WYJAŚNIJ Z PANA TADEUSZA Dwór szlachecki jako centrum tradycji szlacheckiej :)

Mit szlacheckiego dworu zaczął się kształtować w literaturze polskiej w okresie oświecenia /J.Krasicki – „Pan Podstoli”/, a w XIX wieku – ostatecznie utrwalił. Najbarwniejsze obrazy życia szlacheckiego odnaleźć można w gawędach i pamiętnikarskich relacjach. Przywołajmy tu J.Chodźki „Domek mojego dziada”, „Dworki na Antokolu”, F.Morawskiego „Dworzec mojego dziadka”. Wiele fotograficznych i anegdotycznych danych odnajdziemy powieściach, np. w „Kollokacji” J.Korzeniowskiego czy „Dwch światach” J.I.Kraszewskiego. Frapujące opisy staroszlacheckiego życia nakreślił W.Poll w „Pieśniach Janusza” czy „Rapsodzie rycerskim – Mohort". Lista lektur literatury pięknej i paradokumentalnej epoki byłaby długa i dostarczyła wielu przykładw, bo na stałe dwr szlachecki został miejscem obdarzonym najwyższymi walorami aksjologicznymi, ktre tradycja zaliczyć każe do uniwersum kultury. Niepomyślny rozwj historii sprawił, że szczeglnie mocno zaczęto akcentować znaczenie polskiego domu szlacheckiego na Kresach jako „świątyni ojczyzny” – strażnicy narodowej tożsamości. Znaczący wpływ na legendę Kresw wschodnich Rzeczypospolitej w okresie rozbiorw zaborw miała kategoria dworu ziemiańskiego tradycje w nim przechowywane, pielęgnowane i podtrzymywane. Literatura po powstaniu styczniowym pokazała swojską i bezpieczną przestrzeń domu, pozbawioną tajemnicy i metafizyki, jasną, barwną, niekiedy wręcz sielankową, gdzie we względnej zgodzie i harmonii, respektując ludzkie i boskie prawa żyją wielopokoleniowe rodziny, dalecy krewni, rezydenci i wierna służba. ﾓw idylliczny obraz dworu uwzniośli i sproblematyzuje Eliza Orzeszkowa w „Nad Niemnem”. Realistycznie i gorzko odmaluje trudną sytuację szlachty po powstaniu styczniowym i podejmie niezwykle ważny i aktualny wwczas temat utrzymania za wszelką cenę polskiej ziemi w polskich rękach. W przeciwieństwie do poprzedniej epoki walka o ziemię ma się toczyć „nie mieczem a pługiem”. Jest w tej powieści zawarte pragnienie ocalenia terenw „szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych” i zatrzymania ich w rękach polskich właścicieli. Stara się więc pisarka pokazać piękno kresowych terenw i ukazać ich ideową wartość dla Rzeczypospolitej, między innymi poprzez przywołanie drzemiącego w nich „tchnienia dawnej sędziwości”. W tej to przestrzeni odnajdujemy Korczyn – typowy dwr szlachecki. Dwr jest stary, podupadły na skutek prawie stuletniego istnienia, ale staraniem właściciela broni się przed całkowitą zagładą. Jest on gniazdem rodzinnym, stanowiącym wsplnotę ideologiczną, ktra ujawni się wyraźnie w finale powieści. Jest to dom, ktrego nie można opuścić, ponieważ idee, jakimi jest przesiąknięty nie dają człowiekowi sobie zapomnieć, podobnie jak echa dawnej świetności, ciągle narzucają się oczom. Dwr pełni jakby kilka przeznaczeń: jest dziedzictwem pokoleń, miejscem, gdzie spotykają się pokolenia odchodzące i następujące. Tutaj pielęgnuje się pamiątki przodkw i szanuje ich patriotyczne idee. Jako stary dom, dwr pamięta strumień czasu, ktry w nim samym i wokł niego przepłynął, zostawiając swj ślad. Dom Korczyńskich stanowi centrum życia rodzinnego i towarzyskiego. Jest to miejsce nie tylko zjazdw rodzinnych, ale i spotkań okolicznego ziemiaństwa i arystokracji. Jest także