Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sadowniczej.

W Polsce, zgodnie z art. 95 ust.1 konstytucji, władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat. Obie te izby parlamentu, jeśli obradują razem, mają status Zgromadzenia Narodowego. Zgromadzenie Narodowe uchwala konstytucję, odbiera przysięgę od nowo wybranego Prezydenta i podejmuje uchwałę o postawieniu Prezydenta przed Trybunałem Stanu.
Sejm składa się z 460 posłów, zaś Senat - ze 100 senatorów.

Kadencja tych organów trwa 4 lata. Zaczyna się w dniu pierwszego posiedzenia nowo wybranego Sejmu i trwa do dnia poprzedzającego dzień zebrania się Sejmu następnej kadencji.

Sejm może skrócić swoją kadencję uchwałą podjętą większością, co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby posłów. Skrócenie kadencji Sejmu jest równoznaczne ze skróceniem kadencji Senatu. Ponadto ustawowa kadencja parlamentu może być skrócona przez Prezydenta, po zasięgnięciu opinii Marszałka Sejmu i Senatu, w przypadkach określonych w konstytucji. Będzie tak np. w sytuacji, gdy nie doszło do wybrania nowej Rady Ministrów w trybie konstytucyjnym.

Sejm składa się z posłów, wybieranych w wyborach:
- powszechnych,
- równych,
- bezpośrednich,
- proporcjonalnych,
- w głosowaniu tajnym.
Senatorowie są wybierani w wyborach:
- powszechnych,
- bezpośrednich
- w głosowaniu tajnym.

Bierne prawo wyborcze do Sejmu, czyli prawo bycia wybranym na posła ma każdy obywatel polski mający prawo wybierania, (czyli mający czynne prawo wyborcze), który najpóźniej w dniu wyborów kończy 21 lat. W przypadku senatorów granica wieku jest surowsza i wynosi 30 lat. Wynika to z faktu, iż Senat z założenia ma być "izba rozsądku", powinien, zatem składać się z osób mających określone doświadczenie i wiedzę oraz obycie polityczne.

Poseł jest reprezentantem całego narodu i nie może być związany żadnymi instrukcjami wyborców. Chroni go immunitet poselski.
Wykonywanie mandatu posła i senatora wiąże się z koniecznością dochowania godności urzędu oraz powstrzymania się od wszelkich działań, które mogłyby podważać zaufanie wyborców, wywoływać wątpliwości, co do uczciwości parlamentarzysty itp. Konstytucja wprowadza w tym zakresie stosowne regulacje, polegające m.in. na wyłączeniu możliwości sprawowania jednocześnie mandatu posła i senatora, zakazie łączenia mandatu poselskiego czy senatorskiego z funkcjami publicznymi. Poseł i senator np. nie może być jednocześnie Prezesem NBP, NIK, Rzecznikiem Praw Obywatelskich, Rzecznikiem Praw Dziecka ani ich zastępcą, członkiem Rady Polityki Pieniężnej, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, a ponadto nie może być zatrudniony w Kancelarii Sejmu i Senatu, oraz Kancelarii Prezydenta ani w administracji rządowej. Zakazy te nie dotyczą jednak członków Rady Ministrów i sekretarzy stanu w administracji rządowej. Istnieje również grupa osób, które nie mogą sprawować mandatu poselskiego i senatorskiego ze względu na wykonywany zawód czy służbę. Dotyczy to sędziów, prokuratorów, urzędników służby cywilnej, żołnierzy w czynnej służbie wojskowej, policjantów oraz funkcjonariuszy służb ochrony państwa (np. UOP).

Posłowie i senatorowie w toku sprawowania swoich funkcji korzystają z immunitetu. Oznacza to, iż nie mogą być oni pociągnięci do odpowiedzialności za swoje czynności wchodzące w zakres sprawowania mandatu - ani w czasie jego trwania ani też po jego wygaśnięciu. Poseł czy senator podejmujący np. działania w celu ochrony interesów swoich wyborców nie ponosi za nie odpowiedzialności tak jak każdy obywatel, a jedynie może ponieść odpowiedzialność przed Sejmem (senator - przed Senatem). W wypadku, gdyby naruszył prawa osób trzecich, może odpowiadać przed sądem tylko za zgodą Sejmu (Senatu). Jeśli poseł (senator) popełnił czyn, za który może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, to w trakcie trwania mandatu taka odpowiedzialność zależy od wyrażenia zgody przez odpowiednią izbę parlamentu (uchylenia immunitetu).

