Ochrona dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego - konspekt lekcji

KONSPEKT LEKCJI

Data - 29.04.2019
Klasa - 2 c
Czas trwania - 45 min
Przedmiot - Przysposobienie obronne
Temat zajęć - Ochrona dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego
Cel zajęć - Uświadomcie jak ważna jest ochrona narodowych dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego.
Przebieg lekcji
Sprawdzenie wiadomości ucznia z poprzednich zajęć Odpowiedz ustna
Uwagi wstępne Rozdanie uczniom kartek z wizerunkiem symbolizującym dobro kulturalne

Czym są dobra kultury?

Jednym z najbardziej znaczących czynników narodowotwórczych jest kultura. Ogromne znaczenie dla integracji narodowej posiadają dobra kultury. W rozumieniu konwencji haskiej dobra kultury to przede wszystkim: dobra ruchome lub nieruchome, które mają wielką wagę dla dziedzictwa kulturalnego narodu, np. zabytki architektury, sztuki lub historii, stanowiska archeologiczne, zespoły budowlane mające znaczenie historyczne lub artystyczne, dzieła sztuki, rękopisy, książki i inne przedmioty o znaczeniu artystycznym, historycznym lub archeologicznym, a także zbiory naukowe i poważne zbiory książek, archiwaliów lub reprodukcji wyżej wymienionych dóbr kultury; gmachy, których zasadniczym przeznaczeniem jest przechowywanie lub wystawianie dóbr kulturalnych ruchomych, np. muzea, wielkie biblioteki, składnice archiwalne, jak również schrony mające na celu przechowywanie na wypadek wojny dóbr kulturalnych ruchomych; ośrodki obejmujące znaczną liczbę dóbr kultury, zwane „ośrodkami zabytkowymi”Podstawą prawną w zakresie międzynarodowej ochrony dóbr kultury jest konwencja O ochronie dóbr Kultury w razie konfliktu zbrojnego podpisana 14 maja w Hadze.

Ochrona i zabezpieczenia dóbr kultury

Zarządzenie Ministra Kultury i Sztuki przewiduje, że ochronę ruchomych dóbr kultury można zrealizować czterema metodami, tj. przez ukrycie przedmiotów w budowlach ochronnych w obrębie danej jednostki organizacyjnej, rozśrodkowanie zasobów do wytypowanych schronów w obrębie miejscowości dotychczasowego eksponowania, ewakuację zbiorów do wytypowanych ukryć, jeżeli w rejonie ich dotychczasowego miejsca przechowywania nie ma właściwych warunków zabezpieczenia, i wreszcie wywiezienie najcenniejszych zasobów za granicę. [...] Miejsca przechowywania zbiorów mogą stanowić pomieszczenia zaadaptowane do tych celów, bądź specjalne budowle ochronne. Rozporządzenie w sprawie obrony cywilnej przewiduje, że budowle ochronne przygotowuje się nie tylko dla zapewnienia zbiorowej ochrony ludności przed środkami rażeni ale również z przeznaczeniem na ukrycie w nich i zabezpieczenie przed zniszczeniem ruchomych dóbr kultury ( 11 ust. 2). Schrony przeznaczone na zabezpieczenie zabytków mogą być projektowane i przygotowywane jako budowle wolno stojące, bądź mogą stanowić integralną część nowo wznoszonych, rozbudowywanych i przebudowywanych obiektów” Ochronie na wypadek zagrożenia bezpieczeństwa państwa i konfliktu zbrojnego podlegają dobra kultury objęte konwencją haską oraz podstawowa dokumentacja tychże dóbr kultury: a) dokumentacja zabytków;b) dokumentacja muzealiów;c) dokumentacja bibliotek.Nieruchome dobra kultury mają mieć zapewnioną ochronę poprzez wykonanie odpowiednich prac ewidencyjno-dokumentacyjnych i techniczno-inżynierskich. Ochrona ruchomych dóbr kultury powinna polegać na ich ukryciu oraz zabezpieczeniu przed zniszczeniem.

