Kultura - spoiwo narodu żydowskiego

Żydzi to naród pochodzący od semickich plemion zamieszkujących Izrael, określanych jako Hebrajczycy albo Izraelici, posługujący się początkowo językiem hebrajskim. Podstawą tożsamości narodu żydowskiego była narodowa religia - judaizm, a od XIX wieku także kultura żydowska.
Omawiając temat kultury narodu żydowskiego będę się starać uwydatnić różnice między Izraelitami a innymi społeczeństwami ludzkimi, z których każde wytwarza właściwe sobie wierzenia, wzory postępowania, praktyki, instytucje itd.
Wiek XIX chętnie nawiązywał do dawnej historii. Szczególnie dbano o budowle i przedmioty uznane za zabytki. To one skrywały pamięć o ważnych wydarzeniach i ludziach oraz pomagały dopatrzyć się piękna w czymś bardzo odmiennym od reszty otoczenia.
Synagoga, słowo pochodzenia greckiego, dosłownie oznaczające „miejsce zgromadzeń”, odpowiada hebrajskiemu terminowi bet kneset. W języku polskim częściej używano terminu bożnica, mocno podkreślającego funkcje religijne budynku, natomiast w jidysz przyjęła się nazwa szul– szkoła – akcentująca społeczny charakter instytucji. Wzrost znaczenia synagog w koloniach żydowskich datuje się od zburzenia Drugiej Świątyni w Jerozolimie w 70 r. n. e.
Bożnice, które budowano od XVI-XVII w. głównie z cegły, dotrwały do naszych czasów w bardzo rozmaitym stanie. Zależało to od lokalnych stosunków, zamożności gminy i wyobraźni starszyzny. Dobrym przykładem jest podkrakowski Kazimierz, ze swymi sześcioma gminnymi bożnicami, w tym najstarszą, XV-wieczną Stara Synagogą przebudowana w stylu renesansowym ok. 1557 r. przez Matea Gucciego. Poza nią bożnice kazimierskie były w opłakanym stanie – groziło im zawalenie, obsypywał się strop, a niektóre nawet cudem uratowano od spalenia. Przyczyna tych kłopotów był oczywiście brak pieniędzy. Środki na utrzymanie synagog, mimo że należały one do całej społeczności żydowskiej, pochodziły wyłącznie od grona osób przy nich skupionych, często zorganizowanych w bractwa religijne. Z tego grona wybierano prowizora (zarząd) bożnicy, który dbał o jej stan. Oprócz synagog gminnych działały prywatne bożnice i domy modlitwy.
W wiekach średnich na ziemiach polskich synagogi wznoszono wg wzorów zachodnio- i południowoeuropejski, odpowiadających gustom przybywających osadników. Do końca istnienia rzeczpospolitej szlacheckiej warunkiem wybudowania bożnicy była zgoda monarchy lub prywatnego właściciela miasta oraz miejscowego biskupa. Zwykle lokalizowano ją z dala od miejskich kościołów.
Sama synagoga powinna mieś wejście od strony zachodniej, na osi głównej. Na ścianie wschodniej umieszczano arkę – aron kodesz (szafę, w której przechowywano zwoje Tory), w centrum zaś znajdowała się bima (almenor), podwyższenie, z którego rabin odczytywał odpowiednie fragmenty Pisma Świętego i rozpoczynał wspólne modlitwy. W miarę upływu czasu aron kodesz coraz bardziej upodabniała się do kościelnej nastawy ołtarzowej. Tradycja zasłaniania aron kodesz zasłoną (parochetem) odwołuje się do biblijnego nakazu oddzielania w Świątyni Jerozolimskiej miejsca najświętszego, w którym stała Arka Przymierza z tablicami Dekalogu. W polichromiach chętnie wykorzystywano motywy antyczne – znaki zodiaku, tradycyjne symbole zwierzęce, wizerunki najpopularniejszych sprzętów kultowych – menory (świecznika siedmioramiennego), szofaru (rogu baraniego), koron na Torę, tablic Mojżesza itd. Tora zakazuje odtwarzania postaci ludzkiej – człowiek wszak został stworzony na podobieństwo boskie, nie obdarzony jednak boskimi talentami, bluźniłby naśladując Stwórcę. Z tego powodu niezmiernie rzadko pojawiają się na polichromiach sceny figuratywne; obok ornamentów roślinnych najczęściej umieszczano tablice z tekstami modlitw.
