obowiązki króla, egzekutora praw i sędziego z posłannictwa bogini sprawiedliwości Maat. Sprawy mniejszej wagi rozstrzygały sądy orzekające w imieniu boga Ozyrysa, jako najwyższego sędziego wszystkich ludzi. Apoteoza władcy była czymś zupełnie naturalnym dla Egipcjan, nieulegającym żadnym wątpliwością.
Także w kulturze starożytnej Mezopotamii występował sakralizm w prawodawstwie, gdyż król postrzegany był jako pośrednik między Bogiem, a ludem – przekazywał prawo poddanym w jego imieniu. Pomimo, iż z czasem wymiar sprawiedliwości przeszedł w ręce świeckich, obowiązywał ich kodeks Hammurabiego posiadający charakter religijny.
Nawiązania do treści sakralnych dostrzec można także w kulturze starożytnej Grecji, gdzie pomimo panujących praw świeckich istotnym był odpowiednik sprawiedliwości w kulcie bogów, np. Themis (bogini sprawiedliwości), Eunome (bogini prawa i porządku). Na rozbieżność sfer sacrum i profanum w życiu człowieka zwrócił uwagę Sofokles w swym znanym dziele „Antygona”. Przedstawił ewidentną rozbieżność w tych dwóch sferach norm prawnych, gdyż nie raz racjonalny rozum sprzeciwiał się normom religijnym.
W kulturach legalistycznych wyróżniamy także kulturę prawa europejskiego, której początki określić można na VI w p.n.e. Zapoczątkowana została na obszarach wzdłuż wybrzeży Morza Egejskiego i morza Czarnego, stopniowo przesuwając się na północ i zachód kontynentu europejskiego. Tworzyła synkretyczną całość opartą na kulturze starożytnej Grecji, Rzymu, judaizmu i chrześcijaństwa. Ta synteza wiązana była władztwem, kościelnym i państwowym, o ambicjach uniwersalistycznych. U jej źródeł obok greckiej filozofii prawa i prawa rzymskiego (zwyczajowego), legła etyka judeochrześcijańska. Wartościowanie prawa opierało się na etyce i moralności, a moc wiążąca wypływała z przymierza z Bogiem, który był jego źródłem. Według świeckich przymierze to przybierało formę umowy społecznej. Należy tu podkreślić znaczna role etyki judeochrześcijańskiej formowania i przestrzegania prawa. Rozwijała ona myśl o prawie naturalnym i rozważała problemy społeczne. Z upływem czasu doprowadziła do ukształtowania własnego kościelnego prawa kanonicznego, będącego integralnym elementem europejskiej kultury prawnej. Rozłam z 1054 r. dzielący chrześcijaństwo na wschodnie i zachodnie stworzył dwa oddzielne stosunki władzy religijnej i świeckiej. Powstałe w ten sposób prawosławie ugruntowało zależność Kościoła od władzy państwowej. Katolicyzm natomiast wyznaczył swoją autonomię w tej kwestii swoim prawem kanonicznym.
Kultura prawna common law nie wykazuje w swych początkach, aż tak jednoznacznego pokrewieństwa z treściami sacrum. Należy tu podkreślić jej odizolowanie wyspiarskie zarówno w sferze geopolitycznej jak również i mentalnej jej prekursorów. Od początku jej trwałośc wzmagana była niechęcią do często zmiennych, obcych praw stanowionych, zarówno świeckich jak i kościelnych. Potwierdza to niejako myśl nomulus leges Angliae muturi, „nie chcemy, aby prawa Anglii były zmieniane”.
Zwróćmy także uwagę na precedensowy charakter prawa tej kultury. Opiera się on na wyraźnie empirycznej postawie – realnym doświadczeniu, wiedzy wynikłej z niego. Prawa powszechnego nie próbowano łączyć z religią, choć dostrzec w nim można pośrednio pewne związki z naturalizmem czerpiącym swe początki z chrześcijaństwa. Konkretnie; sędziowie w kulturze common law niejako odkrywają ukryte normy z natury człowieka, społeczeństwa – mówi o tym tzw. deklatoryjna teoria common law.
W kulturach legalistycznych normy religijne zdecydowanie ustępują miejsca normom prawnym i moralnym. Oddziałują oczywiście na społeczeństwa będące w obrębie tych kultur, aczkolwiek nie mają aż tak bezpośredniej roli w obecnym prawodawstwie. Na przykładzie naszej Konstytucji z 1997 r. możemy wykazać, iż podmioty ustrojodawcze nie zapomniały o chrześcijańskiej przeszłości Narodu Polskiego; podkreślając w preambule: „kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu” lub dodając do ślubowania poselskiego i senatorskiego możliwość zakończenia go słowami „Tak mi dopomóż Bóg”. Zwrócić także można uwagę na liczne partie parlamentarne głoszące wartości i normy wypływające z nauk religijnych, jak na przykład: Liga Polskich Rodzin lub Chrześcijańska Demokracja w Republice Federalnej Niemiec.
Jednak powszechnym jest pogląd o potrzebie rozdzielenia Kościoła i państwa – sacrum od profanum, co gwarantuje wspomnianą wcześniej autonomię tego pierwszego. Pewien styk tych dwóch instytucji dostrzec możemy natomiast w kręgu kultury common law; konkretnie w Wielkiej Brytanii, gdzie głowa Kościoła Anglikańskiego jest zarazem głową państwa.
Obecnie wartości chrześcijańskie odgrywają dosyć znaczną rolę w państwach starego kontynentu. Nie jest to, co prawda wpływ formalny, gdyż większość z nich dąży do maksymalnej tolerancji religijnej lecz wpływ pośredni zagnieżdżony w ideologicznych korzeniach prawodawców.

