za pomocą przykładów uzasadnij stwierdzenie inżyneria genetyczna to szansa i zagrożenie dla ludzkości. Referat

1. KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA 1.1. Inżynieria genetyczna i jej cele Termin inżynieria genetyczna to celowa ingerencja w organizm, która polega na wprowadzeniu do genomu (2) żywego organizmu nowych informacji genetycznych, czyli przenoszeniu genów z jednego organizmu do innego, bądź na zmodyfikowaniu genomu poprzez izolowanie lub eliminację kodu genetycznego (3). W wyniku tego typu zabiegów organizm ulega modyfikacji, przybierając cechy zgodne z oczekiwaniami; zmianom ulegają właściwości fizyczne (np.: rozmiar, masa, wygląd, kolor, itp.) lub fizjologiczne (np.: procesów wzrostu i starzenia się, odporności, itp.). Dotychczas najszersze pole zastosowania osiągnęła inżynieria genetyczna na polu produkcji żywności: wiele odmian zbóż i innych roślin spożywczych w wyniku zmian genetycznych uzyskało odporność na choroby, oraz zwiększyło wydajność plonów. Inżynieria genetyczna umożliwiła dotychczas wytworzenie wielu substancji chemicznych w postaci np. szczepionek i innych preparatów stosowanych w hodowli zwierząt i przetwórstwie spożywczym (4). Szczególnym polem zainteresowania inżynierii genetycznej jest jednak medycyna; tutaj też budzi ona najwięcej kontrowersji z powodu przedmiotu swoich badań i zabiegów, których jest człowiek. W medycynie inżynieria genetyczna ułatwia przeprowadzanie diagnozy, dzięki której można wykrywać w wczesnym stadium uszkodzenia i inne wady występujące u dziecka w stadium prenatalnym. Znaczący postęp dokonano również w rozwiązywaniu problemów samej bezpłodności, głównie poprzez zapłodnienie pozaustrojowe (in vitro) (5). Konstruowane są szczepy bakterii produkujących cenne substancje białkowe, głównie hormony, co znacznie obniżyło koszty wytwarzania np. insuliny, którą regularnie musi przyjmować na świecie kilkadziesiąt milionów ludzi (6). Trwają prace nad rozwojem metody wprowadzania nowych genów do ludzkich zarodków, co pozwoliłoby korygowanie wad genetycznych występujących w danej rodzinie, aby uwolnić od nich kolejne pokolenia (7). To tylko kilka najważniejszych, spośród wielu przykładów zastosowania inżynierii genetycznej w różnych, najważniejszych dla człowieka dziedzinach życia. 1.2. Klonowanie terapeutyczne i reprodukcyjne Klonowanie to zjawisko występujące dosyć często w przyrodzie (8); klony to grupa składająca przynajmniej z dwóch osobników lub komórek, które są identyczne pod względem genetycznym, czyli mają takie same geny; klonowanie zaś jest procesem prowadzącym do ich powstania (9). Etykę interesują jednak nie procesy zachodzące w przyrodzie, ani nawet "sztuczne" klonowanie roślin, ale przeprowadzane przez człowieka próby klonowania ssaków, w tym także człowieka (10). To sztuczne klonowanie polega na zastąpieniu materiału genetycznego oocytu, czyli niedojrzałej jeszcze komórki jajowej, materiałem genetycznym pochodzącym z innych komórek. Mogą to być komórki zarodków, tzw. komórki pierwotne (macierzyste), komórki pochodzenia zarodkowego hodowane in vitro, komórki płodowe, a nawet komórki dorosłych osobników (11). Jest to metoda transplantacji jąder komórkowych. W medycynie rysują się dwie perspektywy zastosowania klonowania, które określane są mianem klonowania terapeutycznego i reprodukcyjnego. Pierwsze z nich ma być użyteczne w procesie