W jaki sposób ludzie przystosowują się do różnych warunków klimatycznych?
Spis treści:
1. Definicja klimatu i jego rodzaje.
1.1. Klimat równikowy
1.2. Klimat zwrotnikowy
1.3. Klimat podzwrotnikowy
1.4. Klimat umiarkowany
1.5. Klimat okołobiegunowy
2. Współczesne klasyfikacje ras ludzkich.
2.1. Klasyfikacja geograficzna
2.2. Klasyfikacja typologiczna
2.3. Klasyfikacja populacyjna
3. Przystosowanie się człowieka do różnych warunków klimatycznych.
1. Definicja klimatu i jego rodzaje.
Klimat jest to charakterystyczny przebieg zjawisk pogodowych na danym obszarze. Ustalony jest na podstawie wieloletnich obserwacji normalnego przebiegu pogody, zarówno jej stanów jak i poszczególnych jej składników. Klimat na Ziemi kształtują trzy podstawowe procesy klimatotwórcze: obieg ciepła, obieg wody i krążenie powietrza, oraz czynniki geograficzne: układ lądów i oceanów, wysokość n.p.m. Klimat jest jednym z czynników ekologicznych wpływających na występowanie i życie organizmów. Badaniem klimatu zajmuje się klimatologia.
1.1. Klimat równikowy obejmuje obszar kuli ziemskiej między 10-20S a 10-20N. W strefie klimatów równikowych średnia temperatura wszystkich miesięcy przekracza 20C. Roczne amplitudy temperatur są niewielkie, wzrastają do 5C-10C idąc na północ i na południe do równika. Oddalając się od równika zmniejsza się też roczna suma opadów i ich rozkład w ciągu roku. Na równiku nie ma wyraźnej pory bezdeszczowej (codziennie padają tutaj tzw. deszcze zenitalne), dalej od równika pora deszczowa ograniczona jest do kilku miesięcy.
1.2. Klimat zwrotnikowy obejmuje kuli ziemskiej w okolicach obu zwrotników. Średnie roczne temperatury w tej strefie przekraczają 20C, ale średnie miesięczne są bardziej zróżnicowane w ciągu roku niż w klimacie równikowym: temperatura najchłodniejszego miesiąca może wynosić od 10 do 20C, natomiast temperatury najcieplejszego miesiąca są wyższe niż we wszystkich pozostałych strefach (często przekraczają 30-35C). Cechą charakterystyczną klimatów zwrotnikowych są duże amplitudy dobowe temperatur. Opady występują najczęściej lub wyłącznie w półroczu letnim. W klimatach suchych są one sporadyczne lub całkowicie ich brak.
Klimat strefy zwrotnikowej kształtują wyże około zwrotnikowe, stąd też opady w tej strefie są znikome i przeważają tutaj typy klimatów suchych lub skrajnie suchych. Ukształtowały się tutaj największe pustynie świata, m.in. Sahara, Ar-Rub al-Chali, Wielka Pustynia Australijska. W tej strefie znajduje się również najsuchsze miejsce na Ziemi - pustynia Atacama, gdzie przez kilkaset lat nie spadła ani jedna kropla wody. Brak opadów w tym miejscu i na innych wschodnich wybrzeżach strefy zwrotnikowej związany jest z występowaniem chłodnych prądów morskich. Natomiast wybrzeża zachodnie są wilgotniejsze, co związane jest z występowaniem wiatrów wschodnich, które przynoszą wilgotne powietrze znad oceanu. Dodatkowo w Azji Południowej i Azji Południowo-Wschodniej obfite opady przynosi co roku monsun letni.
1.3. Klimat podzwrotnikowy obejmuje obszar na którym średnia temperatura najchłodniejszego miesiąca wynosi 10C i więcej w klimatach morskich oraz 0C i mniej w klimatach kontynentalnych, zaś opady występują przeważnie w chłodnym półroczu (w klimatach monsunowych latem). Pory roku wyznacza roczny przebieg temperatury, opadów. W tej strefie wschodnie wybrzeża kontynentów są w większości wilgotne (głównie dzięki monsunom letnim i ciepłym prądom morskim), zachodnie natomiast, leżące pod wpływem klimatu śródziemnomorskiego, średnio wilgotne lub nawet okresowo suche.
1.4. Klimat umiarkowany jest to rozległa strefa klimatyczna, dzieląca się na półkuli północnej na chłodniejszą północną i cieplejszą południową i na półkuli południowej na cieplejszą północną i chłodniejszą południową. Średnia roczna temperatura waha się od 0C do 10C, a opady atmosferyczne występują w różnych porach roku. Charakterystyczną formacją roślinną dla klimatu umiarkowanego w części chłodniejszej jest tajga, natomiast części cieplejszej lasy liściaste i mieszane (kraje Europy Środkowej i południowa, czasem też środkowa część Skandynawii). Pory roku są w tej strefie łatwo rozpoznawalne i wyznaczane przez przebieg temperatury (ciepła, wilgotna wiosna, ciepłe, zazwyczaj suche lato, chłodna, wilgotna jesień i zima z niewykluczonymi opadami śniegu).
