Zlodowacenie (glacjał), to okres znacznego powiększenia zasięgu lądolodów na Ziemi. W czasie zlodowacenia lądolody pokrywały znaczne obszary kontynentów, wielkie zlodowacenia występowały w prekambrze, karbonie i permie oraz w czwartorzędzie. Ukształtowanie powierzchni Polski zależy od dwóch zasadniczych czynników: . czynników endogenicznych: - alpejskie ruchy górotwórcze, które miały wpływ m.in. na: utworzenie Karpat, powstanie zapadliska przedkarpackiego, nierównomierne Wydźwignięcie Sudetów. . czynników egzogenicznych: - niszczenie struktur geologicznych przez procesy erozyjne (mocniejsze niszczenie skał mniej odpornych na erozję) - akumulacja materiałów polodowcowych w plejstocenie (np. gliny, piaski, lessy, eratyki) - działalność morza oraz akumulacyjna działalność wiatru i rzek na wybrzeżu morskim. Polska jest krajem nizinnym, obszary poniżej 300 m n.p.m. stanowią 91,3% powierzchni, średnia wysokość 173 m n.p.m. Najwyższym punktem są Rysy w Tatrach Wysokich - 2499 m n.p.m., najniżej położonym punktem jest teren wsi Raczki Elbląskie -1,8 m p.p.m., a powierzchnia Polski jest nachylona z południa na północny-zachód. Na obszarze Polski występują cztery podstawowe, główne strefy morfogenetyczne: młode góry Karpaty z kotlinami podgórskimi (Podkarpacie Pn.), stare góry Sudety z wyżynami: Śląsko-Krakowską, Małopolską (z Górami Świętokrzyskimi), Lubelsko-Lwowską (z Roztoczem), staroglacjalne obszary Nizin Środkowopolskich i Sasko-Łużyckich (z Wysoczyznami Podlasko-Białoruskimi i Polesiem) oraz młodoglacjalne obszary pobrzeży i pojezierzy Południowobałtyckich i Wschodniobałtyckich. Zlodowacenie pozostawiło różnorodne formy na terenie Polski, które najlepiej zachowały się w strefie rzeźby młodoglacjalnej. Formy te dzielimy ze względu na ich powstanie, czyli na - formy powstałe przed czołem lądolodu (moreny czołowe, sandry, pradoliny), - formy powstałe na terenie objętym lądolodem (moreny denne, drumliny, ozy, kemy, zagłębienia wytopiskowe), - formy powstałe przez działalność lodowców górskich (kotły lodowcowe, doliny U-kształtne, wygłady lodowcowe, wały moren czołowych i bocznych), - formy utworzone w warunkach klimatu peryglacjalnego (pokrywy lessowe, wydmy i niecki deflacyjne). Do charakterystycznych form krajobrazu polodowcowego na Niżu Polskim powstałych przed czołem lądolodu należą moreny czołowe. Są to ciągi pagórków i wzgórz o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów, które powstały wzdłuż czoła lądolodu w czasie jego dłuższego postoju. Tworzyły się one najczęściej w wyniku intensywnej akumulacji glin zwałowych oraz głazów, żwirów i piasków bezpośrednio przy krawędzi lądolodu - moreny czołowe akumulacyjne. Niektóre moreny czołowe ukształtowały się wskutek wyciśnięcia lub pchnięcia osadów przez czoło lądolodu - moreny czołowe spiętrzone. Wzgórza moren czołowych tworzą największe i najwyższe wzniesienia na Niżu Polskim (np. Wieżyca, Dylewska Góra, Szeskie Wzgórza). Wypływające spod lądolodu i spływające z jego powierzchni wody roztopowe akumulowały na przedpolu moren czołowych materiał żwirowo-piaszczysty, tworząc sandry. U wylotu bram lodowcowych powstawały stożki sandrowe, które w miarę oddalania się od czoła lądolodu zrastały się ze sobą. tworząc rozlegle i płaskie równiny sandrowe. Do bardziej znanych sandrów na Niżu Polskim należą m.in.: sandr tucholski, dobrzyński, kurpiowski, augustowski. W zespole form związanych z lądolodami skandynawskimi, uwzględnić należy również typowe dla krajobrazu Niżu Polskiego pradoliny. Są to szerokie doliny o płaskim dnie, biegnące mniej więcej równolegle do krawędzi lądolodu. Zbierały one wody roztopowe