Wojna stuletnia 1337–1453 – geneza, przebieg i skutki.
Czternasty wiek był pod każdym względem najciemniejszym okresem ery średniowiecza .Gwałtowne wstrząsy społeczne , gospodarcze , wyniszczające epidemie i głęboki kryzys moralny, podziały w Kościele .Na tym tle toczyła się w Europie najbardziej przewlekła i o najdłuższej genezie wojna. Wojna stuletnia była w zasadzie ciągiem 8 konfliktów zbrojnych , stoczonych przez Anglię i Francję , przedzielonych długimi okresami bez walk
w trakcie których zawierano bądź rozejmy bądź normalne traktaty pokojowe .Źródła tej wojny widzimy już w
połowie XII wieku , kiedy król Anglii Henryk II , poprzez małżeństwo z księżniczką Eleonorą Akwitańską stał
się władcą blisko jednej trzeciej ziem francuskich . Od tej pory stosunki angielsko – francuskie były ciągle złe .
Sytuacja gwałtownie pogorszyły się w 1327 r. , kiedy to umarł bezpotomnie ostatni król Francji z dynastii Kape-
tyngów – Karol IV .Największe szanse na tron francuski miał król Anglii Edward III , a to dlatego ,że był wnukiem po kądzieli Filipa IV Pięknego. Doszło do ugody – Edward III formalnie zrzekł się praw do tronu , w zamian za co Francja zatwierdziła Gujennę ( francuskie określenie Akwitanii) jako ziemie angielskie na zasadzie
stałego nabytku . Nie określono jednak ani granic Gujenny , zaś francuscy urzędnicy ciągle usiłowali ściągać po-
datki mimo protestów angielskich .Kolejną drażliwą sprawą w stosunkach między oboma państwami była Szkocja. Uważny obserwator filmu „Braveheart „ zauważy zapewne , że Szkoci cieszyli się nieoficjalnym popar-
ciem władców Francji , który już od końca XIII wieku wspierali materialnie i politycznie Szkotów , w ten sposób osłabiając Anglię .Politykę tę kontynuował przedstawiciel nowej francuskiej dynastii – Filip VI de Valois
co rozjątrzyło angielską szlachtę .Oba państwa rywalizowały tez o wpływy we Flandrii . Francuski zarządca Flandrii – Ludwik hrabia Nevers zabronił tamtejszym kupcom handlu z Anglią Zaczęły wybuchać zamieszki w
Gandawie , Brugii i Ypres . Mieszczaństwo flandryjskie , uzależnione od dostaw angielskiej wełny nawiązało
kontakty z Edwardem III a ich przywódca Jakub van Artenwelde nakłonił miasta do złożenia hołdu Edwardowi.
Na początku 1337 roku Edward III rozpoczął szeroko zakrojone zbrojenia i uznał za nielegalne rządy
Walezjuszy we Francji . Filip VI odpowiedział konfiskatą Gujenny i wezwał Edwarda do stawienia się przed sąd
feudalny oskarżając króla Anglii o felonię .Akt ten ogłoszono publicznie 24 V 1337 r. – można tę datę uznać za
oficjalny początek wojny stuletniej .
I Przygotowania obu stron do wojny – porównanie sił , szans i taktyki .
