Od państwa patrymonialnego do monarchii stanowej. Przemiany polityczne i społeczne w średniowiecznej Polsce.

1.Okres wczesnopiastowski:

PAŃSTWO PATRYMONIALNE - jest to forma rządów, w której władca swobodnie rozporządzał swoim krajem, uważając, ze jest on własnościa-dziedzictwem rodu(na przykład państwo Bolesława Krzywoustego).
Władza centralna : monarcha (król, książę) stał na czele państwa; wiec (dostojnicy – palatyn, czyli wojewoda wspomagający króla w rządzeniu lub inni urzędnicy zajmujący ważne stanowiska).
Ludność ówczesnego państwa podzielona była na trzy sfery:
- podstawa społeczeństwa to wolni chłopi (‘wolni dziedzice’); zajmowali się uprawą własnej ziemi;
- ludność niewolna- zależna od księcia lub możnych (jeńcy wojenni, czeladź);
- możni- dawna starszyzna plemienna (urzędnicy, władcy, duchowieństwo).
Społeczeństwo było zmuszone do płacenia podatków na rzecz monarchy, np.:
- daniny- w zbożu, bydle, nabiale, skórach itd.
- posługi-podwody(dostarczenie środków transportu) , budowa i reperacja grodów, fortyfikacji, brodów,
- obciążenie ludności służebnej – zwolnieni ze zwykłych danin przewidzianych prawem książęcym produkcja wina (wieś służebna Winiary) wyrobem grotów do strzał(Grotniki)

2. Polska dzielnicowa:

W tym czasie trwały walki o seniorat. Przebiegały one następująco:
a)wygnanie przez braci pierwszego seniora Władysława II w roku 1146, b) następny senior zmuszony do złożenia hołdu lennego cesarzowi Fryderykowi Barbarossiew 1157r.,
c) wygnanie Mieszka III z dzielnicy senioralnej i przekazanie władzy w Krakowie Kazimierzowi Sprawiedliwemu(kolejne złamanie zasady senioratu) w1177r., d) zjazd w Łęczycy 1180r.,- Kazimierz Sprawiedliwy zagwarantował dziedzictwo krakowskiej ziemi swoim synom(ziemia ta traci cechy dzielnicy senioralnej).
Przykładem prób wzmocnienia kilkunastu księstw pozbawionych silnej władzy centralnej, był Henryk Brodaty i Henryk Pobożny, którzy władali Śląskiem, ziemia krakowska, częścią Wielkopolski i ziemia lubuska zwanej monarchią Henryków śląskich . Lecz po tragicznej śmierci Henryka Pobożnego księstwo natychmiast się rozpadło. Nieustanne walki między książętami piastowskimi doprowadziły do spustoszenia kraju i ogólnego osłabienia możliwości obronnych oraz ogólnego zdecentralizowania państwa.
Kolejnymi wydarzeniami wpływającymi na osłabienie Polski były najazdy tatarskie. Pierwszy atak na księstwa piastowskie nastąpił w 1241(Tatarzy zgromadzili rycerstwo polskie i krzyżackie w bitwie pod Legnica, wzięli znaczne lupy i wycofali się), kolejne najazdy nastąpiły w 1259 i 1287(miały one charakter rabunkowy, gdyż Tatarzy nie przewidywali trwałego podporządkowania sobie terytorium polskiego).
Ważnym wydarzeniem było utworzenie Zakonu Krzyżackiego w roku 1226 „dzięki”
Konradowi Mazowieckiemu, który ich sprowadził do zwalczania plemion pruskich oraz nadał im lenno ziemi chełmińskiej. Krzyżacy w dzięki swoim wyprawom opanowali terytorium między dolną Wisłą a dolnym Niemnem(1283). W roku 1309 stworzyli siedzibę wielkiego mistrza krzyżackiego w Malborku. W tym samym roku zajęli Pomorze Gdańskie tworząc konflikt polsko-krzyżacki.


