Choroby nowotworowe - "Zemsta cywilizacji"

Choroby nowotworowe znane są od wieków i występują u wszystkich kręgowców, niektórych bezkręgowców i roślin, są odpowiedzią organizmów na warunki, w których żyjemy. Dym papierosowy, spaliny samochodowe, wyziewy z kominów fabrycznych, promieniowanie jonujące, mykotoksyny i wirusy, to najważniejsze czynniki przyczyniające się do powstania nowotworów. Ogólnie możemy wyróżnić dwa rodzaje nowotworów: łagodny i złośliwy. Różnią się one między sobą budową mikroskopową, wyglądem makroskopowym oraz przebiegiem klinicznym i rokowaniem. Nowotwór może rozwinąć się niezależnie od wieku w każdej tkance i we wszystkich narządach. Większość nowotworów wykrytych we wczesnym stadium rozwoju jest potencjalnie uleczalna, dlatego ważne są regularne badania, aby zapobiedz tej chorobie.
Czym jest nowotwór i jak on powstaje?
Często określany jako guz, jest on złożonym procesem patologicznym trwającym niekiedy wiele lat, którego istotą jest nieograniczony, niekontrolowany i nieodwracalny rozrost komórek ustroju z nieprawidłowym ich zróżnicowaniem. Powoduje to naciekanie i niszczenie otaczających tkanek oraz ich rozprzestrzenianie się drogą naczyń chłonnych lub krwionośnych w organizmie, gdzie tworzą odległe ogniska tzw. przerzuty. Nowotwór tworząc własne struktury zaczyna interweniować w funkcjonowanie całego organizmu lub poszczególnych narządów ciała doprowadzając do uszkodzenia narządów, co w konsekwencji bez leczenia prowadzi do śmierci. Nie zawsze owy proces jest nie odwracalny. Zaobserwowano również przypadki określone jako samowyleczenie, które tłumaczy się reakcją obronną, czyli immunologiczną organizmu.
Nowotwory mogą powstać w każdej tkance, której komórki są zdolne do podziałów. Proces przekształcania się zdrowej komórki w komórkę nowotworową nazywamy transformacją, której przyczyny nie są jeszcze do końca zbadane. Powstały zatem dwie teorie:
• Genetyczna – jest to teoria, która zakłada, iż każda komórka posiada geny odpowiedzialne za zdolność do podziału. Ponad 20 genów, zwanymi onkogenami komórkowymi, są odpowiedzialne za jej proliferację. Geny te są czynne w okresie zarodkowym w którym mają podstawowe znaczenie dla procesów wzrostowych organizmu. Natomiast w ustroju już dojrzałym w większości są nieaktywne i nazywają się wtedy protoonkogenami. W wyniku aktywacji protoonkogenów powstają komórki z cechami nowotworowymi zakodowanymi w ich aparacie genetyczne. Aby jednak doszło do rozwoju nowotworu, nie wystarczy aktywacja jednego protoonkogenu przez zadziałanie jednego czynnika drażniącego. Ten proces jest o wiele bardziej skomplikowany, wieloetapowy i obejmujący wiele protoonkogenów. W wyniku aktywacji owych genów powstają komórki z cechami nowotworowymi zakodowanymi w ich aparacie genetycznym, które przekazywane są następnym generacjom komórek i powstają w wyniku podziałów komórkowych.
• Epigenetyczna – jest to teoria, która zakłada, iż nowotwór powstaje z nieprawidłowego różnicowania się komórek. Istotą rzeczy nie byłaby więc zmiana w materiale genetycznym komórki, ale utrwalenie się nieprawidłowej ekspresji, manifestacji genów. Stwierdzono, że za proces wzrostu i różnicowania komórek najprawdopodobniej odpowiadają pewne receptory powierzchniowe. Różne czynniki zewnętrzne działające na wspomniane receptory mogą zaburzać procesy podziałów komórkowych i w ten sposób doprowadzić do powstania transformacji nowotworowej.
Z doświadczeń wynika, iż niektóre nowotwory powstają na drodze mechanizmów genetycznych, a inne epigenetycznych. Niewykluczone zostało jednak równoczesne działanie obydwóch tych mechanizmów w złożonym procesie.
Jakie są rodzaje nowotworów?
