Projekt współpracy rodziny – szkoły lokalnego środowiska zgodnie z modelem J. L. Epstein.

Środowiska społeczne, które wywierają znaczący wpływ na edukację dziecka. Rodzina, szkoła i lokalna społeczność krzyżują swoje oddziaływania w obszarze, jaki zakreśla rozwijający się uczeń. Więzi pomiędzy nimi mogą stanowić zarazem ograniczającą, lepką pajęczynę, wygodny hamak, czy wynoszącą poza ów układ, sprężystą trampolinę. Która z tych konstrukcji jest najlepsza dla poruszającego się w nich dziecka - nie wiadomo, ono samo w końcu także wywiera na nie wpływ, dokonując własnych wyborów. Jedno jest jednak pewne: każda konstrukcja zbudowana z prawdziwych więzi, realnie łączących środowiska jest lepsza niż luźno, bez połączeń funkcjonujące enklawy. Dziecko, przerzucane pomiędzy nimi ma szansę właściwie jedynie na to, by się zagubić. W aktualnych warunkach transformacji, w otoczeniu społecznym uczących się dzieci wyróżniają się rodzice, jako grupa wywierająca znaczący wpływ na wszystkie pozostałe. Prawdopodobnie to oni właśnie są obecnie najbardziej plastycznym spoiwem powstających więzi. Dowodem na to mogą być, liczne w kończącym się dziesięcioleciu, przykłady rodzicielskiego działania na rzecz poprawy warunków i jakości edukacji własnych dzieci. Do bardziej spektakularnych konsekwencji owych "oddolnych" rodzicielskich ruchów zaliczyć można, m.in.
· utworzenie podstaw wpływu rodziców na szkolną edukację dziecka i zapewnienie prawnych możliwości w zakresie wyboru jego drogi edukacyjnej (Mendel, 1998a, s.30);
· aktywną działalność reprezentacji rodzicielskich w placówkach oświatowych, w świetle niedoborów finansowych, lokalowych, kadrowych - często warunkującą ich dalsze istnienie (por. Winiarski, 1994);
· funkcjonowanie szkolnictwa niepublicznego, w tym: fenomen polskich szkół społecznych, zakładanych najczęściej przez rodzicielskie ugrupowania i wykazujących cechy instytucji non profit, przy zachowaniu rynkowych zasad działania (por. Rusakowska, 1997).
Utworzone poprzez realizację projektu podłoże partnerstwa rodziny, szkoły i środowiska, powinno stać się gruntem dla rozwoju oryginalnych form współdziałania, wyznaczonych niepowtarzalnością kreujących je ludzi oraz specyfiką lokalnych społeczności. Konsekwencją ich aktywności, wyrosłej na owym gruncie sprzyjających uwarunkowań, powinien być przedstawiony wcześniej obraz celów projektu, wśród których wyróżnia się rozwój wspólnotowych form życia społecznego i jego demokratyzacja oraz nadanie optymalnych kształtów procesowi edukacji dziecka, związane ze zwiększeniem jakości szkolnej edukacji poprzez nadanie jej, sensownych w obecnych warunkach, znaczeń (por.: Szkudlarek, 1995; Woliński, 1997).
Zmiana tego rodzaju wymaga specjalnej strategii, uwzględniającej zaangażowanie różnych, dotąd rzadko lub mało skutecznie współpracujących środowisk (np. akademickie, szkolne, samorządowe a także: parlamentarne i skupione wokół mediów) oraz niezwykle skomplikowany w czasie transformacji kontekst społeczny. Teorię związaną z efektywną realizacją projektu wdrożeniowego prezentuje Joyce L. Epstein, amerykańska badaczka zagadnienia, które dzięki m.in. jej aktywnemu działaniu, od lat osiemdziesiątych nosi już w dziedzinie badań edukacyjnych własną nazwę: Home / School / Community Partnerships (Partnerskie Współdziałania Domu, Szkoły, Społeczności) [Epstein, 1987,1995].
Wykorzystując matematyczny diagram Venne'a przedstawiający relacje pomiędzy zbiorami, Epstein stworzyła model zachodzących na siebie stref wpływów rodziny i szkoły, będący doskonałą syntezą. Zachodzenie na siebie owych stref, wartościowe ze względu na korzyści w zakresie skuteczności edukacji oraz rozwoju społecznego, następuje wraz z każdym, nawet najmniejszym przejawem komunikacji i współdziałania. Im ich więcej, im większa cechuje je zgodność (co autorka nazywa prawdziwym partnerstwem), tym strefy zachodzą na siebie coraz bardziej, stając się nierozerwalnymi. Mówiąc matematycznym językiem: występowanie części wspólnej, czyli elementów należących tak do jednego jak do drugiego zbioru (tu: form kontaktów i współdziałania) wskazuje, że zbiory są nierozłączne (w odniesieniu do ich elementów jakimi są dzieci, rodzice, nauczyciele, przedstawiciele społeczności lokalnej, można stwierdzić, że powstała między nimi więź, przekształcająca ich we wspólnotę). Co niezmiernie istotne, w centrum modelu w sposób naturalny (w matematycznym ujęciu jest to efektem prostej klasyfikacji) sytuuje się dziecko. Jest ono zarówno uczestnikiem wszystkich tych działań, jak ich beneficjentem. Swoją pozycją w centrum wzmaga motywację dorosłych partnerów do współpracy dla jego dobra, przez co tworzy się integrująca płaszczyzna współdziałania.


