Ewa Wipszycka "O starożytności polemicznie"-opracowanie książki

Ewa Wipszycka „O starożytności polemicznie”

O państwie, które państwem nie było, czyli polis starożytnych Greków.

Historię opierano na mitach greckich, wierzono, że są one faktycznymi wydarzeniami. Zamożne rodziny twierdziły, że wywodzą się z mitycznych przodków.
Państwo polis starożytnych greków: niewielki obszar z centrum miejskim – państwo miasto.
Istotę polis określa sposób sprawowania władzy- suwerenna wspólnota obywateli. Obywatele dzielili się na fratrie (bractwa), członkowie byli przekonani, że pochodzą od jednego boskiego przodka. Brak różnic ekonomicznych – uwidocznił się dopiero w okresie archaicznym. W polis brak armii i policji, zawodowych urzędników. Tylko ludzie zamożni mogli kierować życiem politycznym. Istniało zgromadzenie obywateli i rady (ważniejsze od zgromadzenia).
Rada: od kliku do kilkuset członków, wchodzono do niej po okresie sprawowania urzędu, w wyniku wyboru, dożywotnio lub na czas ograniczony, opracowywała projekty ustaw.
W walce politycznej decyzje podejmowało ciało kolegialne: debaty, przemówienia, obywatele wykonywali czynności polityczne sami. Dopiero w czasach hellenistycznych powstały mechanizmy prawne umożliwiające przechodzenie z jednego polis do innego polis.
Wspólnota obywateli jest zamknięta. Metoikos – cudzoziemiec na stałe zamieszkujący, miał opiekę prawną organów państwa, obowiązek płacenia podatków, służby wojskowej.
Xenos – cudzoziemiec mieszkający czasowo.
Brak zakazu poślubiania kobiet z innych polis. Podatki od ziemi i dochodów. Liturgia-koszt poniesiony przez wspólnotę, np.: wystawiając sztukę teatralną, organizację spektaklu polecano osobą posiadającym majątek. Liturgie stworzyły okazje do współzawodnictwa, zdobywanie szacunku i popularności. Idealną polis charakteryzowała pełna suwerenność. Polis to świat niestabilny.

Kłopoty z religią Greków.

Grecy traktowali mity bardzo poważnie. Trzeba składać ofiary bóstwa i uczestniczyć w modlitwach i świętach. Wyobrażenia o bogach były dziedziną mitów, kształtowali je poeci. Sprawowaniem obrzędów zajmowali się urzędnicy. Opowiadania święte przekazywane były przez kapłanów świątyń. Mity często były stosowane przez Platona. Gracy mieli świadomość istnienia sfery sił boskich. Wszystko co wykraczało poza normalność, codzienność: piękno, siła, potężne eseje, mądrość, odwaga, zjawiska przyrody świadczyło o boskiej obecności. Cała sfera sacrum to jedność bóstw, ale też podział na siły, które Grecy określali mianem bogów i bogiń, demonów i herosów. Bogowie to siły, ich cechy: nieśmiertelność (ale nie wieczność, bo wcześniej był Chaos, Noc, Ziemia i Niebo), potęga (ale nie wszechmoc, ograniczała ich obecność innych bogów i Mojra – prawo rządzące kosmosem, ludzka postać i podobne do ludzkich sposoby postępowania, nie byli wszechwiedzący, różne sfery działalności. Zeus i Hermes = wiele funkcji.

Polis w czasach hellenistycznych.

Upadek polis. Poszukiwanie większych, potężniejszych bogów. Pojawia się irracjonalny niepokój. Kryzys sztuki oratorskiej. Król Filip podbił Grecję, ale nie przejął władzy nad polis, ustanowił nad nimi hegemonię. W polis z hegemonią macedońską działali nadal wybierani przez lud urzędnicy, zgromadzenia i rady. W stolicy Macedonii- Pelli, wprowadzono hegemonię: zgromadzenie nie mogło uchwalić ustaw, gdy nie obradowała nad nimi rada i nie przedstawiono ich ludności. Obywatelami polis, zgodnie z zasadą ateńską mogły być tylko osoby, których rodzice byli obywatelami. Urzędy mogła sprawować tylko elita. Istniały podatki bezpośrednie (np.: dla rzemieślników) i specjalne (dla zamożnych), pobierano cła, grzywny, pośrednie podatki. W czasach hellenistycznych polis zaczęły łączyć się w związki, stanowiące państwa federacyjna ( Związek Eolski i Achajski). Państwa federacyjne – w nich obowiązywała zasada isopoliteja – mieszkaniec polis A mógł zostać obywatelem polis B, tracił jednak obywatelstwo polis A.