1.5. Klimat okołobiegunowy obejmuje dwa typy klimatów:
? subpolarny (podbiegunowy) - północna Syberia, północna Kanada, Alaska
? polarny (biegunowy) - Antarktyda, Grenlandia, wyspy Arktyki, północne krańce Syberii (wg podziału Okołowicza).
Oba te klimaty charakteryzują się niskimi opadami przez cały rok, nie przekraczającymi 250 mm, w klimacie subpolarnym są to opady głównie śniegu, zaś w klimacie polarnym tylko śniegu. W klimacie subpolarnym temperatura w najcieplejszym miesiącu nie przekracza 10C, a większą część roku jest ona niższa. W klimacie polarnym temperatura nigdy nie przekracza 0C. Roczna amplituda powietrza wynosi ponad 50 stopni Celsjusza.
2. Współczesne klasyfikacje ras ludzkich.
2.1. Klasyfikacja geograficzna.
Tego typu klasyfikacja pojawiła się najpierw w próbach naukowego opisu ras ludzkich, nie brały ona jednak pod uwagę ani czynników genetycznych, ani metod statystycznych. Determinizm geograficzny zakładał, że zamieszkiwane wspólne terytorium jest najbardziej istotne, a podstawową jednostka taksonomiczną w tym podziale jest grupa etniczna.
Przedstawicielami tego nurtu są: Joseph Deniker, który w 1900 roku podzielił rasy na 29 grup oraz Renato Biasutti, który w 1959 przedstawił bardzo obszerną klasyfikację grupującą rasy w odgałęzienia, a te z kolei w kręgi. Deniker brał pod uwagę przy konstruowaniu typologii kolor skóry, włosów, kształt twarzy, nosa, włosów oraz wzrost. W ujęciu Biasuttiego w czterech kręgach (krąg form ekwatorialnych, krąg form borealnych, krąg pochodnych form subekwatorialnych, krąg form pochodnych Oceanii i Ameryki) wyróżnił 16 odgałęzień, które dzieliły się na 53 rasy, wśród których wyróżnił dodatkowo 38 podras.
2.2. Klasyfikacja typologiczna.
Tego typu klasyfikacje w odróżnieniu od geograficznych opierają sie na założeniu, że realnie występują typy antropologiczne i sformułowano zasadę realizmu taksonomicznego zakładającą, że jednostki taksonomiczne istnieją w naturze niezależnie od przyjętych konwencji klasyfikacyjnych.
W odróżnieniu od poprzedniej klasyfikacji - populacje nie są jednolite rasowo, lecz są wynikiem krzyżowania się wielu ras. Klasyfikacje tego typu odrzucały koncepcję ewolucji i zakładały, że typy rasowe są statyczne, a nie zmienne w czasie. Powstawały one w czasie, gdy genetyka nie była nauką znaną i wnioskowanie o dziedziczeniu nie uwzględniało tego, jak rzeczywiście owo dziedziczenie przebiega. Koncepcje te zarzucone zostały po II wojnie światowej ze względu na wykorzystanie ich przez nazistów do utrwalenia argumentacji o wyższości ras.
Jan Czekanowski, jeden z polskich profesorów typologii, dokonał podziału rasy ludzkiej na 3 odmiany:
1. Czarna - (negroidzi Afryki subsaharyjskiej, wysp Azji południowo-wschodniej, Melanezji i Australii)
2. Żółta ? (mongoloidzi Azji północnej i wschodniej)
3. Biała - (europeidzi Europy, zachodniej Azji i północnej Afryki)
Typy antropologiczne
Typy te powstały w wyniku krzyżowania się 6 elementów rasowych - nordycznego, śródziemnomorskiego, armenoidalnego, laponoidalnego, arktycznego i nigryckiego:
? Element nordyczny - wzrost wysoki, smukła budowa ciała, krótki tułów, długie kończyny, wąskie dłonie i stopy, biała skóra o różowawym odcieniu, niebieskie oczy, jasne popielate włosy, wąski i prosty nos, podłużna twarz i wydłużona głowa.
? Element śródziemnomorski - dosyć niski wzrost, dłuższy tułów, śniada skóra, ciemnie włosy o odcieniu kasztanowatym, ciemne oczy, dosyć wąski nos, owalna twarz i bardzo wydłużona głowa.