leczenia chorób, które dzisiaj są poza zasięgiem dotychczas stosowanych metod, głownie w transplantologii i leczeniu bezpłodności u mężczyzn. Klonowanie reprodukcyjne - zarówno w przypadku zwierząt jak i ludzi - polegałoby na powielaniu identycznych osobników, które w wyniku doboru najlepszego materiału genetycznego stanowiłyby możliwie najlepsze okazy swojego gatunku lub przeciwnie, mogłyby zostać zmodyfikowane w taki sposób, że stanowiłyby zupełnie odmienne, niespotykane dotychczas w przyrodzie osobniki. Możliwości osiągnięcie obydwu celów zależne są od postępów naukowców, które umożliwią wyprowadzenie klonowania z fazy doświadczalnej i opracowania metody, która zapewni większą żywotność wyprodukowanym w ten sposób zarodkom. Już dzisiaj jednak wielu naukowców, lekarzy, a przede wszystkim chorych patrzy na klonowanie jako największą nadzieję medycyny. Już dzisiaj należy jednak skupiać się nie tylko na szansach, które niesie z sobą ta technika, ale również na zagrożeniach, których może być przyczyną lub tylko narzędziem. 2. SZANSE DLA MEDYCYNY 2.1. Badania prenatalne W ostatnich latach naukowcy zajmujący się genetyką skupili się na tematyce mapowania genomu ludzkiego. Rozszyfrowanie i odczytanie tej mapy otwiera medycynie nowe możliwości badania przyczyn schorzeń, szczególnie tych dziedziczonych, oraz leczenia ich w bardzo wczesnym stadium życia osoby, tzw. terapia genowa (12). Dysponowanie mapą genową człowieka umożliwi więc zapobieganiu i leczeniu wielu chorób, ponieważ dzięki informacją genetyczny lekarz może bezpośrednio badać przyczyny choroby, której źródło znajduje się w wadliwym genie. O znaczeniu tego odkrycia niech świadczy fakt, że obecnie mutacja tylko jednego genu może wywołać ponad 4 tys. chorób, a jeden procent dzieci rodzi się z potencjalną chorobą wywołaną przez mutację jednego genu (13). Nie dziwi więc optymizm dyrektora generalnego Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), który stwierdził, że "z powodu szybkiego rozwoju technicznego diagnozowania DNA może wkrótce stać się rutynową czynnością nie tylko w większych ośrodkach, lecz także w lokalnych laboratoriach, w ogólnej praktyce lekarskiej" (14). Już teraz szeroko stosowanym badaniem genetycznym jest diagnoza prenatalna. Poprzez badanie płynu owodniowego lub samego płodu pozwala ustalić, czy w organizmie płodu nie zachodzą przemiany chromosomowe, lub nie występują inne metaboliczne schorzenia genetyczne, które są przyczyną ciężkich wad rozwojowych. Diagnozę prenatalną można prowadzić także jeszcze przed poczęciem się dziecka, poprzez badanie rodziców. Jest stosowana zwłaszcza wtedy, kiedy istnieje podejrzenie wystąpienia schorzeń, które nie powodując zmian chorobowych u rodziców, mogą jednak zagrozić prawidłowemu rozwojowi płodu. Do chorób tego typu należą: toksoplazmoza, bruceloza, listeriza i inne, powodując około jednej trzeciej wszystkich przedwczesnych poronień, martwych urodzeń i innych wad rozwojowych u noworodków (15). W trakcie powstawania komórki jajowej poprzez podział redukcyjny, podwójny zestaw chromosomów obecny we wszystkich żywych komórkach, zostaje zredukowany do pojedynczego zestawu w komórce rozrodczej. Podczas podziału powstaje również ciałko polarne. Zarówno do nowopowstającej komórki jajowej jak i do ciałka polarnego przechodzi po jednym genie. Dzisiaj wiadomo, że wady genetyczne przenoszone są zwykle tylko