Aleksandria przy Egipcie.

Stolice monarchii poza modelem polis, ich odrębność polegała na: stałej obecności królów, nawet gdy było zgromadzenie obywatelskie, rada i urzędnicy. Stolice to Aleksandria, Antiochia Syryjska, Pergamon, Nikomedia, Synopa. Aleksandria nie miała dobrych warunków naturalnych, brzeg płaski, bez wzniesień, ruchome wydmy, woda płytka, wiatr wznosił duże fale. Brak wody pitnej (oddalona znacznie od Nilu).Aleksandria była siedzibą sprawujących władzę. Dobrobyt płynął z solidnej gospodarki, rzemiosła i handlu. Wszyscy pracowali: wyrób szkła, papieru, tkactwo, rzemiosło. Produkt eksportowy: zboże, papirus, cienkie tkaniny lniane. Ludność Aleksandrii była wielonarodowościowa, głównie Grecy, Egipcjanie, Żydzi. Społeczność grecka i żydowska źle ze sobą żyły. Król nie mógł i nie powinien mianować na ważne stanowiska ludzi nie uznanych przez tłum. Rozruchy wewnątrz miasta poprzez różne napięcia, biedę, niepewność jutra, brak perspektyw poprawy. Duży dorobek kulturowy Aleksandrii (literatura, nauka).

Grecy wobec ludu hellenistycznego Wschodu.
Historyce zarzucali Greką, że nie potrafili utrzymać swego kulturowego dziedzictwa, poddali się wschodnim wpływom – powstały cywilizacje mieszane. Odwieczna walka między wschodem a zachodem. Ziemia przechodziła z ojca na syna. Grecy przesiedlali się na wschód na zaproszenia i koszt królów lub z powodu trudnienia się handlem, uprawiania różnych zawodów (lekarze, muzycy, sportowcy). Nowe miasta miały grecki charakter pod względem urbanistycznym i politycznym (gimnazjony-tereny sportowe, siatki ulic, greckie świątynie). Zróżnicowanie materialne wśród Greków na wschodzie. Królowie tak prowadzili swoją politykę by utrzymać się przy władzy (dogadywali się z elitą). Rozbicie monarchii perskiej przez Aleksandra Wielkiego doprowadziło do przyjęcia języka i kultury najeźdźców. Najszybszej hellenizacji ulegały elity. Epoka hellenistyczna to ujednolicenie technologiczne. Grecka filozofia pozostawała poza zasięgiem wschodnich wpływów. Grecy nie wiele mogli przejąć z nauki. Miejscowym bóstwom nadawano greckie imiona. Mitra – najpopularniejszy bóg wschodu. Grecy wprowadzili pieniądz na wschód.

Tysiąc lat greckiego panowania w Egipcie.

Największa liczba ludności emigrującej do Egiptu przypada na IV i III w.p.n.e. W Egipcie brak polis. Hellenmami określano wszystkich, którzy nie byli Egipcjanami (np. Żydzi, Macedończycy, Syryjczycy). „Przybysze” podlegali innym prawom i innym sądom. Grecy w Egipcie nie byli zamożni (choć zaciągali się do armii i pełnili wyższe lub średnie stanowiska urzędnicze). Nie rezygnowali ze swej kultury (gimnazjony z agorami, szkoły o różnym szczeblu, nieformalne grupy towarzyskie). Grecy w Egipcie zaszczepili pieniądz- rozwój ekonomii, handlu wew. i zew.
Sakyeh – maszyna do nawadniania ziemi przy użyciu zwierząt. Innowacje w tkactwie, budownictwie (palona cegła), szklarstwie, garncarstwie. Grecy z wzajemnością manifestowali swoją pogardę i niechęć do Egipcjan.
„Proroctwo Garncarza” – typowa apokalipsa, Garncarz, wcielenie egipskiego boga Chnuma (dokonał stworzenia świata na garncarskim kole) wygłasza swe przepowiednie o końcu kraju, Egipt ma się znaleźć pod władaniem Greków, Nil ma się wylać, nastanie głód, zapanuje chaos, odwróci się cały porządek świata. Ostatecznie jednak Bogowie ocalą kraj, Grecy zginą, zapanuje król przysłany przez boga Re.
Egiptem rządziła grecka elita, grupa, która opanowała język grecki. Drogą do zgłębienia egipskich wpływów były mieszane małżeństwa. Proces zbliżania się do siebie obu cywilizacji był widoczny w religii – utożsamiano bogów egipskich z greckimi (Afrodyta-Hatnor, Zeus-Amon). Ważną rolę odegrały Izyda i Sarapis – bóstwa grecko-egipskie.
Sztuka: płaskorzeźby, sztuka aleksandryjska, mieszanie gatunków greckich i egipskich. Literatura koptyjska składająca się z tłumaczeń tekstów religijnych. Greka z egipskiego nie zaczerpnęła dużo. Sztuka koptyjska jest dynamiczna, motywy mitologiczne są wyselekcjonowane.