3. Zjednoczenie państwa polskiego.

Tendencje zjednoczeniowe wykazywali możni i rycerstwo po uzyskaniu przywilejów (np. immunitet) potrzebowali władzy centralnej, która gwarantowała nabyte prawa. Zjednoczenie leżało również w interesie mieszczaństwa, gdyż do ożywienia wymiany handlowej niezbędnej było ograniczenie barier celnych ( wiele księstw to wiele granic) i poprawa bezpieczeństwa na szlakach handlowych. W dalszym ciągu funkcjonowała na ziemiach polskich prowincja kościelna ( bardzo popularny kult Stanisława, podsycający tendencje zjednoczeniowe).
Na przełomie XIII i XIV wieku zaostrzyła się rywalizacja o koronę polska. Książe wielkopolski Przemysław II koronował się na króla Polski w 1295( pierwsza koronacja w Polsce od 220lat), podlegała mu Wielkopolska i Pomorze, lecz w roku 1296 w Rogoźnie został zamordowany za namową zainteresowanych Pomorzem Brandenburczyków. Następnie koronę przejął Wacław II, który po koronacji w 1300 roku zapoczątkował dynastię Przemyślidów opanowując tereny będące pod władaniem Piastów. Po śmierci Wacława II przyszła kolej na Wacława III i jego krótkie panowanie (1305-1306) zakończone „śmiercią nienaturalną” podczas przygotowań do wyprawy przeciwko Władysławowi I Łokietkowi.
Koronacja Władka I (księcia kujawskiego i łęczyckiego) w roku 1320 i zakończenie rozbicia dzielnicowego.
Przegląd wydarzeń związanych z panowaniem Władysława I Łokietka:
- 1300 - W.Ł. zmuszony przez stronników Wacława II do rezygnacji z rządów na Kujawach,
Pomorzu i w Wielkopolsce, ucieka na Węgry;
- 1306 - po powrocie do kraju (1304) Łokietek opanował Małopolska, Kujawy, ziemię
łęczycko-sieradzką i Pomorze;
- 1309 - podstępne zajęcie Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków;
- 1311 – bunt wójta Alberta w Krakowie przeciw Łokietkowi (stłumiony w 1312)
- 1314 – Łokietek przejmuje Wielkopolskę;
- 1320 – koronacja królewska Władysława I Łokietka w wawelskiej katedrze;
- 1329-1332 – wojna z koalicją czesko-krzyżacką
- 1331 – Bitwa pod Płowcami (nie rozstrzygnięta)
- 1332 – rozejm polsko-krzyżacki (w rękach krzyżackich zostały Kujawy)
- 1333 – śmierć króla

4. Polska za Kazimierza Wielkiego:
KORONA KRÓLESTWA POLSKIEGO – jest to pojęcie polityczno-prawne oznaczające zjednoczone państwo polskie suwerenne i nie będące pod prywatną własnością monarchy (odejście od systemu patrymonialnego). Termin Korona Królestwa Polskiego obejmował całość ziem historycznie związanych z monarchią piastowską (także te pozostające aktualnie poza granicami państwa, np.: Śląsk, ziemia lubuska, Pomorze Zachodnie i Gdańskie).
Polityka wewnętrzna Kazimierza III Wielkiego doprowadziła do zmian: administracyjnych (podział kraju na ziemie, utrzymano najważniejsze urzędy ziemskie
z kasztelanem i wojewodą, sprecyzowano kompetencje starosty – urzędnika królewskiego zarządzającego dobrami królewskimi na danym terenie i sądzącego za ciężkie przestępstwa kryminalne), ustawodawczych (statuty wiślicko-piotrowskie – zbiór norm prawnych dla Wielkopolski i Małopolski, spisanych na polecenie króla, przywileje dla Żydów(1334-1367), rozwoju miast (obok nowo lokowanych ośrodków miejskich następował widoczny rozwój miast, handlem i rzemiosłem miejskim kierowała silna organizacja cechowa – skupiająca rzemieślników pokrewnych specjalizacji (zachowywała monopole na produkcję danego towaru w mieście), oraz zwiększenie obronności kraju (rozszerzenie obowiązku służby wojskowej , rozbudowa systemu murowanych zamków obronnych i fortyfikacji ziemnych). Ponadto król ufundował Akademię Krakowską wzorowaną na uniwersytetach włoskich, z trzema wydziałami: prawa, medycyny i sztuk wyzwolonych w roku 1364. Jako pierwszy w dziejach Polski Kazimierz III stworzył pieniężny skarb państwa (z górnictwa solnego, ceł, podatków gruntowych i dochodów, jakie przyniosły królewszczyzny).
Królewszczyzna – są to dobra ziemskie należące do króla (rozrzucone po wszystkich dzielnicach państwa czyniły z władcy największego posiadacza ziemskiego w kraju).
Polityka zagraniczna Kazimierza III Wielkiego polegała na zdobyciu układów z czeskim królem Janem Luksemburczykiem, z których władca Czech zrzekł się pretensji do korony polskiej po Przemyśl idach, natomiast Kazimierz Wielki uznał zwierzchnictwo Czech nad Śląskiem. Doszedł również do kompromisu polsko-krzyżackiego w Kaliszu w roku 1343, w wyniku którego Krzyżacy zatrzymali Pomorze Gdańskie i ziemię chełmińska na wieczystą jałmużnę króla polskiego, a do Polski wróciły Kujawy i ziemia dobrzyńska. Kolejnym krokiem było stopniowe włączanie lub uzależnianie niezależnych księstw piastowskich (pozostałość po dzielnicach), dołączenie do Polski ziemi płockiej, zakroczymskiej. Kazimierz wygrał rywalizację z Litwą o Ruś Halicką w latach 1340-1349.
Kazimierz III Wielki zmarł w roku 1370 co oznaczało koniec dynastii Piastów!