przez jeden gen. Poddanie badaniom ciałka polarnego umożliwia więc stwierdzenie, gdzie znajduje się wadliwy gen. Eliminacja komórki jajowej z wadą genetyczną nie byłaby aborcją w ścisłym tego słowa znaczeniu, ponieważ następowałoby przed zapłodnieniem. (16). Diagnoza prenatalna umożliwia zdobycie informacji, które umożliwiają podjęcie przez rodziców odpowiedzialnej decyzji, czy podejmują potencjalne ryzyko posiadania dziecka z wadami rozwojowymi, czy też rezygnują z rodzicielstwa. W przypadku istnienia już płodu, badania prenatalne mogą być przesłanką dla dokonania aborcji, jeżeli płód jest uszkodzony i nie ma szans na jego przeżycie i prawidłowy rozwój po urodzeniu. Jeżeli jednak w wyniku badań genetycznych, diagnoza prenatalna pozwala wykluczyć wady rozwojowe dziecka, to przyczynia się do wyeliminowania podejrzeń i obaw wystąpienia schorzeń i wad rozwojowych i uspokojenia zarówno rodziców jak i lekarzy. Kiedy schorzenia lub wady okazują się stosunkowo niewielkie, to precyzja badań genetycznych umożliwia podjęcie decyzji o donoszeniu ciąży i poddaniu dziecka terapii jeszcze przed porodem. 2.2. Eliminowanie chorób dziedzicznych Inżynieria genetyczna, może w przyszłości walnie przyczynić się do wyeliminowania wielu chorób poprzez tzw. terapię genową. Tutaj określenie tej dyscypliny medycznej "inżynierią", znajduje swoje najpełniejsze uzasadnienie, ponieważ terapia genowa polega na ingerencji w substancję dziedziczną i jej zmianie poprzez manipulację na genach. Polega to na wprowadzeniu do komórek narządów nowych genów, które zastąpiłyby geny wadliwe, odpowiedzialne za dane schorzenie lub w inny sposób wzmocniły i uodporniły organizm na chorobę (17). Te dodatkowe geny nie byłyby jednak dziedziczne i w następnym pokoleniu schorzenie mogłoby znowu się pojawić. Aby tego uniknąć należałoby prowadzić terapię genową komórek rozrodczych, polegającą na wprowadzeniu genów do narządów rozrodczych lub do samych zarodków w bardzo wczesnym stadium ich rozwoju. W ten sposób zmodyfikowany materiał genetyczny stawałby się dziedziczny, uodporniając następne pokolenia na dane choroby. Jest to szczególnie istotne w przypadku takich schorzeń jak nowotwory, cukrzyca, wrodzone choroby metabolizmu w tym otyłości, hemofilii, choroby Parkinsona, Alzheimera, AIDS, zespołu Downa, itd. Doniosłość tego rodzaju terapii trudna jest do przecenienia i choć dzisiaj pozostaje jeszcze w sferze doświadczalnej, to już przewiduje się jej świetną przyszłość i powstanie wręcz nowej gałęzi medycyny: "chirurgii genowej" (18). Opanowanie techniki manipulacji genami może spowodować rozszerzenie zakresu jej stosowania poza przypadki konieczne z punktu widzenia medycznego. Może np. pojawić się zupełnie komercyjne zapotrzebowanie na wprowadzanie dodatkowych genów, niosących cechy uważane za pożądane, a odpowiedzialne zarówno za kondycję fizyczną jak i intelektualną człowieka. W związku z problemami natury etycznej jak i trudnościami technologicznymi, na razie nie mówi się o tego typu zabiegach otwarcie; jednak ich wykorzystywanie w hodowli zwierząt pokazuje jak wielkie korzyści może przynosi to społeczeństwu i jego gospodarce. W związku z tym nie można wykluczyć zastosowania wprzyszłości chirurgii genowej w celu projektowania "dzieci na zamówienie", dla szczególnie bogatych rodziców (19). 