Gleby Polski

Gleba jest zewnętrzną warstwą litosfery (rozdrobnionej i przekształconej) powstałą ze skały macierzystej, poddanej działaniu klimatu, wody, rzeźby organizmów żywych i człowieka w odpowiednio długim czasie. Gleba może zalegać od 3 cm do 3 m. Żyzność substancji może być od 3cm do 3 m. Skład procentowy gleby przedstawia się następująco: 45% części mineralne, 25%woda, 25% powietrze, 5% substancje organiczne ( w tym 90% humusu tzw. próchnicy gruntowej ). Podstawowe składniki gleby to: części mineralne (zwietrzelina) i części organiczne, a także powietrze i woda. W zależności od tego, który z wymienionych składników dominował w procesie glebotwórczym wykształcił się określony typ gleby. Proces glebotwórczy polega na stopniowej zmianie zwietrzeliny w glebę. Objawem tego procesu jest wytwarzanie poziomów glebowych, które różnią się miedzy sobą barwą, ilością próchnicy, wielkością cząstek mineralnych i strukturą. Większość gleb Polski zaliczana jest do tzw. gleb lekkich, niezbyt żyznych, wymagających obfitego nawożenia organicznego i mineralnego oraz innych zabiegów agrotechnicznych;
Gleby w Polsce dzielimy na:
1. Gleby początkowego stadium rozwoju - nie mają wykształconego profilu glebowego. Występują głównie w górach i na terenach rekultywowanych, np. na piaskach wydmowych.
2. Gleby bielicowe - stanowią około 25% wszystkich ziem w Polsce. Podzielić można je na słabo, średnio i silnie zbielicowane. Gleba bielicowa ma kilkucentymetrową warstwę próchniczą, która przechodzi w poziom wymywania o zabarwieniu jasnoszarym. Zabarwienie to powstaje na skutek wymycia wodorotlenków żelaza, glinu, manganu i związków próchniczych do niżej leżącej warstwy wmywania. Gleby bielicowe wymagają intensywnego nawożenia i starannej uprawy. Bielicowaniu gleb, oprócz klimatu umiarkowanego, sprzyja środowisko lasów iglastych oraz podłoże utworów polodowcowych (piasków, żwirów). Charakterystyczną cechą gleb bielicowych jest występowanie w ich profilu poziomu bielicowania, który powstał wskutek wymycia związków glinu, żelaza, manganu w kwaśnym środowisku, jakie wytwarza rozkładająca się ściółka lasów iglastych. Po ich wymyciu na miejscu pozostaje jedynie nierozpuszczalna warstwa krzemionki o białej barwie. Związki metali gromadzą się w głębiej położonym poziomie wmywania, który od rdzawej barwy nazywany jest rudawcem lub orsztynem.
3. Gleby brunatne - to gleby umiarkowane wilgotnych lasów iglastych i mieszanych. Stanowią ok. 52% ziemi w Polsce. Powstały w wyniku procesu brunatnienia. Proces ten polega na wietrzeniu minerałów glebowych, głównie glinokrzemianów, zawierających w swym składzie żelazo. Żelazo uwolnione w czasie wietrzenia osadza się na powierzchni cząstek glebowych, dając brunatne zabarwienie. Gleby brunatne są średnio urodzajne. Gleby płowe są odmianą gleb brunatnych, z silniej wymytymi związkami ilastymi i żelazistymi. Proces brunatnienia odbywa się w klimacie umiarkowanym pod pokrywą lasów liściastych lub mieszanych na podłożu zawierającym węglan wapnia, a zatem żyźniejszym niż podłoże gleb bielicowych. Wyróżnia je charakterystyczny poziom brunatnienia, związany z dużą zawartością związków żelaza. Na gleby brunatne przypada około 20% powierzchni kraju. Rozwinęły się głównie na Pojezierzu Mazurskim, na Niz. Wielkopolskiej, na Wyżynie Małopolskiej na północ od Krakowa.
Pozostałe typy gleb to gleby pozastrefowe i astrefowe.
Gleby pozastrefowe właściwe są obszarom położonym poza naszą strefą klimatyczną i roślinną. Należą do nich czarnoziemy, które rozwinęły się pierwotnie pod roślinnością stepową, na podłożu najczęściej lessowym. Zawierają dużo próchnicy - poziom próchniczny ma grubość nawet do 150 cm.
4. Czarnoziemy - (1%) Są to gleby o dużej warstwie próchniczej, powstały na terenach łąkowo - stepowych. Skałą macierzystą dla nich są lessy. Czarnoziemy występują głównie na wyżynie lubelskiej, w okolicach Sandomierza i Proszowic. są to najwyższej jakości gleby w Polsce.
5. Czarne ziemie - (2%) Gleby zbliżone do czarnoziemu, powstałe na terenach zabagnionych. Ich ciemne zabarwienie spowodowane jest dużą zawartością próchnicy. Największe obszary znajdują się na Kujawach, w Wielkopolsce, okolicach Wrocławia, Szamotuł i Grójca.
6. Gleby bagienne (hydrogeniczne) - (9%) Obejmują gleby torfowe i mułowo - torfowe. Powstają na terenach podmokłych. Odznaczają się nagromadzeniem substancji organicznych. Powstają w wyniku gromadzenia się szczątków roślinności bagiennej w warunkach beztlenowych, spowodowanych silnym nawilgoceniem gruntu. Warunkiem urodzajności tych gleb, zwłaszcza torfowych, jest właściwa melioracja, i intensywne nawożenie.
7. Mady - (5%) występują w terenach nadzalewowych, w dolinach rzek. Powstają z osadów nanoszonych przez wylewające okresowo rzeki. Gleby te są tłuste i bardzo żyzne.