5 Unia polsko-litewska.

ANDEGAWENOWIE- dynastia francuska, od 1308 panująca na Węgrzech; po śmierci Kazimierza III przedstawiciel rodu Ludwik Węgierski, zgodnie z umową w Budzie, objął tron polski (1370). Podczas rządów Andegawenów Polskę i Litwę łączyła UNIA PERSONALNA , czyli związek dwóch państw połączonych osobą wspólnego monarchy(1370-1382).
Głównymi przyczynami połączenia się Litwy i Polski był wspólny wróg- Krzyżacy. Unia personalna umożliwiała pokojowej chrystianizacji Litwy oraz rozszerzenie możliwości ekspansji na Wschód.
Unie polsko-litewskie w Krewię i Horodle. Po Unii w Krewie (1385) król Litwy Jagiełło przyjął chrzest wraz z całym narodem. Rok później ożenił się z Jadwigą i się koronował. Dzięki tym wydarzeniom unia personalna zmieniła swoją oblicze utrzymując tylko personalną formę unii (namiestnik w Wielkim Księstwie Litewskim – brat stryjeczny króla Władysława – Witold).
Unia polsko-litewska w Horodle w roku 1413. Jedną z przyczyn odnowienia unii była odmienna interpretacja zasad unii krewskiej (Polacy traktowali je jako podstawę do inkorporacji - wcielenia Litwy, zaś strona litewska podkreślała następstwa odrębność swego państwa) oraz ustalenie następcy tronu po śmierci królowej Jadwigi. Na unii krewskiej postanowiono utrzymać odrębność Korony Polskiej i W.K.L.(król polski był jednocześnie „najwyższym księciem Litwy” – formalnie dopiero po śmierci Witolda). Przyłączono bardziej znaczące litewskie rody pod herby polskiej szlachty.
Połączenie Polski i Litwy spowodowało, że unijne państwo było jedną z największych potęg w Europie, a co za tym idzie skutecznie mogło się przeciwstawiać Krzyżakom i było możliwe zdobycie wschodu. Synteza dwóch państw niosła ze sobą nie tylko pozytywne wnioski, była jeszcze druga strona medalu. Polska została wciągnięta w nowe konflikty z Moskwą i Tatarami.