Konwencja haska

Zniszczenia II wojny światowej unaoczniły światu konieczność podjęcia kompleksowych działań, mających na celu ochronę dóbr kultury. Zaowocowało to podpisaniem 14 maja 1954 r. konwencji haskiej (Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego). Na konferencji w Hadze ustalono również nowy specjalny znak na oznaczenie dóbr kultury podlegających ochronie na wypadek wojny, który był zresztą projektem jednego z polskich delegatów na konferencję – Jana Zachwatowicza. Dzięki konwencji powołano również Międzynarodowy Rejestr Dóbr Kulturalnych Objętych Ochroną Specjalną, do którego członkowie konwencji mają prawo wpisywać nieruchome dobra kultury oraz miejsca przechowywania ruchomych dóbr kultury (schrony). Konwencję podpisało wówczas 86 państw. Zobowiązania opieki i poszanowania dóbr kultury przyjęte przez strony „mogą być uchylone w takim jedynie wypadku, gdy uchylenia wymaga w sposób kategoryczny konieczność wojskowa” (art. 4, pkt 2 konwencji). Konwencja ustalała również zasady ochrony dóbr kultury na wypadek okupacji obcego kraju (art. 5). Konwencja wreszcie dopuściła na pewnych warunkach nietykalność dóbr kulturalnych w „ograniczonej ilości schronów przeznaczonych do przechowywania dóbr kulturalnych ruchomych”, zajęła się również transportem pod ochroną specjalną (art. 8 i 13). Konwencja uzupełniła konwencje haskie z 29 lipca 1899 r. i z 18 października 1907 r. dotyczące praw i zwyczajów wojny lądowej i morskiej oraz Pakt Waszyngtoński z 15 kwietnia 1935 r., tzw. Pakt Roericha o ochronie instytucji artystycznych, naukowych i zabytków historycznych. Konwencję haską z 1954 r. uzupełnił Regulamin Wykonawczy, który wprowadził Międzynarodowe Listy Osobistości nadających się do sprawowania funkcji Komisarza Generalnego do Spraw Dóbr Kulturalnych, spośród których w przypadku konfliktu za obopólną zgodą stron zostanie wybrany komisarz, mający prawo wobec tych stron do podjęcia wszystkich przewidzianych przez konwencję kroków, jakie uzna za pożyteczne dla wykonania konwencji. Regulamin powołał również Międzynarodowy Rejestr Dóbr Kulturalnych Objętych Ochroną Specjalną. Konwencję haska uzupełnił wreszcie protokół z tegoż 14 maja 1954 r., w którym strony zobowiązały się do zapobiegania wywożeniu z terytoriów przez siebie okupowanych – w czasie konfliktu zbrojnego – dóbr kultury, oraz do zwrotu po zakończeniu konfliktu zbrojnego dóbr państwu, z którego pochodziły.

Dziedzictwo kulturowe

Państwa-członkowie EWG dnia 19 grudnia 1954 r. podpisały Europejski Układ Kulturalny, zobowiązując się do traktowania każdego przedmiotu o wartości kulturowej jako części wspólnego dziedzictwa europejskiego i do zabezpieczenia go przed zniszczeniem. Kolejnym dokumentem prawa międzynarodowego w zakresie ochrony dóbr kultury stała się Konwencja o ochronie światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego podpisana w Paryżu 16 listopada 1972 r. Wprowadziła ona do prawa międzynarodowego określenia: dziedzictwo kulturalne i dziedzictwo naturalne. W myśl konwencji definicja dziedzictwa kulturowego stwierdza, iż w jego skład wchodzą: zabytki, dzieła architektury, dzieła monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, groty i zgrupowania tych elementów, mające wyjątkową powszechną w świadomości wartość z punktu widzenia historii, sztuki oraz nauki danego narodu (kraju) lub z punktu widzenia międzynarodowego; zespoły budowli oddzielnych lub tworzących pewną całość, które ze względu na swą architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki; miejsca zabytkowe: dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również strefy, a także stanowiska archeologiczne, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego

Zagrożenia dóbr kultury

Jednym z wielu zagrożeń, na jakie narażone są dobra kultury, jest ich uszkodzenie, zniszczenie lub utrata, będące skutkiem działań zbrojnych. Historia ludzkości to między innymi historia konfliktów zbrojnych, a z nimi nieodłącznie wiążą się tragiczne losy dóbr kultury. Rekwizycje, kontrybucje, celowe niszczenie, kradzieże dokonywane zarówno przez szeregowych żołnierzy, jak i ich przełożonych, czy wreszcie metodyczna i w pełni zorganizowana grabież – to tylko część niebezpieczeństw, na jakie są narażone dobra kultury w czasie wojen. Druga wojna światowa pokazała, do jakiego stopnia organizacji można posunąć grabież dzieł sztuki na terenach podbitych. Dla Hitlera rabowali specjalni wysłannicy, a dygnitarze hitlerowscy nie pozostawali w tyle. Marzeniem Hitlera było utworzenie specjalnego muzeum w jego rodzinnym Linzu, dla którego kazał rabować tysiące dzieł sztuki z okupowanych państw Europy. Szczególnie brutalna grabież oraz celowe dzieło niszczenia dotknęły polskie dobra kultury. Przykład Zamku Królewskiego w Warszawie jest chyba najbardziej znany. „Już 10 października 1939 r. generalny gubernator Hans Frank przybył na Zamek w towarzystwie współpracowników dając im sygnał do rabunku i dewastacji. Zjawili się również na Zamku dwaj hitlerowscy historycy sztuki i współorganizatorzy łupienia zabytków polskich, prof. Dagobert Frey i dr Kai Mhlmann, wskazujący cenniejsze elementy wyposażenia, które należało z Zamku wywieźć, m.in. kominki, boazerie i inne części wyposażenia architektonicznego. Decyzja o całkowitym zniszczeniu Zamku zapadła bowiem już wówczas”

