Pozytywiści wyrażali swą niechęć wobec powstania styczniowego, które skończyło się porażka. Wyciągnęli oni wnioski i uważali, że społeczeństwo polskie należy najpierw solidnie przygotować do odzyskania niepodległości. Za najlepszy sposób, by tego dokonać uważali pracę u podstaw i pracę organiczną, aby odbudować świadomość narodową kolejnych pokoleń Polaków. Bolesław Prus w „Lalce“, nawiązał do powstania styczniowego. Informacje o nim odnajdujemy w biografii głównego bohatera, Stanisława Wokulskiego. Za czynny udział w walkach skazano go Syberię. Motyw powstania pojawia się w powieści Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem“. Autorka pokazuje dwa pokolenia Polaków, starsze, które brało udział w przygotowaniach i walkach styczniowych i młodsze, które o przebiegu powstania dowiaduje się od jego uczestników. Symbolem powstania jest w utworze mogiła powstańców, która symbolizuje ich patriotyzm, zbiorowe poświęcenie, ale i daremność walki zbrojnej o niepodległość.