Swoją budową nowotwory najczęściej przypominają niecałkowicie dojrzałą tkankę, z której się wywodzą. Mówimy, że tkanka nowotworowa jest mniej dojrzała lub niżej zróżnicowana niż tkanka macierzysta. Oczywiście stopień dojrzałości nowotworu może być różny: od komórek bardzo prymitywnych - zwanych anaplastycznymi, do wysoko zróżnicowanych. Jest to istotne, ponieważ stwierdzono zależność między stopniem zróżnicowania nowotworu a jego złośliwością. Zasada mówi, że im struktura nowotworu jest bardziej zbliżona do tkanki prawidłowej, tym nowotwór jest mniej złośliwy. Zatem ogólny podział nowotworów jest następujący:
• Łagodny – jest on rodzajem niezłośliwym, utworzony z tkanek zróżnicowanych i dojrzałych a obraz mikroskopowy wygląda podobnie do tkanki z której powstał. Nowotwór łagodny występuje w narządach ważnych dla życia, np. w centralnym układzie nerwowym, rdzeniu kręgowym, sercu, wydziela on hormony, powoduje krwawienia, uciska nerw i doprowadza do zamknięcia światła naczynia. Cechuje go powolny wzrost, brak naciekania okolicznych tkanek, wnikania do naczyń, przerzutów. Usunięcie chirurgiczne guza z niewielkim marginesem otaczającej tkanki a w przypadku wyraźnie otorbionych guzów nawet jego wyłuszczenie prowadzi do całkowitego usunięcia tkanki nowotworowej i wyleczenia chorego.
• Złośliwy – jest rodzajem posiadającym cechy przeciwne. Charakteryzuje go duży stopień zaburzeń zróżnicowania, dojrzewania i budowy tkankowej oraz komórkowej. Cechą charakterystyczną komórek nowotworów złośliwych jest ich zdolność wnikania do szczelin tkankowych oraz do światła drobnych naczyń limfatycznych i krwionośnych, co powoduje, iż organizm nie może się sam przed rozwojem owej tkanki chronić. Szybki rozwój, przeżuty, wnikania do naczyń, naciekanie tkanek i wznowy uniemożliwiają chirurgowi usunięcia nowotworu.
Jakkolwiek przykre może nam się to wydawać, to jednak musimy pamiętać, iż nie każdy nowotwór jest złośliwy i nie każdy nowotwór złośliwy jest rakiem, lecz każdy rak jest nowotworem złośliwym (90 % ludzi dotkniętych nowotworem choruje na raka).
Jakie są czynniki rakotwórcze we spółczesnym świecie?
Wszelkie czynniki i sytuacje, które powodują zwiększenie prawdopodobieństwa zachorowania człowieka na nowotwór złośliwy nazywamy czynnikami ryzyka. Czynniki zwiększające ryzyko zachorowania na raka mogą być:
• Zewnątrzpochodne – Związane ze środowiskiem naturalnym (np. działanie promieni nadfioletowych), ze środowiskiem pracy (np. praca przy azbeście), z tzw. czynnikami zwyczajowymi (np. palenie papierosów zwiększa ryzyko zachorowania na raka płuca, krtani i innych narządów).
• Wewnątrzpochodne – Czynniki związane z zaburzeniami hormonalnymi (znaczne stężenie estrogenów w ustroju może być czynnikiem ryzyka dla raka sutka i narządu rodnego), niektóre postacie nadżerki szyjki macicy i zwyrodnienia torbielkowatego sutka, nieprawidłowe zwężenia, polipy przewodu pokarmowego, nierodzenie.
Jakie są rodzaje nowotworów złośliwych?
Niektóre nowotwory zbudowane są z komórek przypominających komórki zupełnie prymitywne, określa się je wówczas nowotworami niezróżnicowanymi, nisko dojrzałymi lub anaplastycznymi.
Rak
- rak płaskonabłonkowy (carcinoma planoepitheliale) powstający z nabłonka płaskiego
- rak gruczołowy (adenocarcinoma) powstający z nabłonka gruczołowego
Mięsak
- tłuszczakomięsak (liposarcoma) powstający z tkanki tłuszczowej
- włókniakomięsak (fibrosarcoma) powstający z tkanki włóknistej
Inne nowotwory
- białaczka (leucemia) powstająca z tkanki szpikowej
- ziarnica złośliwa (lymphogranulomatosis maligna) powstająca z tkanki limfatycznej
- glejak (glioblastoma) powstający z tkanki nerwowe
- rozrodczak (dysgerminoma) powstający z komórek zarodkowych
- struniak (chordoma) powstający z zawiązków narządowych
- czerniak złośliwy (melanoma malignum) powstający z tkanki barwnikotwórczej
Ogólna reguła mówi, że im struktura nowotworu jest bardziej zbliżona do tkanki prawidłowej tym nowotwór jest zwykle mniej złośliwy.