Zagrożenia dóbr kultury we współczesnym świecie

W licznych konfliktach zbrojnych, które miały miejsce na świecie od zakończenia II wojny światowej w 1945 r., nawet w tych, które dotknęły świat już po podpisaniu w 1954 r. konwencji haskiej, jej postanowienia często niestety nie tylko, że nie były przestrzegane, ale literę konwencji wręcz jawnie łamano. Dotyczy to praktycznie wszystkich konfliktów zbrojnych drugiej połowy XX w., a więc zarówno wojny w Korei w l. 1950-1953, jak i konfliktu w Wietnamie w l. 1961-1975, jak wreszcie również wojen na Bliskim Wschodzie: wojny sześciodniowej w 1967 r. czy wojny Jom Kippur w 1973 r., a także wojny w byłej Jugosławii w latach 1991-1995. Konflikt w byłej Jugosławii był szczególnie dramatyczny i krwawy. W 1990 r. Jugosławia była państwem, którego ludność posługiwała się dwoma alfabetami, Jugosławię zamieszkiwało pięć narodowości, wyznających cztery religie. Okrucieństwo konfliktu jugosłowiańskiego z jego czystkami etnicznymi i zbrodniami wojennymi nie ominęło również dóbr kultury, będących dorobkiem poszczególnych narodów jugosłowiańskich. Dobra te stanowiły, i stanowią nadal, powód do dumy Słoweńców, Chorwatów, Serbów, Bośniaków i Macedończyków, dlatego też były przez strony konfliktu z premedytacją dewastowane i niszczone. Dewastacja ta była konsekwencją czystek etnicznych – zacierano charakter etniczno-kulturowy danej ziemi, jeżeli ten charakter był zdominowany przez pierwiastek narodowo-kulturowy drugiej stron. Serbowie niszczyli więc „chorwackość” spornych obszarów i odwrotnie – Chorwaci zacierali „serbskość” danego terenu. Jak stwierdziła chorwacka ekspert Zofia Mavar, „Ze szczególną zaciekłością atakujący niszczył obiekty sakralne i kościoły, kaplice, plebanie, klasztory i cmentarze katolickie, a nawet krzyże przydrożne, ponieważ stanowią one oczywiste symbole tożsamości kulturowej narodu chorwackiego. Te obiekty stawały się jako pierwsze celami napadów. Na początku agresji celowano do nich nawet spoza granic Chorwacji, a później z jej terenów okupowanych (jedną z pierwszych ofiar była tu wieża kościelna we wsi Sava, wschodnia Slawonia, często pokazywana w programach CNN). W czasie bezpośrednich walk, zwłaszcza podczas okupacji wielkiej części terytorium Chorwacji, podejmowano celowe operacje niszczenia i rabunków, od których nie oszczędzano nawet cmentarzy. Kościoły katolickie, gdziekolwiek by się znajdowały, były obrzucane granatami, palone bądź wysadzane materiałami wybuchowymi (np. Peruić, Aseria, Kula Atlagić). W wielu przypadkach kościoły wraz z cmentarzami zostały tak starannie zniszczone, że nie pozostało po nich nawet śladu (np. Smilić, Benkovac). Straty są ogromne i nieodwracalne i jasno świadczą o motywach oraz strategii agresora”. Głośne w świecie stało się również serbskie bombardowanie chorwackiego Dubrownika podczas konfliktu jugosłowiańskiego. Nie trzeba tutaj dodawać, iż Dubrownik znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. „W opracowanym przez UNESCO raporcie o zniszczeniach Dubrownika w czasie ataków na miasto w r. 1991 i 1992 szczegółowo opisano zniszczenia, jakim uległo 38 zabytkowych budowli (pałaców, obiektów sakralnych, domów) oraz wiele innych zabytkowych budowli miasta określanego przez wiele lat jako perła Adriatyku”. Sam miałem przyjemność przebywać w Dubrowniku w 1997 r. i oglądać widoczne wciąż wówczas ślady ostrzeliwania miasta. Nie tylko konflikty międzynarodowe stanowią zagrożenie dla dóbr kultury na przełomie XX i XXI wieku - stają się nimi również ataki terrorystyczne, bądź akty celowego niszczenia, np. przez fundamentalistów islamskich, jak to miało miejsce w przypadku słynnych posągów Buddy w Banjan w Afganistanie w 2001 r. Celową politykę niszczenia dziedzictwa narodowego prowadziły również niektóre dyktatury – najbardziej jaskrawym przykładem była dewastacja zespołu Angkor w Kambodży, prowadzona przez reżim Czerwonych Khmerów w l. 1975-1979. W trakcie walk z sąsiednim Wietnamem zniszczono zespół świątyń Preah Vihear w górach Dangrek blisko granicy z Tajlandią. Również inne konflikty lat 90-tych nie obyły się bez łamania konwencji haskiej. W czasie okupacji Kuwejtu przez Irak w 1990 r. Irakijczycy wywieźli większość zbiorów Muzeum Sztuki w Kuwait City. Dobra kultury narażone są oczywiście również na inne niż konflikty zbrojne zagrożenia. Są nimi klęski żywiołowe, akty wandalizmu czy kradzieże. II wojna światowa, która okazała się prawdziwą katastrofą zwłaszcza dla europejskiego dziedzictwa kulturowego i która w efekcie doprowadziła do podpisania dokumentu tej rangi, jakim jest konwencja haska, unaoczniła jednak światu, że konflikty zbrojne stanowią jedno z fundamentalnych zagrożeń dla światowego dziedzictwa. Konwencja haska jest niezbędna, nie można niestety jednak stwierdzić, by konwencja w zadowalający sposób doprowadziła do wyraźnie lepszej ochrony dóbr kultury na czas wojny – w konfliktach 2 połowy XX wieku. Konwencja ta była niestety nieustannie łamana. Dokument ten zakłada również wysoką „kulturę” stron walczących. Słabe strony konwencji uwidoczniły się podczas konfliktu w byłej Jugosławii – bowiem nie przewiduje ona rozwiązań mających chronić dobra kultury w przypadku zagrożeń wewnętrznych (wojny domowe).