Na pierwszy rzut oka wydawało się , że Anglia stoi na słabszej pozycji. Państwo to w I poł. XIV wieku
liczyło zaledwie 4,5 mln. mieszkańców .Przeżywało okres zamieszek wewnętrznych , a północną granicę pusto-
szyła wojna ze Szkotami. Anglia była zacofana gospodarczo, a większość społeczeństwa nie chciała angażować
się w wojnę na kontynencie .Na szczęście owe niedostatki pokonała energia Edwarda III . Przed rozpoczęciem wojny nawiązał dobre stosunki z państwami północnowłoskimi , u bankierów weneckich i florenckich uzyskał
pożyczki wojenne w zamian za korzystne umowy i licencje handlowe. Załagodził konflikt ze Szkocją , pozyskał
wsparcie Flandryjczyków .Szlachta angielska , oburzona popieraniem Szkotów przez Francję sama zaczęła domagać się wojny , mając też nadzieję na bogate łupy wojenne Edward III był monarchą znanym z wyciągania
wniosków z porażek .Wzorując się na swoim dziadku Edwardzie I , zrezygnował z pocztów rycerskich na rzecz
armii zaciężnej .Doceniał znaczenie piechoty uzbrojonej w walijskie łuki , zdolne przebić każdą zbroję .To właśnie piechota , karna i świetnie wyszkolona stanowiła rdzeń taktyki defensywnej , opartej o systemy umocnień polowych , wykorzystaniu naturalnych wzniesień i np. opadów deszczu .Prawdopodobnie to Anglicy
pierwszy raz użyli dział w bitwie pod Crecy ( 1346). Ciężka jazda angielska wyróżniała się wysoką dyscypliną
- rzecz wyjątkowa w średniowieczu .
Inaczej przedstawiała się sytuacja Francji. Liczące ok. 20 mln. mieszkańców państwo uchodziło za naj-
Bogatsze w Europie. Ale Filip VI nie dorastał ani talentem , ani charakterem do miary Edwarda III Armia francuska składała się głównie z pocztów rycerskich tworzących masę ciężkiej jazdy , niezdyscyplinowanej,
nieruchawej ,żyjącej klasycznym wzorcem „ dzielnego rycerza „ .Brakowało jakiejkolwiek myśli taktycznej –
wojna była zlepkiem pojedynków rycerskich. Filip VI zraził do siebie awanturnictwem większość sąsiadów
Francji toteż niektórzy z nich np. Brabancja czy księstwa niemieckie poparły Anglię .Zaprzepaszczono dokonania Filipa II Augusta i Ludwika IX Świętego – jakość aparatu urzędniczego obniżyła się tak jak autorytet
władcy .
II Przebieg wojny stuletniej .
a) Od Sluys do Crecy ( 1337 – 1346 ) .
Wojna rozpoczęła się od lądowania oddziałów angielskich w portach sprzymierzonej Flandrii , oraz interwencja
Edwarda III w Bretanii .Obie operację zostały przeprowadzone po myśli Anglików , których największym sukcesem było zniszczenie floty francuskiej pod Sluys niedaleko Brugii ( 1340).Dzięki sukcesom w Bretanii i odparciu francuskiej ofensywy na Gaskonię Edward III mógł rozpocząć przygotowania do lądowania we Francji.
Lądowanie przyśpieszyły wieści z Flandrii , gdzie Francuzi rozpoczęli obleganie miast .Edward III wylądował we Francji w VII 1346 roku .Wiódł ze sobą ok. 17 tys. ludzi , w tym 5 tys. łuczników. Skierował się ku Flandrii,
Po drodze zdobył Caen i osiągnął linię rzeki Somma .25 VIII pod miejscowością Crecy napotkał armię Filipa VI
liczącą ok. 30 tys. ludzi – gł. rycerzy .Skutek bitwy był dla Francuzów tragiczny :stracili ok. 7 tys. zabitych , przy stratach angielskich – 200 zabitych .Po tej bitwie Anglicy opanowali Calais ( VIII 1347 ) We IX t.r zawarto rozejm – w Europie wybuchła epidemia dżumy ( Czarna Śmierć)
b) okres dominacji angielskiej ( 1355 – 1360 ).