Zarówno Sejm, jak i Senat są organami kolegialnymi, obradującymi na posiedzeniach. Posłowie i senatorowie wybierają ze swego grona odpowiednio Marszałka i wicemarszałków Sejmu i Senatu. Marszałkowie przewodniczą obradom, reprezentują izbę na zewnątrz oraz stoją na straży jej praw. W Sejmie i Senacie działają komisje stałe, zajmujące się określoną dziedziną spraw wchodzących w zakres kompetencji parlamentu, np. Komisja d/s Służb Specjalnych, Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej, Komisja Budżetu i Finansów, Komisja Etyki, itp. Ponadto mogą być powoływane komisje nadzwyczajne, dla zbadania określonej sprawy.

Organami Sejmu są:
- Marszałek Sejmu,
- Prezydium Sejmu,
- Konwent Seniorów,
- komisje sejmowe.

Kompetencje Marszałka Sejmu są następujące:
1) stoi on na straży praw i godności Sejmu,
2) reprezentuje Sejm,
3) zwołuje posiedzenia Sejmu,
4) przewodniczy obradom Sejmu,
5) czuwa nad tokiem i terminowością prac Sejmu i jego organów,
6) kieruje pracami Prezydium Sejmu i przewodniczy jego obradom,
7) zwołuje Konwent Seniorów i przewodniczy jego obradom,
8) nadaje bieg inicjatywom ustawodawczym i uchwałodawczym oraz wnioskom organów państwa skierowanym do Sejmu, po zasięgnięciu opinii Prezydium Sejmu,
9) prowadzi sprawy z zakresu stosunków z Senatem,
10) prowadzi sprawy z zakresu stosunków Sejmu z parlamentami innych krajów,
11) przedstawia okresowe oceny wykonania przez organy administracji państwowej obowiązków wobec Sejmu i jego organów oraz posłów; wnioski w tym zakresie przekazuje Prezesowi Rady Ministrów, prezydiom komisji sejmowych oraz posłom,
12) udziela posłom niezbędnej pomocy w ich pracy, w tym czuwa nad wykonaniem wobec posłów przez organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz inne jednostki organizacyjne obowiązków, określonych w ustawie o wykonywaniu mandatu posła i senatora,
13) sprawuje pieczę nad spokojem i porządkiem na całym obszarze należącym do Sejmu oraz wydaje stosowne zarządzenia porządkowe,
14) nadaje w drodze zarządzenia statut Kancelarii Sejmu,
15) ustala projekt budżetu Kancelarii Sejmu po zasięgnięciu opinii Komisji Regulaminowej i Spraw Poselskich i Prezydium Sejmu oraz nadzoruje jego wykonanie,
16) powołuje i odwołuje Szefa Kancelarii Sejmu po zasięgnięciu opinii Komisji Regulaminowej i Spraw Poselskich,
17) powołuje i odwołuje zastępców Szefa Kancelarii Sejmu, po zasięgnięciu opinii Szefa Kancelarii Sejmu,
18) podejmuje inne czynności wynikające z Regulaminu Sejmu.,
19) wykonuje inne zadania wynikające z konstytucji i ustaw.

Wybierani przez Sejm Marszałek i Wicemarszałkowie tworzą Prezydium Sejmu, które:
1) ustala plan prac Sejmu, po zasięgnięciu opinii Konwentu Seniorów,
2) ustala tak zwane tygodnie posiedzeń z wyprzedzeniem, co najmniej 3-miesięcznym,
3) dokonuje wykładni Regulaminu Sejmu po zasięgnięciu opinii Komisji Regulaminowej i Spraw Poselskich,
4) opiniuje sprawy wniesione przez Marszałka Sejmu,
5) organizuje współpracę między komisjami sejmowymi i koordynuje ich działania,
6) ustala zasady organizowania doradztwa naukowego na rzecz Sejmu i jego organów, powoływania doradców sejmowych oraz korzystania z opinii i ekspertyz,
7) podejmuje inne czynności wynikające z Regulaminu Sejmu.



Konwent Seniorów jest organem zapewniającym współdziałanie klubów w sprawach związanych z działalnością i tokiem prac Sejmu.
W skład Konwentu Seniorów wchodzą:
- Marszałek,
- wicemarszałkowie,
- przewodniczący lub wiceprzewodniczący klubów oraz
- klubów parlamentarnych, jeśli reprezentują, co najmniej 15 posłów oraz kół parlamentarnych reprezentujących w dniu rozpoczęcia kadencji Sejmu osobną listę wyborczą.