Rysunek: Model zachodzących na siebie stref wpływów
Na podstawie wieloletnich studiów zagadnienia oraz doświadczeń nauczycieli i edukatorów (rodzice, członkowie lokalnych wspólnot), Epstein opracowała sześciopunktowy zestaw typów współdziałania rodziny, szkoły i społeczności lokalnej: rodzicielstwo, komunikacja, wolontariat, nauka domowa, współdecydowanie, współpraca ze społecznością lokalną (1995).
W znacznej mierze odnosi się on do rodziców, których zaangażowanie w świetle tego ujęcia jawi się jako zdecydowanie największe, są bowiem najbliżej dziecka, a ono, jak pamiętamy znajduje się w centrum modelu. Do każdego z typów autorka zaproponowała kilka propozycji - przykładów form działania. Może ich być nieskończenie wiele. Kształtują się bowiem zawsze w zgodzie ze specyfiką lokalnej społeczności i indywidualnościami współdziałających osób.
Teoria Joyce Epstein i amerykańska wersja jego realizacji dowodzi, że partnerski charakter tych relacji osiąga się poprzez występowanie spójności w celach działania i zgodności w jego formach. Znalezienie takich wspólnych płaszczyzn, zachodzących na siebie obszarów funkcjonowania rodziny, szkoły, lokalnych instytucji i samorządów jawi się jako sprawa o zasadniczej randze i krok ku edukacji dzieci odpowiadającej na wyzwania współczesności.
Przybliżając niżej sześć wyróżnionych przez Joyce Epstein typów partnerskiego współdziałania rodziny, szkoły i społeczności lokalnej przedstawiam jednocześnie sugestie specyficznych polskich rozwiązań, propozycje kierunków poszukiwań owych wspólnych płaszczyzn, warunkujących partnerstwo w relacjach pomiędzy trzema podmiotami zaangażowanymi w edukację dzieci.
Pierwszą z nich jest rodzicielstwo:
Pomoc rodzicom i rodzinom w tworzeniu domowego środowiska wsparcia dla uczących się dzieci.
edukacja rodziców w formie kursów (m.in. nauka rodziców powiązana z ich studiami oraz nabywaniem nowych kwalifikacji - w szkole, w której uczy się ich dziecko mogą realizować wybrane przedmioty z programu szkoły średniej czy kolegium, mogą też kończyć kursy kwalifikacyjne w ramach różnych specjalizacji. Szkoły - każdego typu i szczebla nie są przecież zamkniętymi w swoich murach przestrzeniami. Prowadzone przez jeden organ - gminę, mogą "rozciągać się" na dowolne, dyktowane potrzebami lokalnymi, sposoby).
Następnym typem jest komunikacja.
Poszukiwanie efektywnych form komunikacji: szkoła - dom oraz dom - szkoła, w zakresie oferty programowej szkoły i postępów w rozwoju dzieci:
· szczegółowe formy utrzymywania kontaktu szkoły / nauczyciela z rodzicami (m.in. kontakt telefoniczny, informacyjne listy nauczyciela do rodziców pojedynczych uczniów lub całej klasy, broszury, itp.);
· pełna i jasna informacja w zakresie wyboru szkoły dla dziecka oraz wszelkich proponowanych przez szkołę kursów, programów, aktywności;
· pełna i jasna informacja dotycząca polityki edukacyjnej, koncepcji szkoły, jej programów, reform, etapów perspektywicznego rozwoju, itp.
Trzecim typem jest wolontariat.
Pozyskiwanie oraz organizowanie rodzicielskiej pomocy i wsparcia.
Praktyczne możliwości w tym zakresie, to np.:

· doroczne ankiety przeprowadzane w celu bieżącego rozpoznawania rodzicielskich umiejętności, uzdolnień, dyspozycji czasowych i możliwości związanych z miejscem pracy, zamieszkania, itp. Ankiety przeprowadzane raz w roku mogą towarzyszyć celebrowaniu świąt i być rozprowadzane, np. na kartach ze świątecznymi życzeniami
Czwartym typem jest nauka domowa.
Dostarczanie rodzicom informacji oraz pomysłów w zakresie pomagania dzieciom w pracach domowych i wszelkich czynnościach pozaszkolnych związanych z realizacją programu szkolnego.
· dostępność informacji o planowanych pracach domowych oraz o tym, czego aktualnie dziecko uczy się w szkole;
· informacja co do sposobu pomagania uczniom w usprawnianiu ich umiejętności, w świetle uzyskanej oceny szkolnej;
· "pakiety zadań na wakacje" przygotowywane przez nauczyciela, uwzględniającego w ich opracowaniu ofertę lokalnych placówek kulturalno - oświatowych, opiekuńczo – wychowawczych
Piątym typem jest współdecydowanie.
Włączanie rodziców w decydowanie o wszelkich sprawach związanych z życiem szkoły oraz rozwijanie rodzicielskich reprezentacji, doskonalenie liderów.

· niezależne grupy wpływu i praca rodziców na rzecz szkoły (np. na rzecz powodzenia reformy oświatowej w Polsce);
· informacja dla reprezentantów rodziców o wyborach szkolnych oraz na szczeblu gminy;
Szóstym typem jest Współpraca ze społecznością lokalną. Rozpoznawanie oraz integrowanie działań zaradczych i usług świadczonych przez środowisko lokalne (osoby, instytucje) dla szkół, rodzin i dzieci.
Wymienione tu propozycje aktywności można odczytać jak zestaw zadań, za których realizację jako pierwsza powinna wziąć się szkoła, w niej zaś przede wszystkim nauczyciel, w każdych warunkach pozostający osobą, od której w największym stopniu zależy włączenie rodziców w sprawy edukacji własnych dzieci.
Kształcenie nauczycieli w celu przygotowania ich do realizacji nakreślonych wyżej zadań wydaje się niezbędne. Wskutek, m.in. słabo rozwiniętego zaplecza badawczego, zagadnienie "wikłania" rodziców w życie szkoły i społeczności lokalnej nadal nie jest jednak przedmiotem studiów. Przyszli nauczyciele nie uczą się dlaczego, co i jak z tytułu owego angażowania rodziców w sprawy edukacji własnych dzieci robić. Zmiana tej sytuacji, zapewniająca w pełni kompetentne przygotowanie nauczycieli, a także pracowników samorządów lokalnych odpowiedzialnych za sprawy oświaty w gminie do partnerskiej współpracy z rodzicami, stanowi ważny postulat do realizacji w najbliższym czasie.
Jednym z jego elementów jest oferta studiów licencjackich i podyplomowych, ukierunkowana na kształtowanie orientacji na partnerstwo, warunkującej zmiany w sposobach myślenia o uczestnictwie rodziców w życiu szkoły, funkcjonowaniu samorządów lokalnych. Z powodu ogromnego znaczenia informacji, od którego zależy zaistnienie wszystkich postulowanych zmian, konieczne jest także utworzenie lokalnych, regionalnych i krajowych nośników informacji dla rodziców. Postulowana w projekcie zmiana polega (w najbardziej skrótowym ujęciu) na zaistnieniu podstaw do realnego, bo dokonującego się w codziennej praktyce szkół i najbliższym środowisku, partnerstwa pomiędzy rodziną, szkołą i społecznością lokalną.
Najbardziej jednak znaczącą korzyścią, płynącą z projektowanej zmiany może być stworzenie optymalnych warunków rozwojowych dla wzrastających dzieci. Usytuowane w centrum przenikających się stref wpływów domu, szkoły i społecznego otoczenia, stanowią nie tylko inspirację współdziałania owych trzech podmiotów na miarę ich aktualnych możliwości i wyzwań obecnego czasu. Mają również szansę stania się prawdziwymi uczestnikami oraz beneficjentami rodzącego się partnerstwa, co oznacza najwyższy, jak się wydaje, poziom efektywności edukacji.

Przypisy
[1] Por.: Rogala. S. (1989) Partnerstwo rodziców i nauczycieli, PWN Warszawa.
[2] W koncepcji Z. Kwiecińskiego edukacja demokratyczna jest uczestnictwem w przemianach społecznych; nie ma przebiegać przeciw nim,, ani w izolacji od nich (Kwieciński 1985, s. 262)