W okresie szalejącej w Europie „ czarnej śmierci „ obie strony negocjowały warunki pokoju , ale bez
specjalnego przekonania co do ich powodzenia. Na nic zdały się wysiłki papiestwa. Główną przeszkodą do zawarcia pokoju stała się osoba następcy Filipa VI – Jana Dobrego. Nowy król Francji spotęgował w sobie
najgorsze cechy ojca – rozrzutność, awanturnictwo i waleczność ( ta ostatnia cecha dała mu przydomek Dobry
czyli dzielny ). Pałając żądzą rewanżu na Anglikach nałożył nowe podatki , na co Stany Generalne zgodziły się
pod warunkiem szeregu ustępstw. Walki wznowili Anglicy – w XI 1355 r. Dwie armie angielskie wylądowały
we Francji . Pierwszą dowodził osobiście król Edward III – złupiła ona Artois i Pikardię , po czym wróciła na
Wyspy walczyć ze Szkotami . Druga armia spustoszyła Langwedocję . Następny , 1356 rok przyniósł Francji
Potworne spustoszenie środkowej Francji przez angielskiego następcę tronu – księcia Edwarda zwanego też
Czarnym Księciem . Mając tylko 6 tysięcy wojska złupił on obszar od Bretanii aż po Tours . Po drodze Czarny
Książe omijał zamki i duże miasta , ciągle tropiony przez armię francuską .Jan Dobry dopadł przeciwnika pod
wsią Poitiers. Był pewny zwycięstwa ,miał pod komendą ok. 20 tysięcy zbrojnych , głównie rycerzy. Jednak Francuzi popełnili te same błędy co pod Crecy .18 IX 1356 r. Zostali zmasakrowani przez łuczników , a odwaga
Jana Dobrego spowodowała , że dostał się do angielskiej niewoli. Francuzi stracili ok. 2.5 ludzi zabitych .Drugie
tyle dostało się do niewoli. Przez kolejne cztery lata wojska francuskie , uznając wyższość Anglików w polu ,zamykały się w dużych miastach i zamkach pozwalając na łupienie kraju przez wojska angielskie. Francja stanęła w obliczu kryzysu , nie tylko politycznego , ale i społecznego. Umocniła się rola parlamentu czyli Stanów Generalnych , które narzuciły następcy tronu – Karolowi tzw. Wielki Ordonans. Od tej pory Stany miały się zbierać raz w roku , miały prawo kontrolować politykę podatkową władcy . Planowano reformy admi-
nistracyjne i usuwanie złych doradców króla i dworzan. Na kraj spadła rewolta chłopska – „ żakeria „ , którą tłu-
mili miejscowi feudałowie .Niektórzy z nich nie uznawszy władzy Karola m . in. Karol Zły wypowiedzieli mu
posłuszeństwo .Równie poważne zagrożenie stanowił przywódca mieszczan paryskich Stefan Marcel. Na szczęście Karol był lepszym władcą niż jego ojciec i dziadek. Odparł atak Anglików na Reims i przyjął warunki
Edwarda III . Pokój z Bretigny ( 24 X 1360 ) – był zwycięstwem Anglii. Edward stał się suwerennym władcą
Gujenny , Gaskonii , Poitou i Calais . Francja miała wykupić Jana Dobrego za kwotę 3 mln. sztuk złota. Edward
w zamian zrezygnował z tytułu króla Francji ( Jan Dobry wypuszczony za słowem rycerskim z niewoli nie zebrawszy owej kwoty, wrócił do Londynu , gdzie zmarł w 1364 r. ) .Pokój w Bretigny nie zakończył ostatecznie walk . Jeszcze do 1367 trwały walki w Bretanii i najazdy Karola Złego na południową Francję. Na
własną rękę działały bandy nieopłaconych angielskich żołnierzy, tzw., wielkie kompanie , pustosząc kraj .
c) okres De Guesclina w wojnie stuletniej ( 1369 – 1396 ).
Wznowienie wojny nastąpiło po tym jak szlachta gaskońska wypowiedziała posłuszeństwo Czarnemu
Księciu. Król Francji Karol V postanowił wykorzystać okazję i zgromadził nową armię , której dowództwo powierzył wielkiemu konetablowi królestwa – Bertrandowi de Guesclin .Człowiek ten jako pierwszy rycerz
potrafił pogodzić cnoty rycerskie ze zdrowym rozsądkiem .Przyjął nową taktykę polegającą na walce partyzan-
ckiej , nocnych atakach , zasadzkach itp. Był biegły w obleganiu twierdz dzięki czemu do 1380 r. odebrał Anglii
wszystkie twierdze w Akwitanii i Poitou . Dzięki sojuszowi z Kastylią zagroził angielskim szlakom zaopatrze –
niowym .Anglicy zanotowali mniej sukcesów m. in. Zdobyli Limoges . Po śmierci Edwarda III ( 1377 ) i Karola
V oraz Guesclina ( 1380 ) walki zaczęły zamierać .W 1396 roku zawarto 28-letni rozejm , tzw. Pokój paryski.