2.3 Transplantologia Największe nadzieje dla tej dziedziny medycyny płyną z postępów w dziedzinie klonowania, które tutaj pełniłoby funkcję terapeutyczną i służyło do wytwarzania tkanek i organów, które mają służyć do przeszczepu. W związku z tym, że materiał genetyczny pochodziłby z organizmu pacjenta, zupełnie znikłoby niebezpieczeństwo odrzucenia wyprodukowanego w ten sposób narządu. Do tego celu służyć mają komórki macierzyste z których pobiera się materiał genetyczny pacjenta i wszczepia do komórki jajowej z której z kolei usunięto jądro. Jest to jak wyżej zaznaczono metoda transferu lub transformacji jądra komórkowego (20). Dalszy rozwój zarodka następuje już pod kontrolą genomu pacjenta, co umożliwia wyhodowanie dowolnej tkanki lub organu posiadającego materiał genetyczny chorego. Obecnie, kiedy do transplantacji narządów używa się organów pochodzących od innego osobnika istnieje duże niebezpieczeństwo, że organizm chorego potraktuje przeszczepi jako obce ciało. Decyduje tutaj oczywiście materiał genetyczny jądra komórkowego przeszczepianego organu, który odpowiedzialny jest za wszystkie cechy i funkcjonowanie organu. Problemem, który naukowcy napotykają w rozwijaniu techniki transferu jądra komórkowego jest mała wydajność w osiąganiu tzw. linii komórek macierzystych, które mogą być wykorzystane przy dalszych pracach. Wiele komórek jajowych po prostu obumiera w trakcie transferu jądra. Ostatnio jednak duży sukces na tym polu odnieśli koreańscy naukowcy: dr Woo Suk Hanga i dr Shin Yong Moon z uniwersytetu w Seulu, którzy pobrali komórki jajowe od młodych, 20-letnich kobiet. Okazało się, że im młodsza dawczyni, tym większe szanse na sukces. O stopniu trudności tego przedsięwzięcia niech świadczy, że ze 185 jaj udało się wyhodować tylko 31 blastocyt i 11 linni komórek macierzystych (21). Dodatkowym problemem, przed którym stoją naukowcy to możliwość przeistoczenia się tych linii komórkowych w nowotwory. Dopóki więc nie zostanie opracowana technika sterowania rozwojem tych komórek, dopóty istnieje zbyt wielkie ryzyko w stosowaniu tej terapii. Nie ma jednak odwrotu od tego kierunku badań, ponieważ jest to jedyna szansa, aby w stosunkowo niedalekiej przeszłości chorzy z uszkodzeniami rdzenia kręgowego, cukrzycą, upośledzeniami układu immunologicznego mogli liczyć na powrót do zdrowia i normalnego życia. Transplantacja jądra komórkowego może rozwiązać problem bezpłodnych mężczyzn. Niektórzy z nich nie wytwarzają plemników, które do komórki jajowej wnoszą materiał genetyczny ojca. Pobranie jądra z komórek mężczyzny i wszczepienie do komórki jajowej matki sprawiłoby, że mężczyzna byłby biologicznym ojcem dziecka. Zdecydowanie inna sytuacja jest z dzieckiem poczętym metodą in vitro, gdzie materiał genetyczny pochodzi z plemnika obcego, anonimowego mężczyzny (22). 3. ZAGROŻENIA I SPOSOBY ICH OGRANICZENIA 3.1. Źródła obaw przed inżynierią genetyczną Źródła obaw przed inżynierią genetyczną i klonowaniem pochodzą zasadniczo dwóch źródeł: pierwszym jest niewiedza a drugim podbudowa ideologiczno-religijna. Jeżeli chodzi o niewiedzę, to jak zawsze rozwój techniki i nowe możliwości człowieka budzą obawy tych ludzi, którzy nie rozumiejąc zasad jej działania, oraz nie mogąc skorzystać z dobrodziejstw, które niesie, są nieufni. K. Piasecki, który przeprowadził ankietę sprawdzającą poziom wiedzy o inżynierii genetycznej wśród studentów, stwierdza: "Wiedza na temat inżynierii genetycznej w naszym