miejscem schronienia dla zubożałej dalszej rodziny gospodarza. Tu zespala się przeszłość ze wspłczesnością, kontynuowane są dawne tradycje rodowe i patriotyczne. Topos dworu w powieści Orzeszkowej posiada na ogł wymowę pozytywną, a domostwo jest ukazane z perspektywy szacunku dla wysiłku i pracy nad ocaleniem dostatku i dziedzictwa pokoleń. Szlachta ziemiańska w osobie Benedykta Korczyńskiego zyskuje uznanie za walkę o utrzymanie ziemi w polskich rękach, a sam Korczyn urasta do rangi broniącego się przed upadkiem bastionu. Polski dwr zyskuje funkcję służebną wobec narodu, a zadaniem jego mieszkańcw jest obrona stanu posiadania. Etos walki nie mieczem, lecz pługiem jest moralną powinnością właściciela dworu. Korczyński dwr mwi o swym właścicielu to, co pozostało z dawnej świetności dla pamięci ojcw i z obowiązku wobec następcw. Na tym domu polega kultywowanie tradycji. Orzeszkowa pokazała w „Nad Niemnem” dalekie rubieże Rzeczypospolitej, w której żyły jednostki nakierowane na etos przetrwania i wytrwania, wsłuchując się w głos płynący od Macierzy. Na plan pierwszy wysunął się w powieści człowiek wtopiony w otaczającą go przyrodę, silnie związany tysiącem węzłów z gromadą, w któreś wyrosły i któreś życie musi dzielić oraz uzależniony od niesprzyjających okoliczności zewnętrznych. Jeśli chce przetrwać i nie być skazanym na zagładę, musi pracować, bo „człowiek, który na świecie jedząc chleb, nie pracuje, czy tam w nim błękitna krew płynie czy popielata, czy czerwona, jest darmozjadem i niczym więcej”. Pola, pracy konsekwentnie i rozpaczliwie trzyma się ziemiaństwo średnie i mniej niż średnie, żyjące we dworach i dworkach, niegdyś bardzo zasobnych, obecnie zachowujących pewną stopę życiową tylko dzięki heroicznym wysiłkom. Każdy szlachecki dwór na Kresach szanował ideę narodowowyzwoleńczą. Ona spajała domostwa silniej, niż cokolwiek innego. Rwie ważne jak dom było otoczenie „gniazd rodowych”. Benedykt nigdy nie myślał o sprzedaniu lasu z Mogiłą – zbiorowym grobem powstańce. Mogiła wiąże społeczność ze sobą, jest świadkiem heroicznych czyn podejmowanych w imię wolności. Tę skarbnicę najważniejszych dla rodziny wydarzeń odwiedzają Bohatyrowiczowie, pani Andrzejowi, która tam właśnie wysyła Zygmunta, Witold, Justyna, wreszcie Benedykt. Podobną funkcję pełni dla rodu Bohatyrowicze grób Jana i Cecylii. Dwór szlachecki na Kresach jawi się więc jako synonim bezpieczeństwa, enklawa spokoju i wartości uniwersalnych. Nie istnieje bez człowieka, a właściwie bez rodziny. Rozumiany wyłącznie jako obiekt fizyczny, jest tworem bez duszy, materią, która domaga się napełnienia pierwiastkiem ludzkim – czynnikiem społecznym i duchowym. W okresie świetności Rzeczypospolitej dwór szlachecki kształtuje się na wzór mitologicznej Arkadii. Bogaty w wartości moralne, z czasem utożsamiony zostaje z centrum polskości/ jak cała tradycja szlachecka/ i centrum polszczyzny/ w tradycji języka/. W czasach upadku polskiej państwowości dwór ziemiański stał się małą ojczyzną, gdyż przejął funkcje instytucji państwowych publicznych. Sprzyjała temu pielęgnacja wzorca patriarchalnego rodziny szlacheckiej osiadłej w pradawnym gnieździe. Dom utwierdzał i przekazywał bogactwo obyczaju i obrzędu, zapewniając zagrożoną ciągłość międzypokoleniową. Rodzina stała się modelem patriotycznej gminy, dom – gwarantem polskości.