Kompetencje Konwentu Seniorów są wyłącznie doradcze. Konwent Seniorów opiniuje w szczególności:
1) projekty planów prac Sejmu,
2) projekty porządku dziennego poszczególnych posiedzeń Sejmu i ich terminy,
3) wnioski, co do trybu dyskusji nad poszczególnymi punktami porządku dziennego posiedzenia Sejmu,
4) wnioski, co do wyboru przez Sejm jego organów,
5) zadania i przebieg pracy Kancelarii Sejmu,
6) inne sprawy przekazane przez Marszałka lub Prezydium Sejmu.

Konwent Seniorów zwołuje Marszałek Sejmu z własnej inicjatywy, z inicjatywy Prezydium Sejmu, na wniosek klubu reprezentowanego w Konwencie Seniorów lub grupy, co najmniej 15 posłów.

Sejm wyłania ze swego grona stałe komisje, które rozpatrują i przygotowują sprawy stanowiące przedmiot prac Sejmu, opiniują sprawy przekazane pod ich obrady przez Sejm, Marszałka lub Prezydium Sejmu. Do najważniejszych zadań komisji stałych należy rozpatrywanie projektów ustaw i uchwał, poprawek Senatu wniesionych do uchwalonych przez Sejm ustaw, weta Prezydenta. Komisje sejmowe są również organami Sejmu w zakresie kontroli działalności organów państwowych, samorządu terytorialnego oraz innych organizacji w zakresie wprowadzania w życie i wykonywania ustaw i uchwał Sejmu. Rozpatrują sprawozdania i informacje ministrów oraz kierowników naczelnych organów administracji państwowej, analizują działalność tej administracji.


Obecnie w Sejmie funkcjonują następujące komisje stałe:
1) Administracji i Spraw Wewnętrznych,
2) do Spraw Służb Specjalnych,
2a) do Spraw Kontroli Państwowej,
3) Edukacji, Nauki i Młodzieży,
4) Etyki Poselskiej,
5) Finansów Publicznych,
6) Gospodarki,
7) Integracji Europejskiej,
8) Kultury Fizycznej i Turystyki,
9) Kultury i Środków Przekazu,
10) Łączności z Polakami za Granicą,
11) Małych i Średnich Przedsiębiorstw,
12) Mniejszości Narodowych i Etnicznych,
13) Obrony Narodowej,
14) Ochrony Konkurencji i Konsumentów,
15) Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa,
16) Odpowiedzialności Konstytucyjnej,
17) Polityki Przestrzennej, Budowlanej i Mieszkaniowej,
18) Polityki Społecznej,
19) Regulaminową i Spraw Poselskich,
20) Rodziny,
21) Rolnictwa i Rozwoju Wsi,
22) Samorządu Terytorialnego i Polityki Regionalnej,
23) Skarbu Państwa, Uwłaszczenia i Prywatyzacji,
24) Spraw Zagranicznych,
25) Sprawiedliwości i Praw Człowieka,
26) Transportu i Łączności,
27) Zdrowia.




Zgodnie z art. 126 konstytucji RP, Prezydent jest najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej i gwarantem ciągłości władzy państwowej, czuwa nad przestrzeganiem konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. Prezydent pełni, zatem najwyższy urząd w państwie, stanowiąc - obok Rady Ministrów - organ władzy wykonawczej.

Ze względu na szczególną pozycję, jaką wśród organów państwowych zajmuje Prezydent, Konstytucja określiła sposób wyboru Prezydenta, zasady sprawowania tego urzędu, oraz wynikające z niego prawa i obowiązki.

Wybory prezydenckie

Wybory prezydenckie odbywają się, co 5 lat, zarządza je Marszałek Sejmu na dzień przypadający nie wcześniej niż na 100 dni i nie później, niż na 75 dni przed upływem kadencji urzędującego prezydenta. Wybory prezydenckie są:
- powszechne (uczestniczą w nich wszyscy uprawnieni obywatele),
- równe,
- bezpośrednie (głosuje każdy osobiście);
- głosowanie jest tajne.

Kandydatem na prezydenta może być tylko obywatel polski, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 35 lat i który korzysta z pełni praw wyborczych do Sejmu. Kandydat musi przy tym uzyskać poparcie 100.000 obywateli mających prawo wybierania do Sejmu.

Prezydentem zostaje ten spośród kandydatów, który otrzyma więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. Jeśli żaden z kandydatów tej większości nie uzyska, to w 14 - tym dniu po pierwszym głosowaniu przeprowadza się ponowne wybory, ale już tylko pomiędzy dwoma kandydatami, którzy otrzymali największą liczbę głosów. Na Prezydenta zostaje wówczas wybrany ten kandydat, który otrzyma więcej głosów. Urząd prezydencki ta sama osoba może sprawować najwyżej przez dwie kadencje; ponowny wybór jest niedopuszczalny.