? Element laponoidalny - niski wzrost; krępa, silna budowa ciała; małe, szerokie dłonie i stopy o wysokim podbiciu; krótkie kończyny;
? Element armenoidalny - wzrost średni, skóra matowo biała, włosy i oczy bardzo ciemne, skrajnie krótka głowa o płasko ściętej potylicy, długa ku dołowi zwężającą się twarz i wąski a bardzo wydatny nos orli.
? Element arktyczny
? Element nigrycki
Na bazie tych elementów Czekanowski wyróżnił kilkanaście typów antropologicznych:
? Typ subnordyczny - mieszaniec rasy nordycznej i laponoidalnej, jasno pigmentowany, wykazuje tendencje do odcieni ciemniejszych w porównaniu z przedstawicielami rasy nordycznej. Jest on wzrostu średniego o budowie krępej, krótkogłowy, szerokolicy o nosie średnioszerokim.
? Typ dynarski - mieszaniec rasy armenoidalnej i nordycznej, wyróżnia się jasną skórą, ciemnymi włosami, przy szerokiej skali odcieniu oczu, wysokim wzrostem, krótkogłowością, długą, trójkątna twarzą, wąskim garbatym nosem smukłą budową ciała i dużymi stopami.
? Typ północno-zachodni - mieszaniec rasy nordycznej i śródziemnomorskiej, jasna, często piegowata skóra, z tendencją do zespolenia z jaskrawo rudymi włosami, względnie dysharmonijna pigmentacja oczu i włosów (włosy ciemne, oczy jasne rzadziej odwrotnie), głowa wydłużona, długa dosyć szeroka twarz, wąski nos, wysoki wzrost i smukła budowa ciała (podtypy anglosaski i Tronder (jasno i rudowłosi) i podtypy atlantyckie (ciemnowłosi) - według klasyfikacji Coona).
? Typ litoralny - mieszaniec rasy armenoidalnej i śródziemnomorskiej, nie różni się pod względem pigmentacji od właściwych śródziemnomorców. Jest natomiast wyższy o ciężkiej budowie ciała, pośredniogłowy, z twarzą szeroką i nosem nieco szerszym (podtyp zdynarycyzowany według klasyfikacji Coona).
? Typ sublaponoidalny - mieszaniec rasy śródziemnomorskiej i laponoidalnej, uderza licznymi właściwościami przypominającymi typ paleoazjatycki. Różni się jednak bardziej zaokrągloną głową i węższym nosem (jeden z wariantów typu alpejskiego według klasyfikacji Coona).
? Typ alpejski - mieszaniec rasy armenoidalnej i laponoidalnej, skóra dosyć jasna, włosy ciemne, oczy piwne lub ciemne, twarz średnio długa, dosyć wąski nos, głowa okrągła i wzrost dosyć niski, na pograniczu średniego.
? Typ orientalny - wykazujący nawiązania armenoidalne, odznacza się dosyć wysokim wzrostem, smukłą budową ciała, ciemnośniadą skórą o żółtawym odcieniu, czarnymi kędzierzawymi włosami, wydłużoną głową, wąskim nosem i wąską twarzą.
? Typ paleoeuropeidalny (kromanioidalny) ma cechować zespolenie długogłowości z krótką i szeroką twarzą, szerokim nosem, jasnymi oczyma i jasnymi włosami o rudawym odcieniu (typ Brnn i po części typ Borreby według klasyfikacji Coona).
? Typ paleoazjatycki - odcina się od poprzedniego ciemniejszą pigmentacją. Niekiedy występuję dysharmonijna pigmentacja: jasne oczy przy ciemnych włosach. Szkielet jest ciężki a czaszka masywna(typ Brnn i po części typ Borreby według klasyfikacji Coona).