Żydzi wobec pokusy hellenizacji.

W dobie hellenistycznej zachował się układ: ludność cieszyła się dużą autonomią, a prawo stanowił Pięcioksiąg. Ptolemejska administracja wprowadziła podatki – dzierżawcy podatków to celnicy! Konflikty palestyński były spowodowane odmienną, inną od wszystkich religią Izraela. Święta Księga precyzowała warunki, których musieli trzymać się Żydzi (jak czcić Boga, jak żyć). Pięcioksiąg-Tora-Prawo. Zydzi chronili swoje prawo. Bóg-Jahwe! Żydzi też nie uniknęli fascynacji kulturą grecką (głównie elita). Grecy natomiast zafascynowani byli monoteizmem żydowskim, ale później przerodziło się to we wrogość. Żydzi służyli jako najemni żołnierze w armiach królewskich. Przyjęli też język grecki. Przenikanie się greckiej i żydowskiej myśli filozoficznej.

Patrząc od pogańskiej strony
Polemiści chrześcijańscy odsądzając od czci i wiary pogan, ostro się od nich odcinając, mieli rację i nie mieli zarazem. Mieli ? gdyż oryginalność Chrystusowej Religi była poza wszelką dyskusją. Nie mieli ?gdyż nigdy nie należy pogardzać przeciwnikiem, a poza tym pogańska duchowność nie była tak odległa od chrześcijańskiej jak im się wydawało.
Nowa religijność pojawiła się w I i II w.n.e. Ludzie skłaniali się kunowym religiom, w których bogowie będą zaglądać do ich dusz, kontakt Boga z człowiekiem, ważniejsza jednostka a nie zbiorowość (polis).
Konsekwencją tych nowych zjawisk jest coś co religioznawcy nazywają interioryzacją religii, przesunięciem nacisku ze sfery zew na wew.
Wśród ludzi rosła świadomość grzechu. Przez co rosło pragnienie zapewnienia szczęścia nie tylko na tym, ale i na tamtym świecie.
Już w I wieku a wyraźniej w II widać coś więcej niż zainteresowanie, raczej obsesję związaną z tematyką zaświatową.
Grecy, którzy jako pierwsi zetknęli się z Żydami, widzieli w nich filozofów, gdyż rozmyślali oni o tym co boskie.
W początku cesarstwa rozwija się szybko gnoza ? mieszanina filozoficzno-religijna, naznaczona silnie dualizmem (z Iranu i wsch części Azji Mniejszej). Istotną cechą jest przekonanie, iż człowiek nie może sam, mocą swego krytycznego umysłu dojść do prawdziwej wiedzy o świecie i Bogu, musi tę wiedzę, po grecku gnosis, otrzymać w drodze objawienia od bóstwa.
Rosła liczba religijnych stowarzyszeń, często tworząc grupy zamknięte, strzegące tajemnicy wiary, dopuszczających do niej tylko tych, którzy poddali się określonym próbom.
Wiek III, zwany wiekiem lęku ? wiekiem niepokoju. Był to efekt groźnego kryzysu, który doprowadzi po kilku pokoleniach do zamknięcia antycznej cywilizacji. To kryzys tradycyjnej religii powodował, że jedni wybierali kult Mitry, inni Izydy, inni wreszcie otwierali się na posłanie Ewangelii.
Religia hellenistyczna ? kult bóstw potężnych, bogowie zbawcami, nie interesowano się tak bardzo bytem na tamtym świecie.
Sukcesy bóstw wschodnich na greckim terenie należałoby tłumaczyć tym ,że były to bóstwa nowe, utworzone zgodnie z nowymi potrzebami epoki, i ch wschodnie pochodzenie miało tu mniejsze znaczenie.
Synkretyzm ? mieszanie się kultów.
Społeczne aspekty dziejów wczesnego chrześcijaństwa.
Wśród chrześcijan pierwszego pokolenia w Palestynie przeważali ludzie skromni, rzemieślnicy, miejscy wyrobnicy, drobni handlarze, rybacy itp.
Chrześcijaństwo głosiło ?Kto nie chce pracować, niechaj też nie je? (?). Chpotrafiło przemawiać do ludzi dlatego przetrwało.
Mało wyznawców wśród arystokracji ? musieliby wyrzec się swoich przywilejów, zrównać się z ludem, do tego rodzaju wyrzeczeń mało kto był gotowy.
