Sen jako ukojenie, proroctwo,ucieczka... . Omów różne sposoby wprowadzenia elementów onirycznych na przykładach literatury różnych epok
I. Literatura podmiotu:
1. Zespół Biblistów Polskich pod redakcją O.Augustyna Jankowskiego: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Księga Rodzaju,Wywyższenie Józefa (41),
Wydawnictwo Pallottinum Poznań-Warszawa 1980,
2. Jan Kochanowski: „Tren XIX albo Sen”, Wydawnictwo GREG Kraków 2001,
3. Adam Mikiewicz: „ Dziady”. Część III, Państwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1994,
4. Bruno Schulz: „ Sklepy cynamonowe”, Dom Wydawniczy „JOTA” Warszawa !991,
5. Eric Emmanuel Schmitt: „Oscar i pani Róża”, Wydawnictwo Znak Kraków 2005.
II. Literatura przedmiotu:
1. Zespół Redakcyjny pod redakcją Ryszarda Burka: Encyklopedia Popularna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN-Warszawa 1999,
2. Wojciech Rzehak, Anna Popławska: Dzieła wybrane, Wydawnictwo GREG Kraków 2001,
3. Stanisław Grzeszczuk, „Treny” Jana Kochanowskiego, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1978,
4. Anna Popławska: Słownik bohaterów literackich, Wydawnictwo GREG Kraków 2003,
5. Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2003,
6. Eugeniusz Sawrymowicz, Stanisław Makowski, Zdzisław Libera: Romantzm, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1978,
7. Jerzy Ficowski: Regiony wielkiej herezji, Wydawnictwo „Słowo” Warszawa 1992,
8. Ewa Nawrocka: O opowiadaniach Brunona Schultza, Wydawnictwo Marek Rożak Gdańsk 1994
III. Ramowy plan wypowiedzi:
1. Określenie problemu:
a. Definicja snu.
b. Co to są motywy oniryczne?
2. Kolejność prezentowanych treści:
a. Literatura starożytna, sen jako przepowiednia (sen Faraona o siedmiu krowach tłustych i siedmiu chudych z Biblijnej księgi rodzaju).
b. Sen jako ukojenie w poezji renesansowej Jana Kochanowskiego ( Tren XIX albo Sen).
c. Oniryzm w śnie Senatora i widzeniu Ewy z III części „Dziadów” jako sposób by uprawdopodobnić romantyczny światopogląd.
d. Poetyka sennego marzenia „Sklepach cynamonowych” Bruno Schulza jako ucieczka od rzeczywistości dwudziestolecia międzywojennego.
e. Sen – metafora śmierci w literaturze współczesnej ( „Oscar i pani Róża” Eric Emmanuel Schmitt).
3.Wnioski:
a. Pojawienie się w utworze motywu snu powoduje wiele zmian w przebiegu akcji, psychice bohatera i problematyce utworu.
b. Śnieniu twórcy przypisywali wartość poznawczą.
1a
Sen ze strony fizjologicznej jest to stan funkcjonalny układu nerwowego, przeciwny do stanu czuwania, którego istotą jest czasowy zanik świadomości. Występuje on u człowieka i zwierząt wyższych w rytmie dobowym, na przemian z czuwaniem i ma podstawowe znaczenie dla regeneracji organizmu.
b Podczas snu niekiedy pojawiają się marzenia senne czyli oniryzm. Przedstawiają się one jako obrazy, ciąg zdarzeń zazwyczaj pozbawione logiki. Twórcy wykorzystywali sen do tworzenia w literaturze techniki budowania akcji na podobieństwo snu lub pokazywania rzeczywistości na kształt marzenia sennego, zwykle dzieło ma wtedy charakter irracjonalny, absurdalny, sprzeczny z zasadami prawdopodobieństwa. Zacierają się związki przyczynowo-skutkowe i logiczne następstwa wydarzeń.