społeczeństwie (a sądzę, że nie tylko w naszym) wcale nie jest wysoka, jakby się należało spodziewać" (23). Dodać należy, że skoro wyniki tej ankiety były średnio na poziomie dostatecznym, to wśród osób z niższym wykształceniem wiedzy na temat tej dziedziny brakuje zupełnie. Ludzie tacy są również bardziej podatni na argumentację pozamerytoryczną. Podbudowa religijno-ideologiczna jest drugim źródłem obaw i niechęci do projektów i osiągnięć inżynierii genetycznej. To światopogląd w większości przypadków determinuje ocenę inżynierii genetycznej, co prowadzi do jej odrzucenia jako działalności nie tylko niemoralnej, ale wręcz sprzeciwiającej się Bogu i Jego woli. Pełni obaw czerpią wiedzę jedynie z publicystyki, populistycznych haseł i swoiście interpretowanych przykazań Bożych. Mają więc do czynienia tylko z opinią jednej strony; lektura solidnych publikacji, czy obejrzenie rzetelnie zrobionego filmu popularnonaukowego jest poza ich zainteresowaniem. Argumenty naukowców z dziedziny inżynierii genetycznej traktuje się z podejrzliwością i nie przyjmuje do świadomości. Generalnie występuje zależność pomiędzy barkiem wiedzy a podatnością na demagogię: "[…] im mniej wiemy o inżynierii genetycznej, tym bardziej się jej boimy" (24). Rzetelna ocena tej dziedziny nauki - będąc odporna na irracjonalne lęki - powinna jednak dostrzegać zagrożenia, które mogą płynąć nie tyle ze strony samej techniki, co z celów dla których może zostać ona wykorzystana przez ludzkość, która jest grzeszna. Dwa najważniejsze zagrożenia dotyczą sfery militarnej i biologicznej. 3.2. Zagrożenie militarne Istnieją uzasadnione obawy, że sfery wojskowe - za wiedzą lub bez wiedzy społeczeństwa - mogą prowadzić badania z zakresu inżynierii genetycznej, których celem może nie być terapia, ale produkowanie szczególnego rodzaju broni biologicznej: broni genetycznej. Już teraz prace nad bronią biologiczną polegają na wykorzystaniu genetyki; w przyszłości, w której nie widać granic możliwości inżynierii genetycznej mogłyby powstawać mikroorganizmy o niespotykanej dotąd sile rażenia (25). Jeżeli weźmiemy pod uwagę możliwość wykradzenia lub odsprzedania takiej technologii terrorystom lub krajom, gdzie rządzą reżimy, to stajemy w obliczu zagrożenia przed którym trudno się zabezpieczyć. Istnieją też obawy, że wojsko może wykorzystywać inżynierię genetyczną, w tym klonowanie do produkcji super-żołnierzy. Ludzie o specjalnie zmodyfikowanym materiale genetycznym, o zwiększonej odporności organizmu na trudy walki i uszkodzenia ciała, a przede wszystkim bezwzględnie posłuszni i odważni do szaleństwa. Taka wizja bardziej przypomina film fantastyczny, niż realną rzeczywistość, ale pamiętać musimy, że większość wynalazków ludzkiej techniki bardzo szybko znajdowało swoje zastosowanie w sferze militarnej. Aby uniknąć tego typu zagrożenia w przypadku inżynierii genetycznej i klonowania, w pełni musi być realizowana fundamentalna we współczesnej demokracji zasada kontroli armii przez cywilną władzę. Kontrolowane powinny być wszelkie programy i laboratoria, a prace z zakresu inżynierii genetycznej jeżeli już prowadzone przez ośrodki wojskowe, powinny być jedynie częścią programów cywilnych. Całkowicie natomiast powinny być zabronione prace wojskowych naukowców związane z klonowaniem, które powinno być wykorzystywane wyłącznie w celach terapeutycznych. Oczywiście w krajach rządzonych przez agresywne reżimy nie ma żadnych wewnętrznych ograniczeń dla armii, dlatego niezbędna jest kontrola międzynarodowa nad tego typu badaniami. Broń genetyczna może okazać niemniej groźna od broni nuklearnej. 