Przedstaw proces zmian w osadnictwie polskim (miasta i wsie) w czasach Polski pierwszych Piastów i rozbicia dzielnicowego

Opisując zmiany zachodzące w osadnictwie polskim cofnijmy się do zamierzchłych czasów,
kiedy to nasi praprzodkowie- Słowianie zmuszeni byli żyć w prymitywnych formach wsi, osadach.
Z biegiem czasu zmuszone były one nabrać charakteru obronnego ze względu na sąsiednie ludy , które chcąc niechcąc nań najeżdżały. Osady obronne, czyli grody, miały powierzchnię od 0,1 , 0,5 ha aż do kilku hektarów.
Przykładem tak wielkiego grodu może być chociażby Stradów znajdujący się w Małopolsce.
Za panowania pierwszych Piastów grody ( te z X, XI wieku) pokryły całe państwo regularną siecią. Były one zakładane na obszarach, na których dzięki naturze byłoby łatwiej się bronić, np. wśród jezior ( Gniezno), na wzgórzach ( Wawel), w rozwidleniach rzek ( Santok) , czy też w kotlinach ( gród Giecz w Wielkopolsce).
Na obszarach nizinnych wznoszono sztuczne pagórki na których zakładano grody. Trzeba dodać, iż budowa takiego grodu była ogromną inwestycją., do której potrzebni byli zaangażowani ludzie. Wg obliczeń archeologów, na nowy gród o pow. 2 ha potrzeba było wyrąbać 25 ha lasów. Musiano również zgromadzić i w jakiś sposób przetransportować kamień . Olbrzymie wały drewniane i kamienie miały szerokość 20 m u podstawy i wysokość około 12 m.
Wewnątrz grodu znajdowały się domki o wymiarach 3x3. Kaplice pałacowe i dostojne rezydencje władców wznoszono z kamienia. Teren osady obronnej otaczała fosa.
Na przełomie X i XI w. Piastowie zbudowali system , który polegał na tym, że wokół grodów stworzono sieć osad służebnych. Pomysł ten był podobny do tego, jaki funkcjonował na potrzeby monarchii w Czechach i na Węgrzech. W osadach służebnych mieszkali ludzie zniewoleni, przede wszystkim brańcy wojenni.. Aby utrzymać siebie nawzajem uprawiali ziemię przydzieloną im przez władcę , ale byli zobowiązani do usług ściśle określonych przez swego pana. Od rodzaju usług, jakie pełniono w tamtych czasach, powstały nazwy miejscowości. Np. Winiary . Ludność tamtejsza uprawiała wino. Choć było ono cierpkie ( ze względu na panujący wtedy w Polsce klimat) służyło jako wino mszalne. W Kobylnikach i Konarach hodowano stada koni, w Słomnikach i Grotnikach zaś groty do oszczepów i strzał, w Psarach hodowano psy myśliwskie a w Jadownikach produkowano trucizny do zatruwania strzał, czyli jady bojowe.
W tym okresie , który opisywany był powyżej, funkcjonowało prawo, które w znacznym stopniu utrudniało życie polskim chłopom. Zobowiązywało ono ludność do danin płaconych przede wszystkim w zbożu, w bydle i wieprzach. Te ostatnie dwie daniny obowiązywały wspólnotę sąsiedzką- opole- łączącą kilka
bądź kilkanaście wsi. Najcięższym obowiązkiem wg tego prawa, był obowiązek goszczenia monarchy razem z całym dworem w trakcie jego objazdów kraju, czyli stan. Ostatnim z nakazów prawa książęcego było odnawianie grodów przez ludzi i obowiązek brania udziału w pospolitym ruszeniu . Powyższe daniny i usługi są nazywane ciężarami prawa książęcego.
Jak wiadomo, grody pełniły funkcje gospodarcze, administracyjne, religijne, wojskowe i kulturalne. Lecz jak wyglądała ich administracja terytorialna i urzędy? W ważniejszych grodach zarządcą był królewski urzędnik, nazywany panem grodowym, bądź żupanem, kasztelanem ( ta XII wieczna nazwa pochodzi od łacińskiego słowa zamek- castellum) . Na przykład: pan żniński to kasztelan żniński, jak pan krakowski to kasztelan krakowski i analogicznie. Trzeba dodać, że pan krakowski był najwyższym urzędnikiem świeckim w senacie.
Wydawałoby się, iż posiadanie kasztelana stało się ”regułką grodzką”. Otóż małe, pograniczne grodki nie posiadały kasztelanów.
Wyższym urzędnikiem od kasztelana był wojewoda. , który dowodził, jak sama nazwa wskazuje, wojami, czyli żołnierzami. Był on jeden na cały kraj. Z czasów Bolesława Krzywoustego znany nam jest wojewoda Skarbimir, który podniósł bunt przeciw władcy i za karę został oślepiony.