Jeżeli w trakcie pełnienia urzędu Prezydent nie może go przejściowo sprawować, jego obowiązki tymczasowo przejmuje Marszałek Sejmu, a jeśli i on nie mógłby ich przejąć - Marszałek Senatu.

Kompetencje Prezydenta RP

Prezydent jest reprezentantem państwa w stosunkach zewnętrznych i w związku z tym do jego kompetencji należy:
- ratyfikowanie i wypowiadanie umów międzynarodowych,
- mianowanie i odwoływanie pełnomocnych przedstawicieli Polski w innych państwach i organizacjach międzynarodowych (np. ambasadorów),
- przyjmowanie tzw. listów uwierzytelniających i odwołujących akredytowanych przy nim przedstawicieli dyplomatycznych innych państw i organizacji międzynarodowych,
- współdziałanie w zakresie polityki zagranicznej z Prezesem rady Ministrów i właściwym ministrem (min. spraw zagranicznych).

Prezydent pełni również funkcje najwyższego zwierzchnika sił zbrojnych. W czasie pokoju Prezydent sprawuje to zwierzchnictwo za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej, natomiast na czas wojny mianuje Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych - na wniosek Prezesa Rady Ministrów. Prezydent także m.in. mianuje Szefa Sztabu Generalnego, dowódców rodzajów Sił Zbrojnych, nadaje - na wniosek Ministra Obrony Narodowej - stopnie wojskowe.

Organem doradczym Prezydenta w zakresie zewnętrznego i wewnętrznego bezpieczeństwa państwa jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego.

W wypełnianiu obowiązków Prezydentowi pomaga Kancelaria Prezydenta RP, która działa według nadanego przez niego statutu i pod przewodnictwem powołanego przez niego Szefa Kancelarii.

Prezydent pełni również rolę w zakresie postępowania legislacyjnego. Może on wydawać rozporządzenia i zarządzenia, zgodnie z ustalonymi w konstytucji zasadami. Rozporządzenia może wydawać tylko na podstawie upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Zarządzenia, które w odróżnieniu od rozporządzeń, nie mogą stanowić podstawy do wydawania decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów, Prezydent może wydawać tylko na podstawie ustawy. Realizacja powyższych uprawnień Prezydenta jest stosunkowo słaba, gdyż zależy od woli Sejmu, który formułuje odpowiednie upoważnienie w uchwalanej ustawie. Z kolei zarządzenia Prezydenta, tak jak zarządzenia każdego innego organu upoważnionego do ich wydawania, nie mogą stanowić podstawy regulacji praw i obowiązków obywateli.

Prezydent ma również uprawnienia w zakresie procedury legislacyjnej, w postaci prawa podpisywania oraz prawa odmowy podpisywania uchwalonych przez parlament ustaw. Przed podpisaniem Prezydent może się także zwrócić do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności danej ustawy z konstytucją.

Akty urzędowe wydawane przez Prezydenta dla swej ważności wymagają podpisu (kontrasygnaty) Prezesa Rady Ministrów. Nie dotyczy to jednak takich aktów jak m.in.:
- zarządzania wyborów do Sejmu i Senatu, referendum ogólnokrajowego,
- podpisywania albo odmowy podpisania ustawy,
- występowania z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego (np. o stwierdzenie zgodności ustawy z konstytucją),
- powoływania sędziów, członków Rady Polityki Pieniężnej, Rady Bezpieczeństwa Narodowego, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji.

W zakresie obsadzania stanowisk Prezydent ma stosunkowo szerokie uprawnienia, nie może jednak występować np. z wnioskiem o odwołanie Rady Ministrów czy innych organów naczelnych. W określonych przypadkach może jednak powoływać Radę Ministrów.

W zakresie uprawnień o charakterze organizacyjnym Prezydent może m.in. zwoływać i przewodniczyć Radzie Ministrów (jest to wówczas Rada Gabinetowa), wydawać decyzje, co do nadania i zwolnienia z obywatelstwa, nadawania orderów i odznaczeń, stosowania prawa łaski.

Rada Ministrów, zwana popularnie rządem, zajmuje ważne miejsce w systemie władz państwowych. Należy ona, obok Prezydenta, do organów władzy wykonawczej.

Konstytucja przewiduje tzw. domniemanie kompetencji Rady Ministrów, co oznacza, że do jej zakresu działania należą wszystkie sprawy państwa, o ile nie zostały one zastrzeżone do właściwości innych organów państwowych i samorządu terytorialnego.