3.3. Zagrożenia biologiczne Pierwszym z zagrożeń natury biologicznej, czyli takich, które zagrażają egzystencji gatunku ludzkiego lub ją deformują, jest próba takich transferów genomów, że doprowadzi to stworzenia zupełnie nowego organizmu o trudnych dzisiaj do wyobrażenia właściwościach. Celem inżynierii genetycznej jest terapia, kiedy jednak naukowcy wkroczyli na pewien szlak, trudno im będzie wyznaczyć granice, których przekraczać nie powinni. Jeżeli weźmiemy przy tym pod uwagę powstanie rynku zapotrzebowania na usługi genetyczne, to istnieje realne niebezpieczeństwo nadużywania tej technologii. W stosunkowo krótkim czasie stoimy przed niebezpieczeństwem potraktowania człowieka przedmiotowo, jako "królika doświadczalnego"; wszak wiele technologii będących w fazie laboratoryjnej, będzie musiało być wypróbowane na pacjentach, a przewidywalność skutków inżynierii genetycznej jest zbyt mała, aby być pewnym jej skutków (26). Istnieją obawy wykorzystywania ludzi biednych, bezdomnych, chorych psychicznie do eksperymentów genetycznych. Już teraz ostre sprzeciwy budzi perspektywa używania do eksperymentów genetycznych zarodków, np. tych, które stanowią nadwyżkę w procesie zapłodnienia in vitro. Wśród wielu genetyków, ale nie tylko, istnieją poglądy domagające się wprowadzenia obowiązkowych badań genetycznych, a w przypadku ustalenia dziedzicznego obciążenia (np. upośledzenia umysłowego, chorób psychicznych), zakaz posiadania potomstwa. Jeżeli zamożni ludzie, dysponujący ogromnymi pieniędzmi korzystaliby z modyfikacji genetycznych w swoim organizmie, to w ciągu jednego pokolenia społeczeństwa mogłyby zostać zdominowane przez kastę zmodyfikowanych genetycznie osobników (tzw. homunkulus) (27). To mogłoby zdecydowanie zachwiać strukturą społeczeństw, ponieważ ludzie nie mający dostępu do tego typu technologii byliby dyskryminowani (28). Z kolei normalne funkcjonowanie naszego gatunku może zostać zachwiane z powodu zmniejszenia zróżnicowania genetycznego, ponieważ im większe zróżnicowanie tym większa zdolność dostosowania się gatunku do zmieniających się warunków i gwarancja jego przetrwania. Paradoksalnie więc może okazać się, że działając w interesie jednostki, zagrożone może zostać społeczeństwo. Ponadto usunięcie z puli genetycznej gatunku pewnych odmian materiału genetycznego z jednej strony, oraz aktywna kierunkowa zmiana tego materiału w celu osiągnięcia pewnych zamierzonych rezultatów jest niebezpieczna z ewolucyjnego punktu widzenia (29). Trudno przewidzieć jakie będą konsekwencje manipulacji genetycznych w kolejnych pokoleniach, skoro zostanie naruszona naturalna zasada mieszania się i doboru genomów. Na koniec należy wziąć pod uwagę przemiany demograficzne. Obecnie społeczeństwa zachodnie koncentrują się na trosce głównie o sprawy jednostki, jej standardzie życia i osiąganiu osobistego szczęścia; w krajach Afryki i Azji "naczelną normą jest maksymalizacja reprodukcji". Jeżeli inżynieria genetyczna z jednej strony wyeliminuje niektóre choroby, dziesiątkujące dzisiaj ludność Trzeciego Świata (30), oraz z drugiej strony pomoże ograniczyć głód (np. poprzez genetyczne podniesienie wydajności płodów