W przedłużeniu głównej sali modlitw znajdowała się obszerny przedsionek (zwykle na ścianie zachodniej), nad którym często lokowano salę kobiecą (babiniec).
Żyd wyróżniał się zdecydowanie strojem podczas modlitw, w domu czy synagodze. Filakterie (tefilin) – skórzane kudłaczka z wersetami biblijnymi przywiązywane rzemieniami do górnego przedramienia i do czoła, tałes – biały szal modlitewny w czarne pasy i frędzlami, ozdobna jarmułka bądź sztrajmeł (kapelusz z rondlem z 13 sobolich skórek) były najbardziej widocznymi znakami wyznawców nauki mojżeszowej.
Tradycyjna kultura nie przetrwała oczywiście od czasów starożytnych w stanie niezmienionym. Zmianę obyczaju wymuszały mody i style oraz warunki w krajach, w których Żydzi się osiedlali. Należy jednak pamiętać o kilku zasadniczych elementach wyznaczających rytm życia rodzinnego w społeczności żydowskiej, rodzina była wszak ostoją tradycji. W życiu mężczyzn najważniejsze momenty to: obrzezanie w ósmym dniu po narodzinach, bar micwa po osiągnięciu trzynastego roku życia (uroczyste przyjęcie do grona dorosłych, zwykle obchodzone w synagodze), ślub i skromny pogrzeb. Życie kobiety było ściśle podporządkowane zasadom rządzącym światem mężczyzn, żyły w cieniu, prowadziły dom i chowały dzieci, w niewielkim tylko stopniu uczestnicząc w obrzędach związanych z synagogą. Ale bez ich udziału nie można się było cieszyć z szabasu, najważniejszego święta żydowskiego. Od nich tez zależało utrzymanie reguł alimentacyjnych – koszeru (kaszrutu). Do najważniejszych jego zasad należał nakaz spożywania jedynie mięsa zwierząt przeżuwających, o rozszczepionych kopytach, niektórych ptaków, ryb mających płetwy i łuski, a także zakaz przygotowywania i jedzenia razem potraw mięsnych i mlecznych.

Jak wygląda małżeństwo u Żydów?

Zgodnie z Talmudem staropanieństwo i starokawalerstwo było grzechem. Obowiązkiem każdego Żyda jest ożenić się i mieć dzieci (możliwie większą ich liczbę). Z powodu segregacji płci kojarzeniem małżeństw powinien zajmować się zawodowy swat (szadchan). Kobieta musi wyrazić zgodę na małżeństwo. Wtedy rodzice narzeczonych zawierają kontrakt małżeński. Małżeństwo to świętość, dlatego nazywane jest Kiduszin - uświęcenie.
Małżeństwo jest źródłem błogosławieństwa na całe przyszłe życie - nie dziwi zatem, że zarówno do przygotowań, jak i samej ceremonii zaślubin podchodzi się z dużą powagą, odpowiedzialnością i zaangażowaniem.
W tradycji żydowskiej dwoje ludzi zawiera wstępną umowę zaręczynową, czemu towarzyszy zazwyczaj przyjęcie połączone z ceremonią religijną. Podczas przyjęcia zaręczynowego odczytuje się zebranym gościom, rodzinie i krewnym narzeczonych treść dokumentu zaręczynowego. Zawiera on warunki przyszłego małżeństwa, z wyszczególnieniem co dają młodym rodzice jego i jej. Rozmaite są formy zaręczyn, nieraz spisuje się pisemny dokument zaręczynowy, a czasami wygłasza ustne zobowiązanie.
Narzeczeni zobowiązują siebie nawzajem do wspólnego uczciwego życia, zaufania, oddania i miłości. Tradycja nakazuje, aby rodzice, na znak symbolicznego przypieczętowania małżeńskiego kontraktu, rozbili talerz. Towarzyszą temu radosne okrzyki: "Mazeł tow! Mazeł tow!" (szczęścia, powodzenia!). Tradycja mówi, że podobnie jak nie uda się skleić stłuczonego talerza, tak nie wolno dopuścić do złamania umowy między narzeczonymi.
