Władza sądownicza

Częścią aparatu państwowego Są sądy i trybunały. Rozstrzyganie sporów na podstawie ustawy (wymiar sprawiedliwości) należy do nieza?wisłych sądów, a rozstrzyganie sporów konstytucyjnych, zarówno w sfe?rze stanowienia, jak i stosowania prawa, zostało powierzone niezawisłym trybunałom.
Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszech?nych i wojskowych w zakresie orzekania. W jego skład wchodzą: pierw?szy prezes, prezesi oraz sędziowie. Pierwszego prezesa Sądu Najwyższe?go powołuje prezydent na sześcioletnią kadencję spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższe?go. Sędziów Sądu Najwyższego powołuje także prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa a stanowisko sędziego może być powoła?ny obywatel polski, mający nieskazitelny charakter, ukończone studia prawnicze, wyróżniający się wysokim poziomem wiedzy prawniczej i doświadczeniem zawodowym. Sąd Najwyższy dzieli się na cztery izby:
- Administracyjną, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych,
-Cywilną,
- Karną,
- Wojskową.
Każda z nich nadzoruje orzecznic?two sądowe w sprawach należących do jej kompetencji.
Najważniejsze funkcje Sądu Najwyższego to:
- rozpoznawanie kasacji wnoszonych od prawomocnych orzeczeń sądów odwoławczych kończących postępowanie sądowe;
- podejmowanie uchwal mających na celu wyjaśnienie przepisów praw?nych budzących wątpliwości w praktyce;
- stwierdzanie ważności wyborów: do sejmu i senatu, na prezydenta, a tak?że prawomocności referendum ogó1nokrajowego i konstytucyjnego.
Sądami powszechnymi są sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy ape?lacyjne. Sądy powszechne rozstrzygają wszelkie sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, które nie są zastrzeżone dla innych sądów. Wszyst?kich sędziów sądów powszechnych powołuje minister sprawiedliwości. Sadami kierują prezesi podlegający ministrowi.
Postępowanie sądowe oparte jest na zasadzie instancyjności. Dzięki temu możliwe jest naprawienie wszelkich uchybień dokonywanych w sądach pierwszej instancji. Najniższą instancję stanowią sądy rejonowe, rozpatrujące wszystkie sprawy z wyjątkiem tych, które są przypisane sądom okręgowym (sąd okręgowy jest sądem pierwszej instancji np. w sprawach o zbrodnię, 0 rozwód, 0 naruszenie dóbr osobistych). Sądy okręgowe rozpoznają odwołania (apelacje) od orzeczeń sądów rejonowych. Odwalania od orzeczeń sądów okręgowych (kasacje) rozpatrują natomiast sądy apelacyjne. Kontrola w trybie kasacyjnym dokonywana jest wyłącznie pod względem zgodności z prawem i prowadzi do utrzymania lub uchyle?nia orzeczenia oraz przekazania go do ponownego rozpatrzenia. Kasacje od orzeczeń sądów apelacyjnych rozpatruje Sąd Najwyższy.
Postępowanie przed sądami toczy się na zasadzie równości stron, z za?pewnieniem stronom prawa do obrony, a takie odwołania się (apelacji) do sądu wyższej instancji. Sędziowie są w sprawowaniu swojego urzędu niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji RP oraz ustawom. Gwarancje niezawisłości sędziowskiej to:
- nieusuwalność - sędzia może być usunięty ze swojego stanowiska jedy?nie na podstawie orzeczenia sądu;
- immunitet sędziowski - sędzia nie może być zatrzymany ani pociągnię?ty do odpowiedzialności karnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscy?plinarnego;
- niepołączalność - zakaz łączenia stanowiska sędziego ze sprawowa?niem mandatu posła lub senatora;
- apolityczność - sędzia nie może być członkiem partii politycznej i związku zawodowego.
Sąd lustracyjny zastał utworzony na podstawie ustawy z 11 kwietnia 1997 roku 0 ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa, bądź tez współpracy z nimi w latach 1944-1990 os6b pełniących funkcje publiczne (tzw. ustawa lustracyjna). Sąd ten stanowi organ Sądu Apelacyjnego w Warszawie. Obowiązek złażenia oświadczeń dotyczących pracy lub współpracy ze służbami bezpieczeństwa mają osoby uro?dzone przed 1972 rokiem, kandydujące na prezydenta, posłów, senato?rów, osoby desygnowane na stanowisko prezesa Rady Ministrów, kandy?daci na kierownicze stanowiska państwowe. Lustracja bada prawdziwość oświadczenia, a nie fakt współpracy z organami bezpieczeństwa.
W procesie lustracyjnym szczególną rolę odgrywa rzecznik interesu publicznego. Do zadań rzecznika należy analiza oświadczeń wpływających do sadu lustracyjnego, zbieranie informacji niezbędnych do sprawdzenia oświadczeń, składanie wniosków do tego sądu 0 wszczęcie postępowania lustracyjnego w razie wątpliwości co do prawdziwości oświadczenia. Postępowanie lustracyjne wszczyna się na wniosek rzecznika lub jego zastępcy. Od orzeczenia sądu można się odwołać.