6. Złamanie potęgi Krzyżackiej w XV wieku.

ZWIĄZEK PRUSKI – związek szlachty i miast Pomorza oraz Prus, stanowiący opozycję wobec rządów Zakonu 1440.
Głównymi przyczynami sporu Polski i Litwy z Krzyżakami, były polsko-krzyżackie spory o granice (zwłaszcza o Santok i Drezdenko), jak również krzyżackie oskarżenia Litwy
o pozorny chrzest i powstania anty krzyżackie na Żmudzi (która łączyła dwa państwa zakonne).
Przebieg działań wojennych w roku 1410:
- koncentracja wojsk polskich, litewskich, ruskich, tatarskich pod Czerwińskiem czerwiec 1410 roku,
- rozgromienie armii krzyżackiej (wspomaganej przez rycerzy – gości z Zachodu) pod Grunwaldem 15 lipca 1410 roku!!!,
- nieudane oblężenie stolicy krzyżackiej – Malborka,
- kolejny sukces wojsk króla Władysława II Jagiełły pod Koronowem – październik 1410r.
Skutki Wielkiej Wojny:
- pokój toruński (1411r.): do Polski wróciła ziemia dobrzyńska, do Litwy dołączono Żmudź (na stałe od 1422), w ramach państwa krzyżackiego pozostało nadal Pomorze Gdańskie i ziemia chełmińska,
- ogólne osłabienie potęgi krzyżackiej (klęska militarna, ujawnienie się opozycji wewnętrznej porażka dyplomatyczna na soborze w Konstancji 1414-1418.
Przyczyny wybuchu wojny trzynastoletniej 1454-1466:
- po wywołaniu powstania zbrojnego Związek Pruski zwrócił się do króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o wcielenie ziem pruskich do Polski (1454),
- Kazimierz Jagiellończyk (1454) wydał przywilej inkorporacyjny, na mocy którego Prusy i Pomorze Gdańskie zostało włączone do Polski (przy zachowaniu praw autonomicznych).
Działania wojenne 1454-1466:
- klęska wojsk Związku Pruskiego pod Malborkiem i armii polskiej pod Chojnicami w
1454r.,
- opanowanie stolicy krzyżackiej przez siły polskie w 1457r.,
- rozbicie wojsk krzyżackich w bitwie nad Jeziorem Żarnowieckim w 1462r.,
- rozbicie flotylli wielkiego mistrza przez okręty Gdańska i Elbląga w bitwie na Zalewie Wiślanym w roku 1463,
- zdobycie Chojnic, co przerwało linię zaopatrzenia wojsk krzyżackich w roku 1466.
Skutki wojny – pokój toruński w 1466:
a) do Polski wróciło Pomorze Gdańskie, ziemia chełmińska i michałowska, przyłączono także Malbork, biskupstwo warmińskie (całość zdobytego terytorium otrzymała nazwę Prusy Królewskie),
b) pozostałe ziemie zakonne jako Prusy Zakonne ze stolicą e Królewcu stały się lennem Polski, a wielki mistrz miał składać hołd królowi polskiemu.

7. Społeczeństwo stanowe w Polsce XV wieku:

Społeczeństwo w Polsce w XV wieku podzielić można było na stany wedle obowiązującej w tamtych czasach hierarchii:

Stan duchowy:
- stan ukształtowany najwcześniej,
- od XIII wieku dysponował własnym sądownictwem,
- inne cechy: zróżnicowanie wewnątrz stanowe (obok biskupa ubogie duchowieństwo), przynależność do stanu z tytułu pełnionych funkcji kapłańskich.

Stan mieszczaństwa :
- ukształtowany na podstawie przywilejów lokacyjnych,
- posiadał własne sądownictwo,
- struktury stanu:
a) patrycjat (zamożni kupcy, zajmowali najważniejsze urzędy w mieście),
b) pospólstwo (rzemieślnicy, drobni kupcy, handlarze, częściowo dopuszczeni do władz miejskich),
c) plebs (większość mieszkańców: czeladź, służba, biedota, pozbawieni praw miejskich)
- inne cechy: brak spoistości stanu - miasto prowadziło politykę tylko we własnym
interesie.

Stan kmiecy:
- wytworzył się między XIII a XIV wiekiem,
- chłopi nie posiadali ziemi na własność, dzierżawili ją od panów feudalnych,
- obciążenia podatkowe i wielkość gospodarstw znormalizowana po wprowadzeniu przywilejów lokacyjnych,
- inne cechy: własne sądownictwo, od XV wieku kmieć przywiązany do ziemi (mógł odejść za zgodą pana).

Stan szlachecki:
- ukształtowany z możnych i rycerstwa,
- dominująca rola wśród stanów, wynikająca z nadanych przez kolejnych władców przywilejów generalnych,
- atrybuty szlacheckie: szlachetne urodzenie, posiadanie ziemi na własność, podleganie sądom szlacheckim, herb,
- od końca XV wieku występuje proces zamykania się stanu przez wprowadzenie zasady dziedziczenia tytułu szlacheckiego.