Narzeczona rozdaje kawałki rozbitego talerza swoim niezamężnym przyjaciółkom z życzeniami, aby w niedalekiej przyszłości znalazły odpowiedniego męża.
Zamążpójście jest najważniejszym wydarzeniem w życiu żydowskiej kobiety, ale też i wielkim wstrząsem, gdyż opuszcza dom rodzinny i zamieszkuje z mężem.
Zgodnie z żydowską tradycją narzeczeni nie widzą się przez kilka dni przed uroczystością zaślubin. W tym okresie obowiązuje ich post. Panna młoda przed samymi zaślubinami udaje się do mykwy (łaźni rytualnej), aby duchowo się oczyścić i przygotować do świętości zaślubin.
Ślub może odbywać się w każdy dzień tygodnia, za wyjątkiem szabatu. Współcześnie uroczystość zawarcia małżeństwa odbywa się najczęściej w synagodze. Zwyczajowi temu sprzeciwiają się tradycjonaliści, którzy widzą w tym wyraz wpływu chrześcijaństwa i opowiadają się za uroczystościami na otwartej przestrzeni (np. przed synagogą) lub w domu. Obrzędowi zaślubin towarzyszą charakterystyczne zwyczaje.
Niezbędnym elementem jest baldachim ślubny (hebr. chuppa) noszony nad młodą parą. Baldachim wykonany jest z aksamitu lub jedwabiu z frędzlami i wyhaftowaną gwiazdą Dawida. Panna młoda i pan młody przed uroczystością zaślubin znajdują się w odosobnionych pomieszczeniach. Wszyscy goście traktują w tym dniu parę młodą jak parę królewską, tytułując ich "król" i "królowa". Goście starają się jak najbardziej uszczęśliwiać parę młodą.
W nastroju świętości i powagi panna młoda oczekuje na pana młodego, który przychodzi do sali panny młodej w towarzystwie obu ojców i grupy mężczyzn. Panu młodemu towarzyszą muzyka i tańce. Pan młody podchodzi i opuszcza welon na jej twarz - nazywa się to "przykryciem" ("bedekin").Dopiero teraz pan młody w towarzystwie swoich rodziców lub obu ojców wchodzi pod baldachim. W chwilę później pod baldachim (chuppę) wchodzi panna młoda z rodzicami lub obu matkami. Stoi tam tradycyjnie mały stół nakryty białym obrusem, a na nim kielich na wino. Przygotowany jest też już dokument ślubny - ketuba, podpisany już wcześniej w obecności dwóch świadków.
Zanim panna młoda stanie obok pana młodego, obchodzi go siedem razy wokoło. Symbolizuje to jej nową rolę, jako obrończyni rodziny i domu. Może jej w tym towarzyszyć matka albo teściowa, ojciec lub teść. Każdy trzyma w ręku świecę, co przypomina ognie i błyskawice widziane na górze Synaj podczas nadania Tory.
Panna młoda staje po prawej stronie pana młodego. Ceremonię zaślubin rozpoczyna rabin, który odmawia błogosławieństwo nad winem i nad zaślubinami, po czym podaje parze młodej kielich wina, z którego pije najpierw on, potem ona. Pan młody wkłada pierścień na palec panny młodej w obecności dwóch świadków (potwierdzają, że obrączka, którą pan młody daje pannie młodej jest jego własnością) i mówi: "Oto jesteś mi poświęcona tym pierścieniem według Prawa Mojżesza i Izraela". Pierścionki ślubne miały kiedyś bardzo skomplikowane, ozdobne formy.