spływające równinami sandrowymi z północy oraz wody rzeczne dopływające z południa. Wody te, jako szerokie rzeki płynęły ku zachodowi, tworząc wielkie doliny. Do największych takich dolin należą Pradolina Warszawsko - Berlińska i Pradolina Toruńsko - Eberswaldzka. Do form powstałych pod lądolodem zaliczamy m.in. faliste równiny moreny dennej, które powstały w wyniku osadzania materiału niesionego przez lądolód (akumulacji gliny zwałowej ). Na obszarze objętym zlodowaceniem Wisły spotkać można specyficznie wykształcony krajobraz polodowcowy, składający się z niewysokich, owalnych pagórków i wzgórz, wydłużonych zgodnie z kierunkiem ruchu lądolodu, zwanych drumlinami. Występują one w skupieniach, tworząc niewielkie zespoły lub duże pola drumlinowe m.in. między Stargardem Szczecińskim a Nowogardem, w okolicy Gniewu, na Wysoczyźnie Elbląskiej oraz na Pojezierzu Dobrzyńskim (w okolicach Zbójna). Zbudowane są z gliny zwałowej lub osadów wodnolodowcowych pokrytych cienką powłoką gliny zwałowej. Drumliny tworzyły się pod lądolodem głównie w wyniku erozji glacjalnej starszych osadów lodowcowych i akumulacji gliny zwałowej. Podczas wycofywania się lądolodu jego brzeżne części często traciły kontakt z lodem aktywnym (ruchomym) i podlegały stagnacji. Takie płaty stagnujących mas lodowych topniały powoli, a w istniejących w nich tunelach i szczelinach krążyły wody roztopowe, osadzając utwory wodnolodowcowe. Po wytopieniu się stagnującego lodu na miejscu wypełnionych osadami tuneli i szczelin lodowych powstały wałowe lub pagórkowate wzniesienia, zbudowane z materiału warstwowanego i w taki właśnie sposób wytworzyły się ozy (czyli pagórki w kształcie długich, falistych wałów lub ciągi wzgórz niejednokrotnie o długości sięgającej od kilku do kilkunastu kilometrów, zbudowane z piasków i żwirów, osadzonych przez wody płynące w tunelach lodowych, np. oz bukowsko-mosiński na południe od Poznania) i kemy (są to przeważnie okrągławe lub wydłużone pagórki i wzgórza o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów, zbudowane ze żwirów, piasków i mułków osadzanych w szczelinach i rozpadlinach lodowych, najczęściej powstają przy zanikaniu lądolodów). Cechą charakterystyczną rzeźby lodowcowej, która tworzyła się w stagnującym lodzie, a także niektórych obszarów sandrowych (tzw. "dziurawych sandrów"). jest występowanie licznych zagłębień wytopiskowych (wytopisk). Powstały one w wyniku wytopienia się zagrzebanych w osadach lodowcowych brył lodowych. Istniejące w nich jeziora noszą nazwę jezior wytopiskowych, które w przypadku kolistego kształtu i stosunkowo dużej głębokości są dość powszechnie nazywane oczkami polodowcowymi lub jeziornymi. W czasie, kiedy na północną i środkową Polskę nasuwały się lądolody skandynawskie, w Tatrach i Karkonoszach rozwijały się lodowce górskie. Efektem ich działalności są charakterystyczne dla zlodowacenia górskiego formy polodowcowe, w tym m.in.: kotły lodowcowe, przeważnie wypełnione wodami jezior (np. Czarny Staw w Tatrach), szerokie doliny U-kształtne (np. Dolina Rybiego Potoku w Tatrach), wygłady lodowcowe (w Dolinie Pięciu Stawów Polskich w Tatrach), wały moren bocznych i czołowych. Formy utworzone w warunkach klimatu peryglacjalnego miały następujący przebieg. Wraz z narastaniem czasz lądolodów na ich przedpolu rozwijała się rozległa strefa peryglacjalna (o szerokości do ok. l tys. km), w której panował klimat subarktyczny. Zimny klimat peryglacjalny byt przyczyną intensywnego wietrzenia mrozowego skał i wzmożonych procesów denudacyjnych, które zachodziły w warunkach zamarzniętego podłoża - wieloletniej zmarzliny. Latem powierzchniowa warstwa