? Typ litoralny
? Typ centralno azjatycki
? Typ pacyficzny
? Typ paleoamerykański
? Typ negroidalny
? Typ mediterranoidalny
? Typ australoidalny
? Typ austoafrykański
2.3. Klasyfikacja populacyjna.
Tego typu klasyfikacja pojawiła się pod wpływem zwrotu w kierunku ewolucjonizmu, który miał miejsce w roku 1950 podczas wspólnego sympozjum zorganizowanego przez antropologów, genetyków oraz biologów zajmujących się klasyfikacjami taksonomicznymi w Cold Spring Harbor. Koncepcja populacyjna odrzucała realizm taksonomiczny, zakładała natomiast, że rasa to pojęcie umowne, ponieważ pomiędzy osobnikami zachodzi ciągły przekaz genów. Populacja w tym przypadku jest podstawową jednostką taksonomiczną, a nie człowiek. Nie można więc mówić o tym, do jakiej rasy należy dany człowiek, lecz jedynie jaką rasę stanowi dana populacja. Koncepcja ta zakłada tutaj także wpływ ewolucji kulturowej na zróżnicowanie biologiczne populacji, w szczególności poprzez wpływ na adaptację do warunków naturalnych środowiska. Pomimo, że zakładano rozmycie pojęcia rasy, to jednak także przedstawiciele tego nurtu antropologicznego tworzyli klasyfikacje ras. Carleton Coon wraz ze Stanleyem Garnem oraz Josephem Birsellem zaproponowali podział na dziewięć ras głównych, wśród których wyróżnili 33 rasy lokalne:
1. Rasa afrykańska - 6 ras lokalnych
2. Rasa amerykańska ? 6 ras lokalnych
3. Rasa australijska ? 2 rasy lokalne
4. Rasa azjatycka ? 8 ras lokalnych
5. Rasa europejska ? 4 rasy lokalne
6. Rasa indyjska ? 2 rasy lokalne
7. Rasa melanezyjska ? 2 rasy lokalne
8. Rasa mikronezyjska -1 rasa lokalna
9. Rasa polinezyjska ? 2 rasy lokalne
Rasa ma niewielkie znaczenie dla biologii człowieka, wpływa jedynie na takie cechy, jak kolor skóry i oczu, kolor i rodzaj włosów czy rozmiary ciała. Istotna kwestią dotyczącą rasy jest to, czy znaczącą różnorodność genetyczną można sensownie sklasyfikować w konkretne populacje rasowe. Ponieważ człowieka zawsze charakteryzowała duża mobilność, przepływ genów wpływał homogenizująco na jego ewolucję: zmniejszał różnicę między populacjami, natomiast zwiększał istniejące w obrębie danej populacji. Gradienty częstości genów występują w sposób naturalny na bazie kontynentalnej. Ponieważ teorie genetyczne generalnie zdyskredytowały pojęcie rasy, a odmiany geograficzne człowieka są czymś naturalnym, często mówi się, że ras w ogóle nie ma ? występują jedynie różnice spowodowane stopniowymi zmianami częstości genów.
3. Przystosowanie się człowieka do różnych warunków klimatycznych.
Głównym czynnikiem przystosowywania się człowieka do różnych warunków klimatycznych jest miejsce jego zamieszkania oraz odmiana rasy. Każda spośród 3 ras (rasa biała, żółta oraz czarna) ma inne przystosowania do życia w danym terenie. Rasa biała powstała w klimacie, w którym było mało promieni słonecznych, często pochmurno i mglisto, dlatego też posiadają jasna karnację. Cechami białej odmiany człowieka (europeidów) jest ortognatyzm (polegającym na lekkim wysunięciu kości twarzy do przodu), szerokie otwory oczne, różne ubarwienie oczu, wąski nos, wyraźna bródka, włosy proste lub faliste, owalne w przekroju, rosnące ukośnie oraz jasna skóra. Budowa żółtej rasy człowieka jest wynikiem przystosowania się tych ludzi do życia w trudnym i zimnym klimacie. Jakkolwiek ludzie tej rasy żyją dziś we wszystkich strefach klimatycznych, to prawdopodobnie rasa ta ukształtowała się jako wynik przystosowania do warunków panujących w Arktyce. Cechami charakterystycznymi żółtej odmiany człowieka są: pigmentacja skóry od żółtawej po ciemnobrązową, oczy czarne lub brązowe, o ukośnej linii, utworzonej przez specyficzny fałd skórny (tzw. fałdę mongolską), łączący się z krawędzią górnej powieki; płaska twarz, z wystającymi kośćmi policzkowymi; często spotykany prognatyzm zębodołowy (tzn. wysunięcie ku przodowi kości twarzy w odcinku od podstawy nosa do krawędzi szczęki górnej), włosy czarne, proste, grube, okrągłe w przekroju, rosnące prosto, na twarzy i ciele z reguły rzadko rozsiane; krew głównie grupy B, wzrost niski (rzadko przekraczający 170 cm).Żółta odmiana człowieka (mongoloidzi) zamieszkująca pierwotnie wschodnią, południowo-wschodnią i środkowowschodnią Azję, a także wyspy leżące poza kontynentem azjatyckim, m.in. Aleuty, Japonię i Indonezje, w wyniku wędrówek rozprzestrzeniona w strefie arktycznej, np. wzdłuż wybrzeży Ameryki Północnej, północno-wschodniej Syberii oraz wschodniej i zachodniej Grenlandii. Rasa czarna przystosowana jest do bytowania w klimacie gorącym, bardzo wilgotnym (Afryka). Duże skupienie barwnika w skórze nadającej jej barwę ciemnobrązową, nieraz prawie czarną, stanowi u tych ludzi ochronną barierę przed intensywnym promieniowaniem słonecznym. Barwnik zawarty w skórze umożliwia wnikanie promieni do głębszych warstw organizmu. Dobrze ogrzane i wilgotne powietrze typowe dla klimatu zwrotnikowego , nie musi być podgrzewane w jamie nosowej. Stąd między innymi u rasy czarnej obserwuje się szeroki nos.