W tym momencie para jest już małżeństwem, więc wtedy honorowy gość odczytuje kontrakt małżeński (ketuba) i oddaje go pannie młodej na wieczne przechowanie. Stanowi on zabezpieczenie jej bytu. W judaizmie kobieta zajmuje bardzo wysoką pozycję, a ketuba potwierdza jej prawa i wymienia obowiązki męża. Następnie rabin podnosi kielich wina i odmawia siedem rytualnych błogosławieństw (Szewa Brachot). Błogosławieństwa te przywołują stworzenie świata - gdyż dla młodej pary ich ślub jest początkiem zupełnie nowego świata. Błogosławi się też Boga jako Stwórcę człowieka - para młoda jest dla siebie jak nowe stworzenie, które dopiero teraz będą odkrywać. Dziękuje się Bogu za połączenie tej pary, prosi o odbudowanie Świątyni i błogosławi Boga jako dawcę radości i szczęścia. Młoda para wypija po łyku wina. Kielich podkłada się teraz pod prawą nogę pana młodego i przy dźwięku rozgniatanego szkła rozlegają się radosne okrzyki "mazal tow" ("dobrego losu", "szczęścia", "na szczęście").Dopiero teraz zaczynają się tańce. Młoda para udaje się do oddzielnego pokoju (zwanego jichud) na odpoczynek, a także aby zakończyć post i zjeść delikatny posiłek. Jest to najczęściej "złoty rosół" - nazwany tak, ponieważ pływają w nim złote, tłuste oka. W chwilę potem dołączają do zgromadzonych gości i są przez wszystkich traktowani jak król i królowa. Rozpoczyna się uczta weselna, wydana przez rodziny obojga.



W kulturze żydowskiej nakazuje oddawanie czci osobom, które ukończyły 70 lat, a także swoim rodzicom. Nie wolno sprzeciwiać się im, zwracać po imieniu, zawstydzać ich i tracić panowania nad sobą w ich obecności. Dzieci mają obowiązek karmić i ubierać swoich rodziców, wstawać z miejsca, gdy wchodzą i wyrażać się o nich z szacunkiem.
Osoba na łożu śmierci powinna wyznać swoje grzechy. Dokuczanie takiej osobie, denerwowanie jej uważane jest za równe z morderstwem. Istnieje obowiązek czuwania przy konającym. Widząc oznaki śmierci obecni rozdzierają szaty i wołają: "Bądź błogosławiony Sędzio pełen prawdy". Po śmierci wodę w tym pokoju wylewa się jako skażoną przez anioła śmierci. Śmierć przyjmuje się z rezygnacją. "Pan dał, Pan zabrał; niech będzie błogosławione imię Pańskie".
Po stwierdzeniu zgonu trzeba niezwłocznie przygotować się do pogrzebu. Przygotowuje się biały całun, dokładnie myje ciało zmarłego i namaszcza je wonnościami. Tradycyjnie pogrzeb odbywa się przed upływem 24 godzin od zgonu, by zwłoki jak najszybciej znalazły się w ziemi (ekshumacja jest zabroniona). Przygotowanie ciała zmarłego do pogrzebu odbywa się według ścisłych reguł.
Zwłoki zawija się w całun, i współcześnie wkłada się do trumny. Wszystkimi tymi czynnościami zajmuje się błogosławione bractwo (hebr. chewra kadisza). Przynależność do tego bractwa uważana jest za szczególne wyróżnienie. Ich członkowie dbali o odpowiedni pochówek nawet najbiedniejszego Żyda (stosowne ubranie, prosta drewniana trumna), by mógł się godnie zjawić na Sądzie Ostatecznym. Miejsce pochówku zaznaczano najczęściej skromną, umieszczoną pionową w nogach zmarłego, płytą nagrobną (macewa) z odpowiednia inskrypcją w języku hebrajskim. Odpowiednikiem chrześcijańskiego sformułowania „niech odpoczywa w pokoju” jest umieszczanie na macewach zdanie „niech dusz jego związana będzie w węzełki życia”.
Obowiązkowa żałoba trwa jedenaście miesięcy, lecz po tygodniu, a kolejny raz po miesiącu, zostaje złagodzona. Żydzi ortodoksyjni często na znak żałoby rozdzierają szaty. Jest to ich zewnętrzne wyrażenie, a zarazem rozładowanie bólu człowieka. Współcześnie najczęściej żałobę okazuje się symbolicznym nadrywaniem klap płaszcza. Nie ma specjalnej modlitwy żałobnej, jednak syn zmarłego ma przywilej odmówienia kaddiszu - modlitwy wysławiającej Boga. Na żydowskich cmentarzach nie kładzie się kwiatów, lecz kamienie. Jest to trwałe świadectwo pamięci.