rolnych, co spowoduje obniżenie ich cen), to świat może stanąć przed groźbą gwałtownego wzrostu ludności świata. Może okazać się, że na taką rewolucję demograficzną nie są przygotowane zarówno kultury tych społeczeństw, jak i środowisko naturalne. ZAKOŃCZENIE Pobieżny przegląd zagadnień inżynierii genetycznej, klonowania i możliwości, które niosą one dla medycyny, oraz innych dziedzin ważnych dla egzystencji człowieka, ukazuje wyraźnie rosnące znaczenie tych dziedzin pośród nauk. Znaczenie to wynika z potrzeb i wyzwań przed jakimi staje między innymi współczesna medycyna, która rozwiązanie problemu wielu nieuleczalnych dzisiaj chorób upatruje w możliwościach jakie otwiera inżynieria genetyczna. Chodzi nie tylko o prace nad szczepionkami, hodowlą organów do przeszczepu, ale wręcz zabiegi na materiale genetycznym eliminujące przyczyny schorzeń. Inżynieria genetyczna chce więc służyć nie tylko żyjącym obecnie, ale również przyszłym pokoleniom. Te rewolucyjne możliwości budzą wiele uzasadnionych zastrzeżeń i obaw, oraz jeszcze więcej lęków i uprzedzeń wynikających z religijno-ideologicznych podstaw, które zamiast rzetelną informacją, karmione są często propagandą. Tym ostatnim problemom należy zaradzać poprzez upowszechnianie wiedzy o inżynierii genetycznej i klonowaniu. Należy też podkreślić, że ludzkość osiągając poziom rozwoju wiedzy i techniki pozwalający na terapię genetyczną, nie może zrezygnować z niej w imię światopoglądu. "Naszym moralnym obowiązkiem jest zapewnienie przyszłym ludziom dobrego wyposażenia genetycznego nie dlatego, że przyszłe dzieci mają do tego prawo, lecz dlatego, że postępując w ten sposób umożliwiamy przyszłym członkom gatunku ludzkiego lepsze - bo pozbawione cierpienia związanego z daną chorobą - życie […]" (31). Realne zagrożenia wynikające z moralnej ułomności człowieka, który nawet najlepszą rzecz jest w stanie wykorzystać do czynienia zła, muszą być eliminowane poprzez ograniczenie badań genetycznych do sfery cywilnej i międzynarodową kontrolę nad ośrodkami badań w krajach rządzonych przez reżimy. Potencjalne prace wojskowych nad bronią genetyczną należy traktować jak prace na bronią masowej zagłady. Respektowanie praw człowieka musi stale towarzyszyć wszelkim działaniom inżynierii genetycznej, aby chronić jednostkę przed potraktowaniem jej przedmiotowo, czy to w imię dobra nauki - przy badaniach doświadczalnych - czy też w imię dobra ludzkości - czym mogą być uzasadniane przymusowa sterylizacja lub aborcja w przypadku ustalenia obciążenia genetycznego. Jednostka i jej wolny wybór musi być respektowany przy upowszechnianiu diagnozy i terapii genetycznej (32). Należy w końcu pamiętać, że inżynieria genetyczna i klonowanie to ciągle nauki "w powijakach"; nie opracowano jeszcze ani skutecznych, ani bezpiecznych technik ich stosowania. Mając do czynienia z materiałem genetycznym naukowcy, lekarze i potencjalni pacjenci muszą być świadomi, że nie chodzi tylko o nasze pokolenie, ale przede wszystkim o przyszłe. Nie można ryzykować wprowadzaniem niesprawdzonych terapii. Mimo tych zagrożeń, inżynierię genetyczną i jej rolę dla przyszłości można przyrównać do zjawiska kuli śniegowej: jej roli i możliwości nikt nie będzie w stanie zatrzymać, ponieważ z biegiem czasu i kolejnych odkryć będzie wzrastać. I nie powinno się jej zatrzymywać; należy raczej zadbać, aby została właściwie wykorzystana.