Najwyżej rangą stał oczywiście król. Rządził za pomocą urzędników- wojewody i kasztelanów, czy też „mniejszych stanowiskiem” urzędników dworskich tj. cześnik, stolnik .
Bardzo ważną rolę średniowieczu odgrywał wiec i rada książęca. To prawda, że król podejmował najważniejsze decyzje, ale tylko po wysłuchaniu zdania swej rady. Różne sprawy były załatwiane na wiecu, czyli zgromadzeniu najpierw ludzi wolnych , potem możnowładców .
Z biegiem czasu grody zaczęły ewoluować w osady, których ludność trudni się głównie handlem i rzemiosłem, czyli w pierwsze formy miast. Pod dużymi grodami, raz na jakiś czas ale regularnie odbywały się targi, na których wymieniano się wyrobami rzemieślniczymi i produktami rolnymi z okolicznych wsi.
Wraz z kulturą mieszczańską zaczęła rozwijać się kultura piśmiennicza monarchii pierwszych Piastów. Dzięki zapiskom pierwszych duchownych przybyłych do Polski znana jest nam
data ślubu i chrztu Mieszka I i Dobravy, czasem powstawały też pierwsze roczniki .Kto władał mocą litery?
Prócz mnichów również kapelani. Do ich obowiązków należała korespondencja z obcymi władcami oraz sporządzanie dokumentacji. Nad sporządzaniem pism w imieniu władcy czuwał kanclerz.
Ważne jest to, że w tamtym czasie przy katedrach zaistniały szkoły, w których uczono gramatyki i wymowy łacińskiej oraz podstaw arytmetyki i geometrii. Przywilej uczniowski należał jednak tylko do chłopców z dobrych domów.
Za panowania Bolesława Krzywoustego budowano kościoły, bazyliki w stylu romańskim. Niestety nie znany jest dokładnie ich wygląd, bowiem zostały one zniszczone . Na podstawie wykopalisk archeologom udało się jednak ustalić, iż były to bazyliki trójnawowe budowane z najpowszechniejszego dla ówczesnej architektury dostojnego budulca-kamienia. Nieliczne budowle romańskie zachowały się jednak ( nie te za panowania Chrobrego) , np. kolegiata w Tumie pod łęczycą.
W stylu romańskim budowano także katedry i kościoły , m.in. te należące do zakonu cystersów. Ze względu na to, że byli oni zakonem wyrzekającym się wszelakiego luksusu kościoły ich nie posiadały wież i pozbawione były witraży i wszelkich ozdób.

Wtedy, gdy nastąpiło polityczne podporządkowanie Słowian połabskich rozpoczęła się kolonizacja niemiecka terytoriów, na których rezydowali nasi przodkowie. Kolonizacją niemiecką jest osadzanie lub osiedlanie się na ziemiach słowiańskich , pruskich, litewskich itd. osadników pochodzenia niemieckiego, którzy rządzili się własnym prawem. Co było przyczyną kolonizacji? Na pewno nie było to zniszczenie kraju przez najazd mongolski, chociaż jasne jest, że ten mógł a nawet spotęgował jej potrzebę . Jednakże już po ustąpieniu najeźdźców intensywniej odbywały się lokacje miast i wsi na prawie niemieckim. Lokacja jest to założenie nowej wsi lub miasta z nadaniem jej prawa niemieckiego . Wtedy jest mowa o lokacji na surowym korzeniu. Wyróżnia się również rodzaj lokacji istniejącej dotychczas osady na niemieckim prawie. Wówczas zaś następowały zmiany topograficzne wsi lub miasta i dotychczasowi mieszkańcy otrzymywali prawo niemieckie. Słowo LOKACJA pochodzi z języka łacińskiego- locatio, a znaczy umieszczenie, założenie.
Jak to było od początku? Najpierw nowymi osadnikami stała się ludność głównie niemiecka. Potem na niemieckie prawo zaczęto przenosić polskie wsie i miasta już istniejące. W Polsce wzorowano się na prawie magdeburskim. Tworzyły się jego miejscowe odmiany, jak np. prawo średzkie, nazywane w ten sposób od Środy Śląskiej . Miasto to otrzymało prawo magdeburskie dzięki Henrykowi Brodatemu. On nadał temu miastu immunitet, czyli zwolnienie od dotychczasowych ciężarów prawa książęcego. Immunitetu udzielali książęta m.in. biskupom, opatom i innym , wtedy mogli bowiem sami przenosić na prawo niemieckie swoje posiadłości.