Dlaczego warto poruszać temat dóbr kultury?

Dla ochrony dóbr kultury konieczne jest dalsze pogłębienie współpracy międzynarodowej, światowego dziedzictwa, niezbędne jest także położenie większego nacisku na edukację młodzieży i szerokie uświadomienie społeczeństw o zagrożeniach płynących dla naszego światowego dorobku. Wydaje się to wszystko jednak niemożliwe bez zwiększenia ogólnego poziomu tolerancji, współpracy i zrozumienia pomiędzy ludźmi różnych ras, religii, kultur i narodowości. W obliczu nowej wojny w Iraku (marzec 2003 r.) świat stoi niestety wciąż przed wielkim realnym zagrożeniem istniejącym dla jego dziedzictwa kulturowego.

Znaki rozpoznawcze dóbr kultury podlegających ochronie

Znakiem rozpoznawczym według konwekcji O ochronie dóbr kultury, jest pięcioboczna tarcza skierowana ostrzem w dół, podzielona wzdłuż przekątnych na cztery pola, dwa błękitne i dwa białe. Znaku używa się pojedynczo bądź w układzie potrójnym ( z jedna tarcza u dołu). Pojedynczy znak rozpoznawczy może być używany do identyfikacji dóbr kultury nie korzystających z ochrony specjalnej, osób sprawujących czynności kontrolne, personelu przydzielonego do ochrony dóbr kultury oraz kart tożsamościowych określonych w Regulaminie wykonawczym, który stanowi integralną część konwekcji. Znak rozpoznawczy u kładzie potrójnym (trójkątnym) może być stosowany do identyfikacji dóbr kultury nieruchomych korzystających z ochrony specjalnej, transportu dóbr kultury w warunkach określonych w Regulaminie wykonawczym.Międzynarodowe rozpoznawcze znaki dóbr kultury w układzie pojedynczym i potrójnym

Zakończenie zajęć
Czas na pytania uczniów