Kompetencje Rady Ministrów

Rada Ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zewnętrzną państwa. Jest ona organem właściwym, jeśli chodzi o kierowanie administracją rządową i wykonuje swoje zadania w szczególności poprzez:
- zapewnianie wykonania ustaw, czyli prowadzenie do sytuacji, w której możliwe będzie wprowadzenie w życie uchwalonych przez parlament przepisów, m.in. w drodze ustalania odpowiednich środków budżetowych,
- wydawanie rozporządzeń; chodzi tu m.in. o wydawanie rozporządzeń wykonawczych do ustaw, tak, by możliwe było ich stosowanie,
- koordynowanie i kontrolowanie pracy organów administracji rządowej,
- uchwalanie projektu budżetu państwa i kierowanie nad jego wykonaniem,
- zapewnianie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego państwa; pod tymi pojęciami kryją się różnorodne czynności i kompetencje Rady Ministrów oraz poszczególnych jej członków, zwłaszcza Ministra Obrony Narodowej czy Spraw Wewnętrznych,
- sprawowanie ogólnego kierownictwa w zakresie stosunków z innymi państwami oraz organizacjami międzynarodowymi; w zakresie tych czynności zaznacza się szczególna rola Ministra Spraw Zagranicznych,
- zawieranie umów międzynarodowych wymagających ratyfikacji oraz zatwierdzanie i wypowiadanie innych umów międzynarodowych.




Struktura organizacyjna Rady Ministrów

Rada Ministrów składa się z Prezesa Rady Ministrów oraz ministrów; ponadto w jej skład mogą być powoływani także wiceministrowie oraz przewodniczący określonych ustawowo komitetów (Komitetu Badań Naukowych oraz Komitetu Integracji Europejskiej).

Jako organy pomocnicze i opiniodawcze RM zostały utworzone następujące stałe komitety:
- Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów,
- Komitet Rozwoju Regionalnego Rady Ministrów,
- Komitet Społeczno - Polityczny Rady Ministrów,
- Komitet Spraw Obronnych Rady Ministrów.


Szczególna rola przypada Prezesowi Rady Ministrów, zwanemu powszechnie premierem. Jest on reprezentantem całej RM i kieruje jej wszystkimi pracami, koordynując i kontrolując pracę członków RM. Prezes RM jest również zwierzchnikiem służbowym pracowników administracji rządowej; uprawnienia nadzorcze - w zakresie określonym przepisami - przysługują mu także wobec samorządu terytorialnego.

Kompetencje Prezesa RM można podzielić na następujące grupy:
a) Zwierzchnictwo osobowe. Prezes RM m.in. wnioskuje powołanie i odwołanie członków RM, powołuje sekretarzy i podsekretarzy stanu, centralne organy administracji państwowej oraz wojewodów i wice wojewodów.
b) Zwierzchnictwo służbowe. W tych sprawach Prezes RM m.in. ustala zakres działania wicepremierów, kieruje i organizuje pracę Rady Ministrów, koordynuje i kontroluje pracę ministrów, nadzoruje terenowe organy rządowej administracji ogólnej. W celu realizacji tej funkcji Prezes RM wydaje zarządzenia wewnętrzne, wytyczne, polecenia służbowe itp.
c) Nadzór nad podmiotami, które nie są mu podporządkowane. Prezes RM może np. zawiesić organy gminy i ustanowić zarząd komisaryczny w wypadkach określonych ustawą.
d) Kompetencje prawotwórcze. Prezes RM wydaje np. rozporządzenia oraz zarządzenia.
e) Kompetencje organizacyjne. Prezes RM m.in. tworzy organy pomocnicze i doradcze w postaci zespołów lub rad itp.

Obsługę Prezesa RM oraz całej RM, stałych komitetów RM, pełnomocników rządu i innych organów pomocniczych RM zapewnia Kancelaria Prezesa Rady Ministrów. Kancelarią kieruje Szef Kancelarii, powoływany i odwoływany przez Prezesa RM. Premier również określa zakres zadań, które z jego upoważnienia realizować ma Kancelaria. Są to głównie czynności w zakresie spraw kadrowych, informacyjnych oraz prasowych.


Trzecia władza, jak często jest nazywana władza sądownicza, składa się z:
- sądów powszechnych, sprawujących wymiar sprawiedliwości oraz
- Sądu Najwyższego (naczelnego organu sądowego),
- sądów administracyjnych
- sądów wojskowych.

Ponadto Konstytucja RP stanowi, iż oprócz sądów władzę sądowniczą sprawują także Trybunały, tj. Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu, a w czasie wojny - sądy wyjątkowe.

Zgodnie z Konstytucją sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych do właściwości innych sądów.