Kobiety z dobrych domów często wchodziły w gminy chrześcijańskie, gdyż płaciły one niewielką cenę za rezygnację z miejsca w społeczeństwie.
Wolniej przenikał chrześcijaństwo do stanu senatorskiego i ekwickiego. Nowej religii nie można też było pogodzić z dowodzeniem armią.
Wcześnie chrześcijańskim wpływom ulega służba cesarskiego dworu.
Chrześcijaństwo a władze rzymskie.
W oczach pogan chrześcijanie zasługiwali na najgorsze kary, uważano ich za ateistów. Za wszystkie niepowodzenia, klęski żywiołowe itp. Obwiniano właśnie ich i domagano się ich ukarania.
Prześladowano chrześcijan, gdyż ludzi dzieliło z nimi zasadnicze różnice w pojmowaniu religii.
Chrześcijanie przed sądem. Aparat represji cesarskiego Rzymu.
Obywatelstwo rzymskie było nagrodą. Zapewniało lepszą opiekę prawną ze strony władz, chroniło przed torturami, chłosta, publicznym poniewieraniem, w przypadku wyroku śmierci pozwalano na odwołanie się do cesarza. Obywatela rzymskiego skazanego na śmierć, nie można było rzucać zwierzętom na pożarcie, krzyżować, palić na stosie itp.
Istniały 3 stany:
1)senatorski
2)urzędnicy adm
3) korpus oficerski armii
Państwo rzymskie podzielone było na wielki jednostki terytorialne, tworzące administracyjną całość ? Italia dalej prowincje senackie i cesarskie.
Namiestnik ? zbieral podatki, zapewniał spokój w prowincji, pewna forma policji ? nie wazne jak będzie działał byle skutecznie. Decydował o karach. Do urzędnika należała decyzja czy przyjąć do wiadomości przestępstwo, czy nie.
W procesach przeciwko chrześcijanom oskarżenia najczęściej pochodziły od prywatnych ludzi. Proces toczyl się publicznie: na głównym placu miasta lub otwartej hali zwanej bazyliką ? poddanie presji publicznej.
Stationarii ? oni aresztowali chrześcijan i eskortowali ich do więzienia. Więzienia przerażające, mieszanie przestępców, czasami mieszanie płci. Można było płacić łapówki by bliski nam więzień żył w lepszych warunkach.
Namiestnik ? orzekając karę śmierci określał także sposób jejwykonania zgodnie z własnym rozeznaniem i wolą. Egzekucja miała z regułycharakter publiczny. Najczęściej ukrzyżowanie, spalenie, rzucenie dzikimzwierzętom w czasie widowisk.
Zesłanie ? ad mettalla, utrata wolności, skazany stawał się niewolnikiem państwowym. Ciężkie warunki pracy, w kajdanach, małe posiłki wysoka umieralność.
Kto padał ofiarą prześladowań?
Chciano osiągnąc zniszczenie religii chrześcijańskiej na drodze tortur, grożby śmierci, utraty mienia ? to miało odstraszać.
Zmuszano do składania ofiar przez przedstawiciela rodziny (najchętniej głowę rodziny, lecz nie koniecznie). Często więc ktoś się podkładał za rodzinę i składal ofiarę, lecz szybko się spowiadal, dostawał pokutę, musiał pomagać innym lecz mimo to i tak bał się sądu ostatecznego.
Poganie wobec chrześcijańskiej wiary w czasach cesarstwa rzymskiego.
Przyjęcie chrześcijaństwa dawałó ludziom motywy, podtrzymujące ich w staraniach o życie zgodnie z zasadami. Lęk przed karą i miłość do Chrystusa pomagały skuteczniej niż zalecenia filozofii czy nakazy tradycyjnych religii.
Obok poglądów czy sposobów działania budzących opory, chrześcijanie dzielili z poganami wiele idei. Nowa religia powstawała w starym społeczeństwie odpowiadała na jego pragnienia i niepokoje. Inne religie próbowały dać na nie oodpowiedź ? Chrześcijaństwo robilo to najlepiej.
Chrześcijaństwo a dorobek kultury antycznej.
Egipska Aleksandria przyczynił się do nawiązania dialogu między chrześcijaństwem a kulturą antyczną. Rolę odegrali min. Klemens, wielki teolog Orygenes ? klasyczne wykształcenie. Chrześcijanie akceptowali pogańskie szkoły, pisma chrześcijańskie nie nadawały się do nauczania ze względu na język i styl w jakim były pisane. Zaczęto to naprawiać- pierwsza ?hagiografia (żywoty świętych). Rozkwitała twórczość polemiczna ? formułowano doktryny.