Życie żydowskiej gminy jest mierzone cyklem tygodniowymi okresami wyznaczanymi przez szabaty. Regularność następowania szabatów czyni je kamieniami węgielnymi roku. Szabat to nazwa siódmego dnia odpoczynku. Zgodnie z Pismem Świętym, siódmym dniem tygodnia jest sobota, jednakże w tradycji chrześcijańskiej nastąpiło przesunięcie na niedzielę. Muzułmanie natomiast obchodzą piątek jako dzień odpoczynku.
Szabat czci się w domu – kobieta w piątkowy wieczór zapala świece i wygłasza nad nimi błogosławieństwo, oraz w synagodze, gdzie mężczyźni śpiewają Pieśń nad pieśniami. Po powrocie z bożnicy ojciec odmawia kidiusz – błogosławieństwo nad pełnym kielichem wina, z którego każdy z obecnych upija następnie łyk, po czym błogosławi chleb, i rozpoczyna się świąteczna wieczerza. W czasie posiłku robi się przerwy na recytacje odpowiednich fragmentów biblijnych i śpiewanie psalmów. Święto kończy błogosławieństwo nad światłem, winem i wonnymi ziołami, obrzęd zwany hawdala (oddzielenie). Zaczyna się czas powszedni.
Szabat jest świętem rodzinnym, choć mężczyźni wiele czasu spędzają w bożnicy.
Żydowskie święta możemy podzieli na trzy kategorie: rolnicze święta pielgrzymie (Pesach, Szawout, Sukkot), pozostałe święta religijne (Rosz Haszana, Jom Kipur) oraz święta świeckie (Purim, Chanuka).
Cykl pierwszy rozpoczyna wiosenne Święto Przaśników (Pesach), przypadające na połowę miesiąca nisan, cza przesilenia wiosennego i porę zbiorów jęczmienia w Izraelu.
Wszystkie czynności związane ze świętem Pesach zostały mocno zrytualizowane. Przygotowania wiążą się z gruntownymi wiosennymi porządkami, zwieńczonymi rytualnymi ablucjami i zwyczajem usuwania z domostw chamecu – resztek żywności mających w sobie zakwas. Wszelki zapasy oddaje się na przechowanie nie-Żydom, a okruchy chleba pali. Przez osiem dni można spożywać jedynie mace, przygotowane nad wyraz starannie. Najważniejszym punktem uroczystości była wystawna uczta sederowa, wyprawiana w pierwszy dzień świat. W radosnym uniesieniu czytano głośno opowieść o wyjściu z Egiptu. Seder prowadzi najstarszy w rodzinie mężczyzna. To on wygłasza błogosławieństwa. Uczta trawa przeważnie do północy. Na świątecznym stole musiały się znaleźć: trzy nakryte mace – na pamiątkę dawnego Izraela (symbolizują kapłanów, lewitów i lud), udziec barani symbolizujący ofiarę paschalną z baranka, gorzkie zioła – pamiątka niewoli egipskiej, pieczone w popiele jajko (symbol płodności) oraz kielich dla proroka Eliasza.
Sukkot (Święto Szałasów, Kuczki), jesienne święto pielgrzymie, wypadające po zakończeniu zbiorów owoców i winobraniu, upamiętnia wędrówkę przez pustynię po ucieczce z Egiptu. W Sukkot pobożni Żydzi spożywają posiłki, a często tez nocują w specjalnie przygotowanych szałasach, przykrytych dachem z gałęzi, co ma im przypominać o niewygodach przodków w drodze do Ziemi Obiecanej. Ze świętem wiąże się kilka specyficznych obrzędów: „branie lulawu” (sporządzanie bukietu z gałęzi palmy, wierzby, mirtu i owocu cytrusowego – etrogu) w celu symbolicznego zaznaczenia czterech stron świata, obrzęd arawa (gałąź wierzby) – gałęzie wierzby przynosi się do synagogi w pierwszy dzień świąt, a w dzień siódmy potrząsa się nimi w trakcie modlitwy o urodzaj. Ósmy dzień ma wyjątkowy charakter, miedzy innymi obchodzi się siedmiokrotnie synagogę z wyjętymi z aron kodesz wszystkimi zwojami Pisma Świętego. Sukkot rozpoczyna się piętnastego dnia miesiąca tiszri (wrzesień – październik), najważniejszego chyba w liturgii hebrajskiej. W tym miesiącu obchodzone są jeszcze dwa ważne święta religijne: pierwszego tiszri – Rosz Haszana, dziesiątego zaś – Jom Kipur.