Zasada ta oznacza domniemanie kompetencji sądów powszechnych do rozpoznawania i rozstrzygania wszelkich spraw, jeśli tylko wyraźny przepis ustawowy nie przekazał ich do właściwości innych organów.



Sądy powszechne rozpatrują, zatem sprawy z zakresu:
- prawa karnego,
- prawa cywilnego,
- prawa rodzinnego i opiekuńczego,
- prawa pracy i ubezpieczeń społecznych,
- oraz inne sprawy, które tym sądom zostały przekazane odrębnymi ustawami (np. sprawy związane z wyborami).

Nadzór nad sądami w zakresie ich administracyjnego funkcjonowania sprawuje Minister Sprawiedliwości, zaś w zakresie orzekania - Sąd Najwyższy.
Sądami powszechnymi są:
- sądy rejonowe
- sądy okręgowe
- sądy apelacyjne

Sądy rejonowe rozpoznają, jako sądy I instancji, wszystkie sprawy należące do sądów powszechnych, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawami do właściwości sądów okręgowych. Są one tworzone, w drodze rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa, dla jednej lub większej liczby gmin.

W sądach rejonowych funkcjonują także wyspecjalizowane jednostki organizacyjne do rozpoznawania poszczególnych spraw. Są to:
- sądy pracy - do spraw z zakresu prawa pracy,
- sądy gospodarcze - ale tylko w tych sądach rejonowych, które mają siedzibę w miastach będących siedzibą sądów okręgowych oraz
- sądy rodzinne (wydziały rodzinne i nieletnich), powołane w szczególności do rozpoznawania spraw z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, postępowania w sprawach nieletnich i w stosunku do osób uzależnionych od alkoholu.

Ponadto Minister Sprawiedliwości może w drodze rozporządzenia tworzyć i znosić w siedzibie sądu rejonowego lub poza nią wydziały zamiejscowe do rozpoznawania:
- spraw o wykroczenia skarbowe
- przestępstwa skarbowe zagrożone:
a) karą grzywny
b) karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Organami sądów rejonowych są prezesi sądów rejonowych, którzy kierują sądem i reprezentują go na zewnątrz oraz wykonują czynności administracyjne. Prezesi sądów rejonowych są powoływani i odwoływani przez Ministra Sprawiedliwości spośród sędziów sądów powszechnych. Odbywa to się na wniosek prezesa danego sądu okręgowego lub z własnej inicjatywy Ministra Sprawiedliwości. Konieczne jest zasięgnięcie opinii kolegium tego sądu (rejonowego).

Sądy okręgowe są powołane do rozpoznawania środków odwoławczych od orzeczeń sądów rejonowych (m.in. apelacji, zażaleń) i wówczas działają jako sądy II instancji, a ponadto rozstrzygają także niektóre przekazane im sprawy jako sądy I instancji.

Sądy okręgowe, jako sądy I instancji są właściwe m.in. w sprawach:
a) co do spraw rozpoznawanych w postępowaniu cywilnym:
- o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe, oprócz spraw o ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz spraw o przysposobienie,
- o ochronę praw autorskich czy praw wynikających z patentu,
- o roszczenia wynikające z Prawa prasowego,
- o prawa majątkowe o wartości powyżej 30.000 zł, z wyjątkiem spraw o alimenty, o naruszenie posiadania i o zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami,
- z zakresu ubezpieczeń społecznych,
- z zakresu spraw gospodarczych, z wyjątkiem spraw, w których wartość przedmiotu sporu nie przekracza 30.000 zł, czy o wydanie nakazu zapłaty,
- o ubezwłasnowolnienie,
- z zakresu spraw rejestracyjnych: związków zawodowych, partii politycznych, dzienników i czasopism.
b) co do spraw rozpoznawanych w postępowaniu karnym:
- o zbrodnie,
- o określone występki, m.in. popełnione przeciwko pokojowi, ludzkości, czy Rzeczypospolitej.

Sądy okręgowe są tworzone, podobnie jak sądy rejonowe, w drodze rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa, dla obszaru właściwości obejmującego, co najmniej dwa sądy rejonowe. W sądach okręgowych tworzone są odrębne jednostki organizacyjne w postaci sądów gospodarczych, sądów pracy i ubezpieczeń społecznych lub osobno sądów pracy i sądów ubezpieczeń społecznych. Przy Sądzie Okręgowym w Warszawie została ponadto utworzona odrębna jednostka organizacyjna do spraw z zakresu przeciwdziałania praktykom monopolistycznym oraz spraw z zakresu regulacji energetyki w postaci Sądu Antymonopolowego.