zmarzliny rozmarzała, tworząc tzw. warstwę czynną. W warunkach pełzania całej warstwy czynnej, na obszarze poza zasięgiem zlodowacenia Wisły zniszczeniu i złagodzeniu uległy formy polodowcowe i fluwialne. Zniknęły zagłębienia bezodpływowe na powierzchni moreny dennej, a wzgórza moren czołowych, kemów i ozów zachowały się w formach szczątkowych. W warunkach peryglacjalnych dużą rolę odgrywała też działalność wiatru. Wiejące od czoła lądolodu wiatry wywiewały drobne cząstki z osadów wodnolodowcowych oraz glin zwałowych i akumulowały je w południowej części kraju w postaci pokryw lessowych. Less jest osadem pylastym, składającym się z ziaren o wielkości od 0.05 do 0.01 mm. Jest to przeważnie pył kwarcowy, zawierający znaczną domieszkę węglanu wapnia. Less osadził się na Wyżynie Lubelskiej, w obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, w Niecce Nidziańskiej oraz na Nizinie Śląskiej. Miąższość pokładów lessu sięga miejscami nawet do 30 m. U schyłku ostatniego zlodowacenia w wyniku akumulacyjnej działalności wiatru powstały wydmy śródlądowe. Występują one przede wszystkim na piaszczystych terenach pradolin (np. kotliny dolinne: Gorzowska, Toruńska, Warszawska) i rozległych równinach sandrowych (np. sandr tucholski) w postaci najczęściej wydm parabolicznych i prostych oraz nieregularnych pagórków.
Poniższy opis przedstawia początek formowania lądolodu, a także każdego lodowca. Poszczególne fazy można opisać następująco: * wskutek panujących warunków klimatycznych śnieg nie topi się całkowicie i ulega nagromadzeniu, a pod ciężarem warstw górnych warstwy dolne ulegają sprasowaniu do postaci firnu, by w końcu stać się lodem firnowym, * gdy miąższość pokrywy lodowej zbliża się do 50 metrów, lodowiec zaczyna się rozszerzać na boki ("postępować"), * jeśli zimny klimat się utrzymuje, miąższość warstw sprasowanego lodu rośnie, a lodowiec rozszerza się promieniście lub bocznie na zewnątrz od miejsca o najwyższym ciśnieniu, * ciężar nagromadzonych mas lodu może też powodować ślizganie się lodowca po podłożu. W krajobrazie ukształtowanym przez lądolód wyróżnia się: - morenę denną - grubą warstwę materiału skalnego transportowanego i osadzanego przez lodowiec, składającego się z głazów, żwiru, piasku i gliny. - morenę czołową - podłużne pasy wzniesień "uwalniane" i gromadzone podczas przesuwania się topniejącego czoła lądolodu. - jeziora morenowe - jeziora powstałe w zagłębieniach moreny dennej i czołowej. - sandry - rozległe tereny utworzone ze żwiru i piasku osadzone przez wody lodowcowego po obu stronach pradoliny, w Polsce występują np. w Borach Tucholskich. - pradoliny - szerokie doliny utworzona w czasie dłuższego postoju lądolodu; płynęły nią wody z topnienia lodu. - less - żółtą skałę osadową, z której powstały żyzne gleby(czarnoziemy); w Polsce występuje np. na Wyżynie Lubelskiej. - rynny - długie i wąskie zagłębienia terenu powstałe na skutek przesuwania się lodowca. - jeziora rynnowe - jeziora powstałe w rynnach po stopnieniu lądolodu. Działalność akumulacyjna * morena czołowa - powstaje w trakcie postoju lądolodu i tworzy równoległe do czoła lodowca pasy wzniesień * morena denna - powstaje pod lodowcem, pozostawia po sobie falistą równinę zbudowaną z glin, piasków i żwirów * sandry - piaszczysto-żwirowe stożki napływowe tworzące rozległe równiny * jezioro morenowe - zagłębienia międzymorenowe wypełnione wodą * kemy i ozy - wzniesienia związane z działalnością wód podlodowcowych * eratyki lub głazy narzutowe - duże skały naniesione przez lodowiec rozbite wzdłuż równych płaszczyzn na części w wyniku erozji, w większości są to granity czerwone (rapakiwi).