Rosz Haszana, trwające dwa dni, rozpoczyna żydowski rok świecki. Przypomina zarówno dzieło stworzenia (dzień narodzin pierwszego człowieka, Adama), jak i dzień Sądu Ostatecznego, dzień ostatni. Jest to święto radosne, Żydzi modlą się o pomyślność i wzajemnie pozdrawiają formułka „obyś został zapisany na dobry rok”. W synagogach rozbrzmiewa szofer (stąd inna, popularna w Polsce nazwa święta – Święto Trąbek), by odpędzić demony oraz przypomnieć ofiarę Abrahama. Grzechów z poprzedniego roku wierni pozbywają się w obrzędzie taszlich.
Po Rosz Haszana rozpoczynają się Straszne Dni (Jamim Norami), zwieńczone najbardziej podniosłym świętem Jom Kipur (Dzień Pojednania). W czasach biblijnych tego dnia arcykapłan Świątyni przelewał grzechy Izraelczyków na wybranego na ofiarę kozła, wyprowadzanego później na pustynię i strącanego ze skały. W Jom Kipur obowiązuje ścisły dwudziestopięciogodzinny post i zakaz pracy. Synagogę dekoruje się na biało, mężczyźni modlą się także w białych koszulach. W przeddzień, podczas wieczornego nabożeństwa, kantor przewodzący modłom w synagodze, intonuje modlitwę Kol Nidre, która zwalnia wiernych z dotrzymywania ślubów złożonych pod przymusem, a następnie rozpoczynają się modlitwy za zmarłych (izkor), wyznanie grzechów, błagania i lamentacje.
Całkowicie świecki charakter maja święta: Chanuka i Purym. Oba upamiętniają radosne wydarzenia z dziejów Izraela. Chanuka przypomina o zwycięskim powstaniu Machabeuszy w 165 r. p. n. e. i ponowną konsekrację Świątyni Jerozolimskiej, sprofanowanej przez kult Zeusa. W czasie święta nie wolno pościć oraz nie studiuje się Tory. Najbardziej radują się dzieci, które są na ten czas zwolnione z nauki.
Jeszcze weselszy jest wiosenny karnawał Purim (Święto Losów), wypadające w połowie miesiąca adar (luty-marzec). Święto upamiętnia pewna historie zapisaną w Księdze Estery. Na dworze króla Kserksesa rywalizowali Mardocheusz, stryjeczny brat i opiekun królowej Estery, i Haman, wielki wezyr królestwa. Haman zaplanował zagładę nie tylko swego wroga Mardocheusza, ale także wszystkich Żydów w Persji. Plan nie powiódł się dzięki interwencji Estery; król skazał na śmierć Hamana i nieprzyjaciół Żydów, Mardocheusz zaś został wezyrem. Święto obchodzi się radośnie w domach i na ulicach. Wszyscy wręczają sobie prezenty, urządza się bale, pochody, maskarady, pije się alkohol, zjada się niezliczone ilości słodkich pierożków – zwanych „uszy Hamana”, grywa się w karty, kości itd.
Najlepszym gwarantem niezależności narodowej jest własne państwo. Jedynie niewielu wspólnotom etnicznym, żyjącym całe wieki w rozproszeniu wśród innych narodów udało się zachować odrębność, mimo braku tej największej instytucji społecznej. Takim wyjątkiem byli właśnie Żydzi, którzy do dzisiejszych czasów zachowali swoją kulturę w stanie niezmienionym przez wieki.



Bibliografia:
1. Andrzej Żbikowski, Żydzi, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2005 / tu rozdział Kultura – spoiwo narodu/