Organami sądów okręgowych są:
- prezes
- zgromadzenie ogólne sędziów
- kolegium sądu okręgowego

Prezes sądu okręgowego jest powoływany i odwoływany przez Ministra Sprawiedliwości, spośród sędziów sądu okręgowego, apelacyjnego, Naczelnego Sądu Administracyjnego lub Sądu Najwyższego, po zasięgnięciu opinii zgromadzenia ogólnego sędziów danego sądu okręgowego i prezesa właściwego sądu apelacyjnego. Minister nie może jednak ani powołać ani odwołać prezesa sądu okręgowego, jeśli zgromadzenie ogólne sędziów tego sądu wyraziło sprzeciw.

Prezes sądu okręgowego, podobnie jak prezes sadu rejonowego, spełnia wobec niego czynności administracyjne, kieruje nim i reprezentuje go na zewnątrz.

Zgromadzenie ogólne sędziów sprawuje głównie funkcje opiniodawcze, zaś kolegium sądu okręgowego m.in. ustala podział czynności w sądach, zasady przydziału spraw poszczególnym sędziom, ustala projekt listy kandydatów na aplikantów sądowych, rozpatruje wnioski wynikające z wizytacji i lustracji sądów.

Sądy apelacyjne są powołane do rozpoznawania środków odwoławczych od orzeczeń, które w I instancji wydały sądy okręgowe. Ponadto sądom apelacyjnym może zostać przekazane rozpoznawanie kasacji od wyroków zapadłych w sprawach należących do właściwości sądów rejonowych.

Struktura sądów

Sądy powszechne dzielą się na wydziały, które tworzy i znosi Minister Sprawiedliwości. W zależności od potrzeb tworzy się wydziały cywilne, karne, rodzinne, gospodarcze, ksiąg wieczystych i inne. Przy ich tworzeniu uwzględnia się rodzaj oraz liczbę spraw wpływających do danego sądu. Wydziałem kieruje przewodniczący, którym może być prezes, wiceprezes lub sędzia.

Sąd Najwyższy

Sąd Najwyższy, zgodnie z ustawą z dnia 20 września 1984r. o Sądzie Najwyższym (Tekst jedn. Dz. U. z 1994r. Nr 13, poz. 48, ze zm.) jest naczelnym organem sądowym w Polsce. Mimo, iż sprawuje on wymiar sprawiedliwości to nie został włączony do systemu sądów powszechnych.

Funkcje Sądu Najwyższego:
- sprawuje nadzór nad działalnością wszystkich innych sądów w zakresie orzekania,
- zapewnia prawidłowość oraz jednolitość wykładni prawa i praktyki sądowej,
- może opiniować projekty ustaw,
- rozpoznaje sprawy w zakresie przekazanym szczególnymi przepisami

Prezesi Sądu Najwyższego, powoływani i odwoływani przez Prezydenta, są zastępcami Pierwszego Prezesa; kierują oni pracami każdej z izb. Prezes stojący na czele izby wykonuje w stosunku do niej czynności administracji sądowej.

W SN działają również organy kolegialne w postaci:
- zgromadzenia ogólnego sędziów SN,
- zgromadzenia sędziów poszczególnych izb, oraz
- kolegium SN.


Trybunał Konstytucyjny jest organem władzy sądowniczej, nie powołanym do sprawowania wymiaru sprawiedliwości, ale do orzekania o zgodności z konstytucją określonych aktów normatywnych i umów międzynarodowych.

W szczególności Trybunał orzeka w sprawach:
- zgodności ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją,
- zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
- zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
- skargi konstytucyjnej, czyli skargi wnoszonej przez obywateli, których wolności lub prawa zostały naruszone, w sprawie zgodności z konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie, którego sąd albo organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o tych prawach, czy wolnościach,
- TK rozstrzyga także spory kompetencyjne pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa

Od dnia wejścia w życie konstytucji RP, orzeczenia TK mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Utrata mocy obowiązującej przez akt uznany za niekonstytucyjny następuje w dniu ogłoszenia orzeczenia TK, jednak może on wskazać inny termin - nie dłuższy niż 18 miesięcy w przypadku ustaw, oraz 12 miesięcy w przypadku innych aktów.

Wnioski do TK w sprawach zgodności aktów normatywnych z konstytucją czy umowami międzynarodowymi, mogą kierować:
- Prezydent RP,
- Marszałek Sejmu i Senatu,
- 50 posłów, 30 senatorów,
- Prezes Rady Ministrów,
- Pierwszy Prezes SN,
- Prezes NSA,
- Prokurator Generalny,
- Prezes NIK,
- Rzecznik Praw Obywatelskich,
- Krajowa Rada Sądownictwa, w zakresie dotyczącym niezależności sądów i niezawisłości sędziów,
- organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego, czyli rady gmin, powiatów i województw,
- ogólnokrajowe organy związków zawodowych i organizacji pracodawców,
- kościoły i związki wyznaniowe.