KULTURA PRAWNA ANIMIZMU [100mln].

Kultura prawna animizmu jest integralnym składnikiem kultury społeczeństw, ludów, plemion zwanych pejoratywnie prymitywnymi. Używa się dla niej tez przymiotników: plemienna i tradycyjna by odróżnić ją od rozwiniętych społeczeństw cywilizowanych.
Swoje podstawy buduje na przeświadczeniu o istnieniu duszy (łac. anima) w tworach i zjawiskach przyrody, co nadaje jej wybitnie sakralny charakter. Ludzie pierwotni interpretowali sny i śmierć jako stany opuszczania ciała przez ożywioną duszę. Sacrum utożsamiali z wszystkim co nadprzyrodzone, profanum z naturalnym. Sądzili także, że we wszystkich duchach tkwi siła mająca właściwości normatywne.
Pomimo typowo oralnego charakteru prawa przez nich tworzonego, normy stworzone wiele wieków temu przetrwały do dziś. Wiąże się to zapewne z małą wielkością tych społeczeństw; ich odizolowaniem. Możemy nazywać ich hommo religiosus gdyz każda strona ich życia przepełniona była sakralizmem. Sądzili, iż wszystko co uduchowione może tworzyc zakazy niewytłumaczalne, których przekroczenie grozi czymś strasznym – powstały tak tematy tabu. Wychodzono z założenia, że Bóg stworzył świat, lecz przestał się nim interesować, pozostawiając na ziemi licznych bożków rzek, wiatru itp.
Wbrew powszechnemu przeświadczeniu o prymitywizmie tych kultur, prawo pierwotne posiada wszystkie części paradygmatu prawa kultur prawnych społeczeństw cywilizowanych. Znaleźć w nich możemy różne nawiązania do treści sacrum. Wymagany porządek społeczny utrzymuje się dzięki normom nadprzyrodzonym, a sankcje za niedostosowanie są wyimaginowane. Magiczność prawa sprawia, że w empiryzmie nie znajdziemy wielu do niej odpowiedników, a przymus psychiczny osiąga najwyższą rangę w sankcjach religijnych.

PODSUMOWANIE

Zaobserwowaliśmy więc ogromne zróżnicowanie kultur prawnych pod względem występowania w nich treści sacrum. Uwarunkowane jest to odmiennym źródłem norm, za które ludzkość może postrzegać siły nadprzyrodzone, wewnętrzne poczucie moralności wypływające z natury bądź rozum ludzki. Odmienne doświadczenia historyczne i geopolityczne społeczeństw także złożyły się na bogactwo kulturowe świata, a co za tym na odmienność kultur prawnych. Możemy także pokusić się o stworzenie hierarchicznej drabiny kultur prawnych pod względem nasycenia ich treściami sakralnymi.


1. Kultura Prawna Islamu
2. Kultura Prawna Judaizmu
3. Kultura Prawna Chrześcijaństwa
4. Kultura Prawna Hinduizmu
5. Kultura Prawna Buddyzmu
6. Kultura Prawna Konfucjanizmu
7. Kultura Prawa Stanowionego
8. Kultura Prawa Europejskiego
9. Kultura Common Law


Nie uwzględniono tu kultury prawnej animizmu gdyż brak w jej obecnej postaci wyraźnego, jednoznacznego charakteru. Początkowo miała ona wiele cech szczególnych, wspólnych dla społeczeństw pierwotnych rozproszonych po całym świecie, aczkolwiek z czasem dawne wartości zostały zaniedbane w wyniku kolonizacyjnej działalności społeczeństw cywilizowanych. Po wielu wiekach zależności tych ludów od kolonizatorów ostatecznie w XX wieku uzyskiwały stopniowo niepodległość. Zachowywano elementy kultur prawnych kolonizatorów odradzając jednocześnie wartości rodzimej kultury prawnej animizmu. Wymuszone zostało to koniecznością rozwijania stosunków międzynarodowych, opartych na nowoczesnych rozwiązaniach prawnych, nieznanych pradawnej kulturze prawnej animizmu.

Michał Jamrozik