2a Jednym z najważniejszych zanotowanych snów w literaturze starożytnej był sen Faraona, któremu śniło się, że stał nad Nilem z którego wyszło siedem krów pięknych i tłustych, które zaczęły się paść. Następnie siedem innych krów wyszło z Nilu, brzydkich i chudych, które stanęły obok tamtych nad brzegiem Nilu. Te brzydkie i chude krowy zjadły siedem owych krów pięknych i tłustych. Faraon przebudził się. A kiedy znów zasnął, miał drugi sen. Przyśniło mu się siedem kłosów wyrastających z jednej łodygi, zdrowych i pięknych. Następnie po nich wyrosło siedem kłosów pustych i zniszczonych, które pochłonęły owe siedem kłosów zdrowych i pełnych. Potem faraon przebudził się. Sen Faraona przetłumaczył pewien Hebrajczyk o imieniu Józef jako przepowiednię. Siedem dorodnych krów i kłosów miały oznaczać siedem lat obfitości i dostatku w całym Egipcie, natomiast siedem chudych krów i kłosów miały oznaczać siedem lat głodu mających nastąpić po latach dobrobytu. Czytając dalej Biblię, dowiemy się, że sen faraona się sprawdził, nadeszły lata obfitości, lecz potem nastąpiły lata głodu i niedostatku. Na szczęście, zawczasu ostrzeżona ludność Egiptu zdążyła zrobić zapasy, więc nikt podczas gorszych lat nie ucierpiał.
b Sen przyjął inne znaczenie w literaturze renesansowej, w trenach Jana Kochanowskiego. "Treny" to poemat epicedialny, czyli żale pośmiertne. Jan Kochanowski na wstępie swojego cyklu "Trenów" zamieścił dedykacje przeznaczoną pamięci zmarłej córeczki. Tren I pełni funkcję wstępu w cyklu 19 trenów, autor opisuje w nim ból i smutek, które zawitały do jego domu wraz ze śmiercią ukochanej córki dwu i pół letniej Urszulki, pisze, że błądzeniem jest żywot człowieka i zastanawia się czy należy poddać się naturze człowieka i rozpaczać czy też ukrywać swoją rozpacz. W kolejnych Trenach Kochanowski wyraża zwątpienie w dotychczas wyznawane wartości, tęsknotę za Urszulką oraz przemyślenia poety na temat życia po śmierci, przyznaje się do swoich win i prosi o wybaczenie. w XIX - trenie ostatnim, poeta ma sen który rozpoczyna się od momentu, gdy zmęczony żalem Kochanowski, zasypia. We śnie ukazuje mu się jego matka i Urszulka. Dziecko ubrane jest w białą koszulkę. Twarz ma jak zwykle rumianą i uśmiechniętą. Nagle matka poety przemawia do niego. Twierdzi, że przywiodła ją tu wielka trwoga i płacz jej syna. Matka tłumaczy Kochanowskiemu, iż Urszula żyła tyle, ile chciał Bóg. Sądy boskie są tajemnicze, najlepiej jest wtedy i gdy nam się podobają. Łzy poety są daremne. Nie należy uskarżać się, kiedy coś stracimy, pragnie, aby syn ratował swoją słabą naturę w chwili załamania. Tren XIX wyraża ukojenie bólu i pogodzenie się z losem. Autor pisze, iż czas leczy rany i dawne wydarzenia odchodzą w zapomnienie, a zastępują je nowe, weselsze bądź nie.