Ze skargą konstytucyjną może wystąpić każdy, kogo konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone przez ostateczne orzeczenie sądu lub organu administracji publicznej, które zapadło w oparciu o przepis ustawy czy innego aktu normatywnego. Skargę wnosi się w celu stwierdzenia przez TK zgodności z konstytucją tej ustawy (jej przepisu) czy aktu.


Organizacja Trybunału Konstytucyjnego

TK składa się z 15 sędziów, wybieranych przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Stanowisko sędziego TK można zajmować tylko raz.

Organami Trybunału konstytucyjnego są:
- Prezes,
- Zgromadzenie ogólne.

Prezesa i wiceprezesa powołuje Prezydent RP spośród kandydatów przedstawionych przez zgromadzenie ogólne sędziów TK.

Trybunał Stanu jest organem orzekającym o odpowiedzialności osób zajmujących określone stanowiska państwowe za naruszenie konstytucji i ustaw, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w okresie urzędowania.

Odpowiedzialność konstytucyjną przed TS ponoszą następujące podmioty:
- Prezydent RP,
- Prezes Rady Ministrów i jej członkowie,
- Prezes Narodowego Banku Polskiego,
- Prezes Najwyższej Izby Kontroli,
- członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji,
- osoby, którym Prezes RM powierzył kierowanie ministerstwem,
- Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych,
- posłowie i senatorowie - w zakresie dotyczącym naruszenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej połączonej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego oraz zakazu nabywania tego majątku.

Organizacja Trybunału Stanu

Trybunał Stanu składa się z:
- przewodniczącego, którym jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego,
- jego dwóch zastępców i
- 16 członków, wybieranych przez Sejm spoza grona posłów i senatorów na okres kadencji Sejmu.

W skład TS mogą być wybierani obywatele polscy, korzystający z pełni praw obywatelskich, nie karani sądownie, nie zatrudnieni w organach administracji państwowej. Co najmniej połowa członków TS powinna jednak składać się z osób posiadających kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego. Sędziowie TS przy wykonywaniu swoich funkcji sędziowskich niezawiśli i podlegają tylko ustawom; nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej ani pozbawieni wolności bez uprzedniej zgody TS.

Zasady odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu

Postawienie Prezydenta PR w stan oskarżenia przed TS może nastąpić wyłącznie na podstawie uchwały Zgromadzenia Narodowego, (czyli Sejmu i Senatu obradujących wspólnie), podjętej większością, co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby członków Zgromadzenia (tj. 560), na wniosek, co najmniej 140 jego członków. W przypadku pozostałych osób wniosek o postawienie w stan oskarżenia może złożyć Prezydent, grupa, co najmniej 115 posłów, oraz komisja sejmowa powołana dla zbadania określonej sprawy ( komisja śledcza).

Wniosek powinien wskazywać osobę podlegającą odpowiedzialności konstytucyjnej oraz zajmowane przez nią stanowisko, zarzuty sformułowane przeciwko niej wraz ze wskazaniem naruszonych przepisów konstytucji lub ustawy oraz uzasadnienie.

TS rozpoznaje sprawę w granicach określonych uchwałą Zgromadzenia Narodowego lub Sejmu. Za naruszenie konstytucji lub ustaw albo za przestępstwo popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem ( w przypadku Prezydenta - za przestępstwo), o ile czyny te nie wypełniają znamion przestępstwa, TS może wymierzyć następujące kary:
- utratę czynnego i biernego prawa wyborczego na urząd Prezydenta, do Sejmu, Senatu i rad gmin - na okres od 2 do 10 lat,
- zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych i organizacjach społecznych - na okres od 2 do 10 lat, albo na stałe,
- utratę wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych oraz utratę zdolności do ich uzyskania, podobnie - na okres od 2 do 10 lat.

Z uwagi na szczególne okoliczności sprawy TS może poprzestać jedynie na stwierdzeniu winy oskarżonego. W sytuacji, gdy wskazane wyżej czyny zostały przez oskarżonego zawinione, TS orzeka odpowiednio:
- w odniesieniu do Prezydenta - złożenie go z urzędu,
- w odniesieniu do pozostałych osób - utratę zajmowanego stanowiska.
Ponadto za czyny wypełniające znamiona przestępstwa, TS wymierza kary przewidziane w ustawach karnych.