Król Anglii Ryszard II zrzekł się nabytków we Francji ( z wyj. Gaskonii i Calais ) . Był to więc tryumf Karola VI i Francji.
d) chwiejny pokój ( 1396 – 1413 ) .
Bilans wojny francusko- angielskiej był opłakany dla obu stron . Nawet ostatnie zwycięstwa francuskie nie mogły przesłonić ogromnych zniszczeń Francji . Pierwsi władcy z dynastii Walezjuszy oprócz kompromitujących klęsk pod Crecy i Poitiers zapoczątkowali proces wydzielania z domeny królewskiej tzw.
apanaży dla młodszych synów królewskich . Zaczęto obserwować konflikty w rodzinie królewskiej. Ich źródłem był sam Karol VI zdradzający objawy choroby umysłowej .Opiekę nad nim przechwycił jego stryj –
- Filip Śmiały Przeciwstawiła się temu inna koteria dworska , na jej czele stał brat Karola VI – Ludwik Orleański
Obie frakcje , oprócz osobistych ambicji i nadziei na tron w przyszłości , dzieliła polityka zagraniczna i stosunek do mieszczaństwa Paryża . Gdy w 1404 r. umarł Filip Śmiały , jego syn , Jan bez Trwogi kazał zabić Ludwika .
Kraj rozpadł się na dwa obozy – na czele pierwszego stał żądny zemsty syn Ludwika – Karol Orleański i jego
teść Bernard hrabia Armagnac ( stąd nazwa armaniacy ) .Zaczęli oni organizować armię do rozprawy z sojusznikami Jana bez Trwogi – „ Burgundczykami „ .Aby zapobiec wojnie domowej postanowiono zwołać
w 1413 roku Stany Generalne – ale w trakcie ich trwania mieszczaństwo paryskie z Szymonem Caboche dokonało rzezi armaniaków i oddali stolicę w ręce Jana bez Trwogi .Powstańcy żądali reform administracyjnych
ale podczas nieobecności Jana bogaty patrycjat paryski wydał miasto armaniakom . W tym samym momencie
Anglia wypowiedziała wojnę Francji . Jej nowy władca – Henryk V chcący nawiązać do świetności Edwardów
podrażniony atakami francuskimi pod Calais i mający świetny pretekst do wojny : prośby o pomoc ze strony obu
frakcji francuskich wypowiedział Francji wojnę ( IV 1415 ) i wylądował z 12 tys. ludzi w Normandii .Kosztem
wielkich strat zdobył Harfleur i 10 X 1415 roku napotkał pod Azincourt armię francuską pod dowództwem Karola D’Albret . Francuzów było 30 tys. , Anglików – 6 tys. D’ Albret był wychowankiem Guesclina , ale rycerze francuscy wręcz zmusili go do frontalnego ataku. 25 X 1415 r. doszło do kolejnej masakry dzielnych
rycerzy. 6 tys. z nich poległo ( w tym D’Albret i marszałek Jan de Boucincaut ) . Poległa większość stronnictwa
armaniaków , co dało przewagę Burgundczykom , mającym zresztą tajny układ o neutralności z Anglią ( z 1413)
przekształcony w jawny sojusz w 1416r. Henryk V po bitwie powrócił do Anglii ( by walczyć z Genuą sprzymierzona z Francją , bał się też partyzantki chłopskiej ). Wrócił w 1417 r. opanował Normandię .Monotonna kampania zakończyła się zdobyciem przez Anglików Rouen ( I 1419 ).W tym samym czasie Burgundczycy opanowali Paryż. Następca tronu –Delfin Karol zbiegł z miasta na południe. Usiłował za wszelką
cenę opanować sytuację w kraju. Jednym z posunięć , które miało mu to umożliwić, było zwabienie na negocjacje i podstępne zamordowanie Jana bez Trwogi na moście w Monterreu ( 10 IX 1419 ). Następca
Jana – Filip Dobry umocnił sojusz z Anglią ( co ciekawe poparła go matka Delfina – Izabela ). Pod naciskiem
Filipa doszło do układu w Troyes ( 21 V 1422 ) . Delfin został wydziedziczony . Jego siostra , Katarzyna poślu-
biła Henryka V , który w ten sposób stał się dziedzicem tronu francuskiego . Zaistniała szansa na pokój , ale na
drodze jego realizacji stanęła prawie równoczesna śmierć Henryka V ( VIII 1422) i Karola VI ( X 1422 ) . Na-
stępcą tronu ogłoszono syna Henryka V i Katarzyny – Henryka VI, ale po pierwsze : w 1422 miał on zaledwie
11 miesięcy , po drugie już w wieku kilku lat zdradzał objawy ociężałości umysłowej . W tym samym czasie
Delfin ogłosił się królem jako Karol VII , jednak formalnie był wydziedziczony , bez sakry tradycyjnej z Reims,
Jego wrogowie podejrzewali nieprawe pochodzenie uzurpatora .