c Motyw snu i widzenia jest też często wykorzystywany w twórczości epoki romantyzmu Adama Mickiewicza , którego "Dziady" część III są pod tym względem osiągnięciem mistrzowskim. Wykorzystanie motywu snu i widzenia w tym utworze jest wręcz konieczne- dzięki niemu możliwe jest pełne i głębokie poznanie poszczególnych bohaterów dramatu. O śnie wypowiada się w "Prologu" Konrad. Sen jest dla niego "życie duszy" , który jednocześnie ma odzwierciedlać duszę świata ,a więc jego nieracjonalny, metafizyczny układ. Zgodnie z romantycznym przekonaniem o naturze snu, który demaskował prawdę o człowieku, nie ograniczanym przez żadne czynniki i nie udającym innej osobowości, kreowana jest scena "Widzenie Senatora”. Sen pokazuje prawdziwą naturę człowieka, ludzkie obawy oraz pragnienia. Nowosilcow śpi i jest dręczony przez złe duchy koszmarami , które odkrywają przed nim jego przyszłe dzieje. Został obdarzony od cara stu tysiącami rubli, tytułem książęcym oraz orderem a cały dwór zazdrości mu jego sytuacji. Jednak ta, diametralnie zmienia się w momencie kiedy car okazuje niezadowolenie względem senatora , wówczas dwór odwraca się i szydzi z niego. Na koniec diabły rzucają się na jego dusze, po to aby była dręczona aż do świtu. Mickiewicz odkrywa tym zabiegiem psychikę śpiącego senatora i jego strach przed pozbawieniem pozycji na dworze carskim. Bohaterka Ewa także ma sen , jednak o nieco odmiennym charakterze, a poprzedzony jest on modlitwą. We śnie widzi ona Matkę Boską, podająca kwiaty małemu Jezusowi, który z kolei obsypuje nimi Ewę. Sen oddaje osobowość bohaterki i jej percepcję świata jako czystego, dobrego, harmonijnego. Widzenie Ewy jest rozdzieleniem kolejnych sceny utworu. Sny w tym dramacie opierają się na takiej samej zasadzie i funkcji jaka została przedstawiona w nim , a mianowicie snu jako " życia duszy". Wszystkie te sceny oniryczne- sen Ewy, sen Senatora ,są konkretyzacją życia wewnętrznego każdego z tych bohaterów.
d Innym przykładem oniryzmu, który pojawia się w literaturze dwudziestolecia międzywojennego może być przenikanie obu płaszczyzn: realnej i fantastycznej tworząc kompozycję w której ciężko odróżnić jawę od snu. Jest to swoista ucieczka od rzeczywistości. Do takich utworów zaliczyć możemy „Sklepy Cynamonowe” Brunona Schulza. W opowiadaniach tych autor tworzy dziwną rzeczywistość przypominającą marzenie senne. W świecie stworzonym przez Schulza czas i przestrzeń przestały być czymś stałym i jednoznacznym, są subiektywne, zależne od psychiki człowieka. Czytelnik ma wrażenie, że czas płynie raz szybciej raz wolniej. W opowiadaniach Schulza przeszłość, teraźniejszość i przyszłość nieustannie mieszają się ze sobą i przenikają wzajemnie. Podobnie niejednoznaczna i zmienna jest przestrzeń pokazana w tych opowiadaniach. Świat przedstawiony został przetworzony przez wyobraźnię pisarza. Wszystko dzieje się zasadniczo w jednym prowincjonalnym miasteczku. Jego granice wyznaczają przestrzeń bezpieczną. Ostoją bezpieczeństwa jest dom stanowiący dla bohatera środek świata. Obawę budzi każde wydarzenie grożące temu porządkowi Np. wichura. Przestrzeń podlega rozmaitym przeistoczeniom. Metamorfozom w Sklepach cynamonowych ulegają także ludzie, wśród których najciekawszą postacią zdaje się być ojciec wyposażony w niezwykłą osobowość, niemalże magiczną. W tej literackiej kreacji ojciec jest kluczem do tajemnic istnienia i tworzenia. Bohaterowie opowiadań Schulza zostali podzieleni według płci. Kobiety (matka, Adela) uosabiają zwyczajność, przyziemność, materialność i narzucają swoją wolę. Ojciec jest artystą i filozofem, próbującym wyjaśnić zagadki bytu, pragnie tworzyć coś nowego, chce być nowym demiurgiem. Ponad to oniryczna rzeczywistość ujawnia się głównie w niezwykłości języka jakim posługuje się autor. Wyjątkowe nagromadzenie metafor oddaje najważniejszą właściwość świata przedstawionego: jego nieokreśloność, chwiejność, zmienność. W ten sposób daje się zatrzeć granicę między realnością a fantazją. Zwyczajne rzeczy autor potrafi przedstawić w sposób zaskakująco odbiegający od zwyczajności. Dzięki temu pokazywana rzeczywistość staje się marzeniem sennym w którym wszystko jest możliwe.