W jakim celu i posiadacze duchowni dokonywali lokacji? Sprawa jest jasna i prosta. Jeśli chodziło o lokację na prawie niemieckim osad, była ona korzystna dla możnych panów i dla mieszkańców, natomiast jeśli mówimy o lokacji na surowym korzeniu- tutaj chodziło o zagospodarowanie nowych ziem(obszarów leśnych bądź nieużytków).
Jak wyglądały lokacje wsi na niemieckim prawie? Dokonywał tego zasadźca ( człowiek z dużym doświadczeniem w zakresie zakładania nowych wsi na prawie niemieckim). On sam albo wraz z towarzyszącym mu mierniczym dokonywał pomiarów gruntu. Zasadźca , który zwykle zostawał wkrótce sołtysem wsi, otrzymywał ok. dwóch łanów ( 1 łan od 17 do 25 ha ziemi). Inni Kmiecie otrzymywali 1 łan w trzech kawałkach ( ze względu na tzw.” trójpolówkę”, wg której rozwijało się rolnictwo).
Jak w tamtych czasach wyglądał chłopski haracz? . Przez pewien czas , a mianowicie kilka do kilkunastu lat od lokacji parobkowie byli wolni od wszelkich świadczeń na rzecz pana . Po tym czasie kmiecie zobowiązani byli do płacenia daniny w naturze bądź – wedle woli- w pieniądzu. Chłopi ponadto musieli „ odrabiać pańszczyznę”, którą zwiększano w miarę wzrostu znaczenia gospodarstwa własnego na wsi, czyli folwarku a to miało miejsce dopiero w XV w.
Lokacje miast odbywały się podobnie jak lokacje wsi, z tym, że w przypadku miast trzeba było liczyć się z ogromnymi kosztami i skalą przedsięwzięcia, która była bardzo duża. Jeśli chodziło o lokowanie na nowym prawie miast już istniejących, to szukano wtedy w pobliżu terenu z rzadszym zabudowaniem., bowiem tylko w taki sposób można było zapewnić miastu regularny, siatkowany kształt. W tym właśnie celu książę wykupywał tereny należące do szych polskiego kościoła i możnych świeckich.
Większość lokacji miast największych w naszym kraju przypada
na połowę XIII wieku ( Poznań, Kraków, Wrocław).
Jak już wcześniej wspomniałam miasto było budowane na kształt regularnej siatki. W centrum terenu, na którym znajdowało się miasto, był plac centralny, zwany rynkiem.
Zasadźca , który z chwilą powstania miasta stawał się wójtem , miał za zadanie wytyczenie rynku. Najpospolitszym kształtem, jaki wytyczano był kwadrat bądź
prostokąt( takie rynki można dziś spotkać m.in. w Krakowie). Na rynku znajdowały się najważniejsze urządzenia i budowle miejskie: ratusz, waga miejska, fontanna, pręgierz ( słup , do którego przywiązywano przestępców w celu chłosty bądź w celu żałosnego widowiska).
Cały obszar ,miasta dzielono na budowlane działki, które przylegały węższym bokiem do rynku i głównych ulic. Z tego tez powodu miejskie domy były wąskie.

Jak wyglądał wymiar sprawiedliwości, władze miejskie? Tym pierwszym zajmował się wójt, który sądził za pomocą tzw. ławników, tworzących ławę miejską. W jakiś czas po lokacji została powołana miejska rada tworząca zarząd miasta ( w jego skład wchodzili m.in. kupcy) . Wójt był przedstawicielem pana miasta.
Rzemiosło miejskie- jak wyglądało? Niestety rzemieślnicy nie byli członkami władz miejskich. Grupa rzemieślnicza składała się z mistrzów, czeladników i uczniów, którzy oczywiście różnili się stopniem społecznym, prawami i zamożnością. Wszyscy byli skupieni w cechach. Ustalały one ( cechy) najniższe ceny i pilnowały jakości danych towarów. Jakie były cechy? Najpopularniejsze to : cech pasmamoników, garncarzy, piekarzy, szewców , kuśnierzy, rymiarzy czy też kowali. Cechy służyły swoim członkom pomocą w trudnych momentach życia, troszczyły się o ich dusze.
W czasach zmian w układzie sił pomiędzy dynastią dotychczas istniejące rosy możnowładcze przyjęły herby i znaki rodowe. Najczęstszymi motywami były krzyże, podkowy, topory . Były one umieszczane na tarczach, chorągwiach bądź hełmach rycerskich.
Tak właśnie wyglądała zmiana w osadnictwie polskim w czasach pierwszych Słowian, Piastów i rozbicia dzielnicowego. Jak widać osady ewoluowały w miasta powoli, ale z uwidocznionymi zmianami w kulturze i prawie. Poniższe rysunki i wykresy pomogą w dokładniejszym zrozumieniu treści mojego wypracowania.