8. Rędziny -(1%) Gleby powstałe ze zwietrzenia skał wapiennych i gipsowych. Mają dużą zawartość wapnia. Występują głównie na wyżynach (lubelskiej, krakowsko-częstochowskiej, śląskiej)
Do najżyźniejszych typów gleb należą występujące na stosunkowo niewielkich obszarach czarnoziemy (m.in. wyżyny: Sandomierska, Lubelska, Roztocze), czarne ziemie (Kujawy, Nizina Śląska), mady (Żuławy Wiślane), rędziny (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Niecka Nidziańska).
Gleby charakteryzuje określony PROFIL GLEBOWY, czyli układ genetyczny poziomów glebowych.
A0 - poziom ściółki
A1 - poziom akumulacji próchnicy (wyróżnia się obecnością rozłożonych szczątków organicznych, korzeni roślin i organizmów glebowych)
A2 - poziom wymywania - eluwialny (woda z niego zakwaszona organicznymi kwasami ługuje niektóre związki mineralne)
B - poziom wmywania - iluwialny (odbywa się strącanie związków mineralnych wyługowanych z poziomu eluwialnego)
C - poziom skały macierzystej
W Polsce gleby zaczęły się tworzyć po ustąpieniu lądolodu skandynawskiego ostatniego zlodowacenia. Początkowo były to gleby jałowe tundrowe.
W Polsce wprowadzono podział na sześć klas bonitacyjnych ( I – gleby bardzo dobre, VI – gleby złe). Najwięcej jest gleb średnich (IV klasa), a najmniej bardzo dobrych ( I klasa).
Dobre gleby w Polsce układają się w dwa pasy:
- równoleżnikowy – od Wyżyny Lubelskiej po Nizinę Śląską
- południkowy – od Niziny Śląskiej w kierunku północno-wschodnim do Żuław i Warmii
W Polsce przeważają gleby średniej jakości i gleby słabe. Zajmują one ponad połowę powierzchni kraju, szczególnie w części północnej i środkowej. Gleby te wymagają wzbogacania w obornik, kompost, nawozy sztuczne, wymagają wapnowania, a nierzadko - uregulowania stosunków wodnych
Gleby Polski na większości obszarów zagrożone są erozją. Jedynie wąski pas nizin środkowych i nadmorskich poddaje się temu procesowi w niewielkim stopniu. Najsilniej erozja gleb dotyka obszary górskie, wyżynne i pagórkowate pojezierzy. Szczególnym zagrożeniem dla gleb jest erozja sprowokowana działalnością człowieka, np. niewłaściwą orką, eksploatacją odkrywkową surowców, wylesianiem. Z gospodarczą działalnością wiąże się degradacja gleb, czyli pomniejszanie jej jakości. Do najbardziej powszechnych przejawów degradacji gleb należą: zakwaszenie gleb, gromadzenie substancji toksycznych, pogarszanie struktury gleb, przesuszenie, stepowanie, zamulenie. Cechy te posiada większość gleb obszarów zurbanizowanych i uprzemysłowionych.
Dewastacja i degradacja gleb jest powodowana przez:
- górnictwo
- przemysł (energetyka, hutnictwo )
- przemysł chemiczny
- transport
- chemizację
- intensyfikację rolnictwa
- gospodarkę komunalną
- wycieki produktów ropopochodnych podczas ich produkcji, transportu i magazynowania

Szczególne zanieczyszczenie gleby i wód podziemnych produktami ropopochodnymi występuje na terenach dużych baz paliw, lotnisk i poligonów wojskowych. Produkty te zanieczyszczają szkielet glebowy oraz tworzą na powierzchni wód podziemnych warstwę pływającego paliwa o grubości dochodzącej do kilku metrów.
Zanieczyszczenie środowiska gruntowo-wodnego terenów wojskowych jest spowodowane również substancjami chemicznymi takimi jak : metale ciężkie, fenole i detergenty.
Zanieczyszczenie atmosfery powoduje silne zakwaszenie gleby ( kwaśne deszcze ) oraz kumulację wielu substancji toksycznych. Z powodu zanieczyszczenia powietrza ponad 60% gleb uprawnych wymaga systematycznego nawożenia zasadowymi związkami wapnia ( tzw. wapnowanie gleb ). Na terenach rolniczych strefy podmiejskiej kumulacja zanieczyszczeń może wyeliminować hektary upraw (zwłaszcza pod rośliny takie jak sałata i kapusta, które przyswajają bardzo szybko metale ciężkie ).
Szanujmy zatem gleby. Hipokrates (377 r. p.n.e. ) powiedział "Prawidłowy rozwój człowieka, zwierzęcia i rośliny zależy od jakości gleby" .Andre Voisin (1963r.) uznał że "Cywilizacje rozwijają się i umierają razem ze swoją glebą". Prędkość samooczyszczania się gleby wynosi kilka tysięcy lat.
W Polsce użytki rolne i sady zajmują 18.740 tys. ha co stanowi ok. 60% powierzchni naszego kraju. Na jednego Polaka przypada 0,4 ha ziemi. 1975r. w Polsce zrekultywowano czyli przywrócono do rodzenia 4,5 tys. ha ziemi, a należało zrekultywować 69,4 tys. ha.
W 1995 r. powierzchnia wyłączona z użytkowania rolnego i leśnego przeznaczona na cele nierolnicze i nieleśne wynosiła ok. 23 tys. ha. Ponad 70 tys. ha gruntów zdewastowanych i zdegradowanych wymaga rekultywacji czyli przywrócenia do wydajności, do rodzenia i zagospodarowania. W 1995 r. ogółem
zrekultywowano ok.2,7 tys. ha i zagospodarowano 1,9 tys. ha gruntów ponad 90% na cele rolnicze i leśne.