Sądownictwo administracyjne zostało reaktywowane w Polsce w 1980 roku na mocy ustawy 0 Naczelnym sądzie Administracyjnym (NSA). NSA sprawuje wymiar sprawiedliwości przez sądową kontrolę działalności administracji publicznej. Kontrola ta obejmuje również orzekanie 0 zgodności z ustawami uchwał organów samorządu teryto?rialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji Rządowej. Do zadań SA należy rozstrzyganie spraw spornych między oby?watelem a organem administracji, który podjął decyzję odmawiającą mu pewnego uprawnienia lub nakładającą nam określony obowiązek praw?ny. NSA rozpatruje także spory kompetencyjne między organami admi?nistracji samorządowej i administracji rządowej. Zatem każda decyzja administracyjna może być zaskarżoną do sądu administracyjnego w razie jej niezgodności z prawem.
Wymiar sprawiedliwości w silach zbrojnych należy do Sądów wojsko?wych, które organizacyjnie wchodzą w ich skład. Zgodnie z zasadą instancyjności sądy wojskowe pierwszej instancji to sądy garnizonowe, a drugiej - sądy okręgu wojskowego.
Krajowa Rada Sądownictwa została wprowadzona do polskiego sys?temu konstytucyjnego w 1989 roku i jest organem państwa stojącym na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów. W jej skład wchodzą trzy grupy członków, wybieranych na czteroletnią kadencję
- osoby wchodzące w skład Rady z urzędu: pierwszy prezes Sądu Naj?wyższego, minister sprawiedliwości, prezes NSA oraz osoba powołana przez prezydenta;
- piętnastoosobowa reprezentacja środowiska sędziowskiego;
- czterech posłów i dwóch senatorów, wybranych przez obydwie izby.
Trybunały
Trybunał Konstytucyjny w Polsce funkcjonuje od 1985 roku. W jego skład wchodzi obecnie 15 sędziów, wybieranych przez sejm na dziewię?cioletnią kadencję obowiązuje zakaz reelekcji) sposr6d os6b wyr6inia?jqcych się wiedzą prawniczą. Prezesa i wiceprezesa powołuje prezydent. Sędziowie Trybunału są niezawiśli.
Podstawową funkcją Trybunału Konstytucyjnego jest orzekanie
- o konstytucyjności i legalności aktów prawnych. Funkcję tę realizuje on w następujących formach:
- orzeka o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją;
- orzeka 0 zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi;
- orzeka 0 zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne or?gany państwowe z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynaro?dowymi i ustawami;
- orzeka w sprawach skarg konstytucyjnych;
- orzeka w sprawach sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi
organ amii państwa;
- orzeka 0 zgodności z konstytucją celów oraz działalności partii poli?tycznych.
Każdy, kto uznał, że naruszone zostały jego prawa konstytucyjne, ma prawo wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego. Jest to skarga kon?stytucyjna. Wymaga ona rozstrzygnięcia przez Trybunał zgodności z konstytucją tej ustawy, na podstawie której orzeczono w sprawie pokrzywdzonego
Z taką skargą można wystąpić do Trybunału dopiero po wyczerpaniu postępowania we wszystkich instancjach. Można to uczynić w ciągu dwóch miesięcy od zapadnięcia prawomocnego wyroku. Skargę może sformułować jedynie adwokat lub radca prawny.
Z wnioskiem 0 kontrolę zgodności kwestionowanych aktów praw?nych z aktami wyższego rzędu mogą tez występować: prezydent, Marszalek sejmu, Marszalek senatu, prezes Rady Ministrów, minimum 50 po?słów bądź 30 senatorów, pierwszy prezes Sądu Najwyższego, prezes NSA, prokurator generalny, prezes Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich.
Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są ostateczne. Jeżeli orzek?nie on 0 wadliwości zakwestionowanego aktu prawnego, to akt ten prze?staje obowiązywać.
Trybunał Stanu orzeka w sprawach uchybień popełnianych przez przedstawicieli władzy w trakcie jej sprawowania. Obecnie instytucja ta działa w Stanach Zjednoczonych. W Europie zaś 0 odpowiedzialności konstytucyjnej orzeka na ogol specjalny sąd na wniosek parlamentu.
Takie tez rozwiązanie przyjmowano w konstytucjach polskich, poczynając od Konstytucji 3 maja. Tylko w okresie powojennym negowano instytucję odpowiedzialności konstytucyjnej. Współcześnie w Polsce Trybunał Stanu przywrócono w niekompletnej postaci w 1982 roku, a znacznie zreformowano w latach 1989-1992.
Trybunał Stanu jest instytucją sądowniczą powołaną do orzekania o odpowiedzialności osób zajmujących najważniejsze stanowiska państwowe. Jako oskarżeni mogą przed nim stanąć:
- prezydent - za czyn naruszający konstytucję i ustawy oraz za przestępstwo pospolite;
- prezes i członkowie Rady Ministrów - za naruszenie konstytucji i ustaw oraz za przestępstwo, ale popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem;
- prezes narodowego Banku Polskiego, prezes Najwyższej Izby Kontro?li oraz członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji ? wyłącznie za naruszenie konstytucji i ustaw;
- posłowie i senatorowie - za naruszenie zakazu prowadzenia działalność i gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku skarbu państwa lub samorządu terytorialnego.
Zasadniczą formą odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu jest odpowiedzialność konstytucyjna, dotycząca naruszenia konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem. Ten rodzaj czynu nazy?wany jest deliktem konstytucyjnym. Za delikty konstytucyjne Trybunał może orzec: utratę czynnego i biernego prawa wyborczego na okres do 10 lat, zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk w organach państwo?wych i społecznych, utratę orderów i odznaczeń.