Rotunda przedromańska i romańska w Polsce. Forma, funkcja, treść.

W okresie przedromańskim i romańskim Polska wchodzi w krąg oddziaływania kultury chrześcijańskiej. Rok 996 to przyjęcie chrztu przez
Mieszka I. Stąd też pojawia się zapotrzebowanie na nowe budynki sakralne min. rotundy.
Rotundy przedromańskie odznaczały się na ogół nieskomplikowaną kompozycją przestrzenną, posiadały proste geometryczne kształty rzutu oraz bryły i miały niewielkie rozmiary. Przybierają różnorodne formy, jednakże podstawową zasadą jest to, że są to budowle zawsze centralne. Najczęściej na planie koła bądź kwadratu, posiadają wewnątrz jedno pomieszczenie kryte kopułą.
Istnieje jednak zróżnicowanie typologiczne rotund występujących na ziemiach Polskich, o czym może świadczyć choćby budowla centralna z Ostrowa Lednickiego. Nawet takie cechy jak plan koła zostają tu zmienione. Rotunda ta bowiem przyjmuje plan krzyża greckiego z apsydą i kolistym obejściem między ramionami. W samym Krakowie, a dokładniej na Wawelu mamy trzy różne przykłady budowli centralnych, a tym samym trzy różniące się od siebie formy rotundy romańskiej. I tak do najbardziej znanych bo zachowanych do dzisiaj, należy rotunda NMP, znana tez pod wezwaniem śś. Feliksa i Adaukta, którym to patronom poświęcono ją przypuszczalnie w wieku XIV. Rotunda cztero absydowa na planie koła. Do centralnego walca przylegają krzyżowo usytuowana cztery absydy. Tuż obok stała rotunda dwu absydowa, a przed północną elewacją katedry odsłonięto relikty rotundy jedno apsydowej. Tej ostatniej przykładów w Polsce mamy najwięcej (w Krakowie na wzgórzu Lasoty, w Przemyślu, w Cieszynie, w Strzelnie, czy w Łęknie).
Kolejnym elementem typologicznym jest liczba poziomów budowli centralnych. Zazwyczaj są to budowle jednopoziomowe, ale zdarzają się wyjątki jak już wcześniej poznana rotunda na ostrowie lednickim. Prawdopodobnie w swojej drugiej fazie dobudowano piętro ponad partia krzyżową. Także tetrakonchos (rotunda NMP na Wawelu) posiadała dwa poziomy: kondygnacje dolną stanowiła krypta, częściowo zagłębiona w ziemi. Co ciekawe od zachodu towarzyszył rotundzie zredukowany masyw zachodni w typie akwizgrańskim, składający się z czworobocznej wieży na osi i kolistej wieżyczki z klatką schodową. Bardzo często rotundy przylegały do prostokątnych budowli zwanych palatiami, ale zdarzały się także wolnostojące.
Rotundy miały towarzyszyć akcji chrystianizacji pełniąc funkcję najprawdopodobniej kaplicy, jednak nie jest to w pełni uzasadnione. Pewność natomiast możemy mieć w przypadku rotundy lednickiej, gdyż wnętrze wyposażone było w dwa baseny chrzcielne, co wskazuje na funkcje baptysterium.
Rotundy jedno apsydowe były kościołami grodowymi o charakterze misyjnym, a rotunda w Przemyślu, połączona z budynkiem rezydencjonalnym, posiadająca bezpośrednie wejście z terenu dziedzińca grodowego mogła łączyć w sobie zarówno funkcję kaplicy pałacowej jak i kościoła grodowego.
Rotunda jedno apsydowa z Krakowa mogła być zarówno mauzoleum jak i baptysterium. Mogła być co nie znaczy że była, gdyż w zdecydowanej większości przypadków nie można stwierdzić ze stu procentową pewnością jaką funkcję pełniły.
W wielu miejscach będących w X i XI wieku rezydencjami pierwszych Piastów rotunda związana była z marmurowym palatium i tak też było na Wawelu. Rotunda wawelska uważana jest za kaplicę pałacową, a jej idea na planie centralnym pod wezwaniem Matki Boskiej wywodzi się z tradycji bizantyjskiej i karolińskiej. We wczesnym średniowieczu budowla taka często połączona z rezydencją panującego stanowiła symbol jego suwerennej władzy. Liczba tego typu zespołów budowlanych może natomiast świadczyć o silnej tradycji organizacji plemiennej w której władca nie posiadał stałej stolicy, lecz kilkanaście rozmieszczonych po grodach siedzib. Zespolenie przestrzeni sakralnej z przestrzenią w której przebywał władca ujawnia ścisły związek organizacji państwowej i kościelnej. Do tego dodać należy nielicznie występujące, ale jednak, masywy zachodnie. Masyw przy wawelskim tetrakonchosie i trój wieżowy masyw kościoła w Gieczu świadczące iż „fundator staje się gwarantem nowej religii, a jego władza, błogosławiona przez Boga, stawia go na równi z innymi chrześcijańskimi panującymi”.
Kapłani nowej religii osłonięci przez władcę, wprowadzali nowe techniki budowlane i nowe formy architektoniczne. Genezy upatruje się zatem nie tylko w sztuce karolińskiej ale także w ottońskich budowlach pałacowych, w których centralna kaplica odgrywała doniosłą rolę jako miejsce przechowywania relikwii świętych patronujących państwu.
A zatem jeśli chodzi o formę- tu sprawę ułatwiają nam odkrycia archeologiczne. Jeśli chodzi o funkcję i treść tu sprawa nieco się komplikuje i staje się kwestią jedynie spekulacji, a nie jakbyśmy woleli faktów. Dlatego interpretacja różnych badaczy może być bardzo szeroka, a od nas zależy do której z nich się ustosunkujemy.