e Wielokrotnie w utworach literackich sen ukazywany jest jako metafora śmierci przykładem takiego utworu może być Oscar i pani Róża w literaturze współczesnej. Dziesięacioletni bohater książki Oscar cierpi na białaczkę swoje ostatnie 12 dni życia spędza w szpitalu. Rodzice nie mogą poradzić sobie z chorobą syna, nie potrafią rozmawiać z nim o śmierci. Jedyną bratnią duszą chłopca jest jedna ze starszych pielęgniarek, Pani Róża,która przede wszystkim niczego przed nim nie ukrywa i szczerze rozmawiając o chorobie, pomaga mu się z nią zmagać. Za jej namową chłopiec pisze listy do Boga, w którego wcześniej nie wierzył. Właśnie z tych listów składa się cała fabuła powieści. W każdym liście Oskar ma prawo poprosić o spełnienie jednej prośby. Za namową pani Róży Oscar przeżywa każdy dzień tak jakby trwał dziesięć lat. Chłopiec w ciągu tych dni ma problemy z dojrzewaniem, bierze ślub, przeżywa kryzys wieku średniego i problemy ze starzeniem się. W te dwanaście dni Oskar zrozumiał że trzeba jak najwięcej zrobić w życiu nie marnować go i żyć każdym dniem jakby on był ostatnim. Śmierć nadchodzi ostatecznie w nocy, kiedy Oskar kończy 110 lat, jest już zupełnie gotowy psychicznie żeby odejść, śmierć wydaje mu się tylko przedłużeniem nocnego odpoczynku. Wydaje mu się że widzi świat oczyma Boga i jest szczęśliwy że Bóg zdradził mu swój sekret.
3 Sen przybiera więc w literaturze wiele znaczeń, jest narzędziem dzięki któremu można przekazać sprawy niezrozumiałe, nie poznane, nie dające wyjaśnić się poprzez naukę. Sen czasami może być podobny do widzenia zarówno kiedy śpimy jak i w stanie czuwania. Sen i motywy oniryczne mogą okazać się proroczymi, wróżebnymi, może być w nich ukryta zapowiedź przyszłości. Sny i widzenia sprawiają, że akcja utworu ulega zmianie. Dzięki nim zmienia się także percepcja i psychika bohaterów a co za tym idzie cała problematyka dzieła. Mogą one ukazywać prawdę o naszej duszy, mówić o rozterkach oraz być odbiciem stanów wewnętrznych, ukazują pragnienia, rozterki, kompleksy oraz lęki bohaterów, czyli całą prawdę o ich duszy. Często dzieje się tak , że w akcji danego utworu, gdzie następuje przemieszanie się świata realnego z fantastycznym, ukazanym za pomocą snów i widzeń, trudno jest rozróżnić te dwie płaszczyzny. Sen staje się metafora śmierci, stanowi furtkę która pozwala człowiekowi kontaktować się ze światem nadprzyrodzonym.
Właśnie z tych powodów pisarze tak cenili wartość wprowadzenia snów i widzeń do ich dzieł. Pokazywały one bowiem prawdę o człowieku, niedostępną do poznania innymi sposobami. Świat metafizyczny od zawsze był nieodłącznym elementem literatury, sprawiającym , że znacznie bardziej fascynowała i stawała się bardziej wartościową.