Czy można zapobiedz nowotworom?
Profilaktyka ma o wiele szersze znaczenie w ochronie zdrowia, niż leczenie. Zapobieganie nowotworom złośliwym obejmuje wszystkie działania, które mają na celu zmniejszenie ryzyka zachorowania na nowotwór. Łatwiej jest bowiem zapobiegać chorobie, niż później ją leczyć. Podstawowym problemem jest zidentyfikowanie czynników rakotwórczych oraz poznanie mechanizmów ich działania, co w późniejszym etapie pozwala na określenie grup zwiększonego ryzyka zachorowania na nowotwór złośliwy. Ograniczenie ekspozycji populacji ludzkich na związki karcynogenne daje duże możliwości ograniczenia zachorowalności na nowotwory złośliwe np. poprzez programy społeczne promujące zaniechanie palenia tytoniu, prawidłowe odżywianie oraz zaostrzenie norm bezpieczeństwa w przemyśle.
Mamy też wpływ na jeszcze jedną, kluczową dla zdrowia sprawę, a mianowicie nasz sposób odżywiania. Już Hipokrates w czasach przed naszą erą wiedział, że pokarm powinien być jednocześnie i lekarstwem. Dzisiaj uczeni dochodzą do takich samych wniosków. To, co jemy, decyduje w znacznym stopniu o stanie naszego zdrowia. Niewłaściwa dieta obniża odporność organizmu, przez co staje się on bardziej podatny na niekorzystne wpływy środowiska. W efekcie szybciej i częściej chorujemy. Osłabiony ustrój gorzej też broni się przed niekontrolowanym rozrostem swoich komórek. Jak może się to skończyć, już wiemy. Amerykanie dowiedli, że nieracjonalne odżywianie jest przyczyną rozwoju choroby nowotworowej u kobiet w około 60% przypadków, a u mężczyzn w około 40%. Choroba nowotworowa rozwija się w ciągu długiego okresu czasu i jest stwierdzone, że z pomocą właściwej diety można zahamować jej postęp i zwiększyć szansę na wyleczenie. Podstawowe błędy żywieniowe, jakie popełniamy, polegają na tym, że spożywamy za dużo czerwonego, tłustego mięsa, a za mało warzyw i owoców (zwłaszcza surowych). Odrębny problem stanowią szkodliwe konserwanty dodawane do jedzenia.
Jest to możliwe wyleczyć tą chorobę?
Współczesna medycyna dysponuje wieloma metodami terapeutycznym, które stosuje się w walce z chorobą nowotworową. Wiele z nich jest bardzo skutecznych, inne mniej jednak wszystkie one dają szansę na wyleczenie. Powstaje wiele nowych metod leczenia nowotworów lecz obecnie trwają prace naukowe dotyczące ich skuteczności w terapii poszczególnych rodzajów nowotworów. Poniżej przedstawiamy ogólny opis najczęściej stosowanych metod leczniczych. Dokładny sposób leczenia umieszczony został w opisach poszczególnych typów nowotworów.
W zależności zaawansowania choroby mamy do wyboru leczenie operacyjne, radioterapię lub chemioterapię. Często istnieje konieczność łączenia tych metod leczniczych. Szacuje się, że dzięki nim trwałe wyleczenie uzyskuje około 30% chorych. Jest to niestety wynik znacznie gorszy niż w innych krajach Europy Zachodniej czy w Stanach Zjednoczonych. Tam wyleczalność w skali populacji sięga 50%. Wynika to ze zbyt małych nakładów finansowych przeznaczanych w naszym kraju na ochronę zdrowia. Pieniędzy brakuje zarówno na programy prewencyjne (zapobiegawcze), jak i na poprawę możliwości i dostępności diagnostyki oraz terapii.
Zabieg operacyjny jest w większości chorób nowotworowych najskuteczniejszą formą terapii. Przed podjęciem leczenia w większości przypadków konieczne jest ustalenie rozpoznania histopatologicznego oraz stopnia zaawansowania klinicznego nowotworu. Aby zabieg był skuteczny musi być wykonany tak, żeby usunąć całą zmianę chorobową z marginesem zdrowej tkanki oraz z maksymalną liczbą okolicznych węzłów chłonnych, które mogłyby być siedliskiem pierwszych przerzutów nowotworu. W zaawansowanych przypadkach wykonuje się operacje paliatywne lub stosuje się leczenie skojarzone z radioterapią i chemioterapią.