Na tle wydarzeń politycznych tego okresu trwały walki na obszarze północnej Francji. Z reguły zwyciężali Anglicy . Ich największymi sukcesami było pobicie armii armaniaków pod Cravant ( VIII 1423)
, pod Verneuil ( VIII 1424 ). Dowodzący armią angielską lord Bedford opanował północną Francję do 1428r.
W tym samym czasie armia lorda Salisbury rozpoczęła marsz na południe. Następca lorda Salisbury – earl
Suffolk założył oblężenie Orleanu (XI 1428 ) .
e) Joanna d’ Arc i końcowy etap wojny.
Postać Joanny d’ Arc budzi do dziś kontrowersje .Niepiśmienna siedemnastolatka z Domremy w Szampanii zjawiła się w 1429 r. w Chinon przed obliczem Karola VII . Udało jej się wyrwać z apatii króla i pozyskać
Poparcie części doradców króla. Jej misja miała wg niej polegać na doprowadzeniu do koronacji Karola w Reims oraz wypędzeniu Anglików. Oddano do jej dyspozycji ok. 3 tysiące zbrojnych z którymi ruszyła na
odsiecz Orleanu. Powodzenie tej wyprawy oraz list jej autorstwa do angielskich okupantów żądający z pole-
cenia Boga opuszczenia przez nich Francji wywarł ogromne wrażenie .Kolejne sukcesy Joanny doprowadziły
do koronacji Karola VII w Reims (VII 1429 ) , ale i zaniepokoiły kręgi dworskie i samego Karola . Radość
z pojmania i spalenia na stosie Joanny dzielili Anglicy pospołu z elitą władzy we Francji. Śmierć ta co dziwne
pogrążyła morale żołnierzy angielskich i wlała energię i wiarę we własne siły w serca Francuzów. Na początku
lat 30-ych XV wieku wygasł konflikt francusko- burgundzki ( pokój w Arras z IX 1435r.) , zaś w 1436 r. Francuzi odzyskali Paryż. Przez następne lata trwały walki przeplatane coraz częstszymi rozejmami .Francuzi
zyskiwali przewagę : w IV 1450 roku rozbili Anglików pod Formigny oraz zdobyli Caen i Cherbourg , w VII
1453 roku pokonali ich pod Castillon . W końcu zaczęło procentować uczenie się na własnych błędach połączone z umiejętnym użyciem broni palnej w rękach zawodowych żołnierzy. Anglicy mieli zresztą problemy
wewnętrzne : słabi władcy , spory w łonie dynastii panującej , konflikty społeczne. Umowna data końca wojny
stuletniej to 19 X 1453 – zdobycie przez Francuzów Bordeaux . Od tego momentu w rękach Anglii pozostanie
jedynie Calais . Uwagę Anglików pochłonie rozpoczęta dwa lata później Wojna Dwóch Róż , stąd nie zawarto żadnego , ostatecznego traktatu pokojowego .