Elementy filozofii platońskiej znajdują się też w myśli chrześcijańskiej od II wieku. Św. Augustyn w początkach V wieku. Po filozofii platońskiej nastąpiły czasy Św. Tomasza z Akwinu (odwoływał się doArystotelesa).
Początki architektury chrześcijańskiej III w. wznoszono gmachy ? bazyliki, kościół cmentarnych ?martyrionów? wznoszono nad grobem lub w miejscu męczeństwa świętego.
Tematy chrześcijańskie pojawiają się w sztuce użytkowej ?naczynia, klejnoty, srebrne talerze itp.
Swięty Antonii, czyli o pierwszych pustelnikach.
Antonii był pierwszym ascetą.
Anachoreta ? synonim pustelnika.
Enkratystycyzm (panowanie nad sobą)- domagające się od wiernych wstrzemięźliwości seksualnej, wyrzeczenia życia rodzinnego i nader skromnego trybu życia.
Świety Antazyopisał przeżycia Antoniego ? hagiografia od haggis ? święty.
Gnostycyzm ? skłonność do dualizmu, oddzielenia ducha od matrii, wrogość wobec własnego ciała, które było i skutkiemi źródłem naszego nieszczęścia. Asceci chcieli osiągnąć taki stan, w którym ciało nie będzie przeszkadzać w zbliżeniu się do Boga. Stan ten określano mianem apatheia? dusza stawała się wolna.
Najważniejsze było zachowanie czystości- oddzielenie płci.
Asceci jedli niewiele, nie chcieli jeść jedzenia, które zostało poddane obróbce przez człowieka.
Symeon Słupnik, czyli o pustelnikach syryjskich.
Asceci byli brudni, nie myli się itd. Często owijali cialo żelaznymi łańcuchami by utrudniać sobie postawę wyprostowaną. Jedni zamykali się do końca życia w jaskiniach, inni tylko na dworzu, w skrzyni, tylko stojąc itp.
Symeon Słupnik- historia Wielkiego Postu?.jaskinia, wierzono że może uzdrawiać. Przeniósł się na kolumnę ? 2,70m ? 5,40m ? 9,90m? 18,00m ? żył 30 lat.
Tragiczny stereotyp.
Zabijanie niemowląt i picie ich krwi, tajemne mordy w imie religii, gwałty itp.
Niewolnictwo a przyczyny upadku cywilizacji antycznej.
Dwa pojęcia niewolnictwa:
1)jako instytucji polegającej na posiadaniu człowieka przez człowieka.
2)systemu, czyli takiej organizacji społeczeństwa, w której podstawowa część procesów produkcyjnych wykonywana była przez niewolników
Początki ? w Grecji IV w.p.n.e.? w Italii II w.p.n.e.
Niewolnicy sprowadzani byli spoza granic. Elita niewolnicza ?kierująca pracami to niewolnicy urodzeni w domu właściciela, byli od początku przygotowywani do pracy.
Zginęło polis. Ewolucja czy regres niewolnictwa miały w nim wielki udział, gdyż polis mogło istnieć i kwitnąć, gdy ziemię zamiast niewolników uprawiali wolni lub półwolni chłopi.
Upadek cesarstwa rzymskiego na zachodzie.
475 r. upadek.
Wschodnia część 1456 zajęcie Konstantynopola przez Turków.
Załamanie się jednolitości, tworzyły się nowe zamknięte struktury gosp., społ. i polit.
Dioklecjan w III wieku wprowadził tetrarchie ? panowanie czterech(2 władców hierarchicznie wyższych ?augustus?,2 niższych ?Cesar?).
395 cesarz Teodozjusz Wielki oddal wszch część cesarstwa synowi Arkadiuszowi, a Zach synowi Honoriuszowi.
IV-V wiek to najazdy barbarzyńców. Zwiększano armię. Barbarzyńcy nie mieszali się z ludnością rzymską.
Barbarzyńcy byli arianami, a rzymianie katolikami. Proces wyjścia z izolacji zaczął się dla barbarzyńców w momencie przyjęcia katolicyzmu.
476 ? Orestes nie wypłacił żołnierzom żołdu, ci się zbuntowali, Orestes zginął. Królem okrzyknięto Odoakera.
Odoaker był królem (rex) dla barbarzyńców i panem (dominus) dla Rzymian.