Czynności prawa cywilnego i okoliczności w których można uznać ją za nieważną

Pojęcie czynności prawnej. Spośród zdarzeń cywilnoprawnych, tj. zdarzeń rodzących skutki cywilnoprawne, największą rolę odgrywają czynności prawne. Czynnością prawną jest czynność zmierzająca do wywołania skutku prawnego, a mianowicie do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku cywilnoprawnego.
Czynność prawna ma na celu wywołanie zamierzonego skutku, ale może również wywołać i inne niezamierzone skutki. Czynność prawna wywołuje, bowiem nie tylko skutki w niej wyrażone, ale również i te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.

Niektóre czynności prawne powinny być dokonane w określonej formie. Ustawodawca chce przez to skłonić dokonujących daną czynność do głębszego zastanowienia się przed złożeniem oświadczenia woli, a zarazem ma na względzie ułatwienie stronom przeprowadzenia dowodu dokonania czynności prawnej w razie ewentualnych sporów.
Podstawowym elementem każdej czynności prawnej jest oświadczenie woli zmierzającej do wywołania skutków prawnych, tj. mającej na celu ustanowienie, zmianę lub zniesienie stosunku prawnego. Przeważnie w czynnościach prawnych występują tylko oświadczenia woli. Takie czynności noszą nazwę konsensualnych. Są jednak czynności prawne, zwane realnymi, w których oprócz oświadczenia woli występuje inny element, a mianowicie wydanie rzeczy. Przykładem czynności prawnej realne jest ustanowienie zastawu. Ustanowienie zastawu nie dochodzi do skutku na podstawie samych oświadczeń woli stron. Niezbędne jest wydanie rzeczy wierzycielowi zastawniczemu; w tym momencie uzyskuje on prawo zastawu.

Wśród czynności prawnych należy odróżniać czynności prawne jednostronne i dwustronne. Czynności prawne jednostronne są to czynności prawne, które dochodzą do skutku na podstawie oświadczenia woli jednej strony, np. oferta. Czynności prawne dwustronne są to takie czynności prawne, które dochodzą do skutku na podstawie zgodnego oświadczenia przynajmniej dwóch stron. Czynności prawne dwustronne noszą nazwę umów.

Odróżniać też trzeba czynności prawne rozporządzające i czynności prawne zobowiązujące. Czynność prawna jest czynnością rozporządzającą, gdy jej celem i skutkiem jest przeniesienie, obciążenie lub zniesienie pewnego prawa majątkowego. Czynnością prawną rozporządzającą jest np. umowa, z mocy której następuje przejście prawa własności z jednej osoby na drugą. Czynnością prawną zobowiązującą jest taka czynność prawna, która nie powoduje przynajmniej bezpośrednio przeniesienia, obciążenia lub zniesienia prawa majątkowego, ale tylko stwarza obowiązek określonego świadczenia.

Świadczenie z tytułu czynności prawnej zobowiązującej bardzo często może polegać właśnie na dokonaniu czynności prawnej rozporządzającej. Na przykład umowa sprzedaży rzeczy oznaczonej, co do gatunku jest umową zobowiązującą. Zawarcie takiej umowy sprzedaży stwarza po stronie sprzedawcy obowiązek świadczenia, polegającego na dokonywaniu czynności prawnej rozporządzającej, a mianowicie na przeniesieniu na nabywcę prawa własności. Mogą istnieć czynności prawne o skutku podwójnym-zobowiązującym i rozporządzającym. Taką czynnością prawną jest np. umowa sprzedaży rzeczy oznaczonej, co do tożsamości.

W myśl przepisów kodeksu cywilnego czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba, że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Przez ustawę rozumie się tu każdy przepis prawa bezwzględnie obowiązującego. Ze względu na sprzeczność ustawą należałoby na przykład uznać za nieważną umowę sprzedaży rzeczy należącej do majątku trwałego przedsiębiorstwa państwowego, zawartą między tym przedsiębiorstwem a obywatelem. Przepisy, bowiem dekretu o przedsiębiorstwach państwowych zawierają zakaz zbywania majątku trwałego na rzecz osób nie będących państwowymi osobami prawnymi.

Nieważność czynności prawnej w razie jej sprzeczności z ustawą polega na tym, że czynność ta nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych. Nieważnością taką nazywamy nieważnością bezwzględną.Od bezwzględnej nieważności czynności prawnej należy odróżniać nieważność względną. Czynność względnie nieważna wywołuje wprawdzie skutki prawne, lecz strona może się uchylić od skutków prawnych swego oświadczenia woli przez złożenie drugiej stronie odpowiedniego oświadczenia na piśmie. Do czasu uchylenia się czynność prawna względnie nieważna wywiera takie same skutki, jak czynność ważna. Skutki te ustają z chwilą złożenia wymienionego oświadczenia. Nieraz sprzeczna z ustawą może być nie cała umowa, lecz tylko niektóre jej postanowienia. W tym wypadku, jeżeli z woli stron wynika, że bez postanowień dotkniętych nieważnością strony nie dokonałaby czynności prawnej, cała czynność prawna jest nieważna. W przeciwnym wypadku czynność prawna zachowuje swą moc. Postanowienia zaś dotknięte albo w ogóle nie wywołują żadnych skutków prawnych, albo w pewnych sytuacjach przewidzianych przez ustawę wywołują skutki prawne określone w ustawie. Takie zastąpienie postanowień nieważnych skutkami przewidzianymi przez prawo nosi nazwę konwersji. Spotykamy się z nią najczęściej na tle reglamentacji cen. Jeżeli np. strony ustaliły w umowie cenę odmienną od ceny unormowanej w ustawie, to umowy nie uważa się za dotkniętą nieważnością, natomiast przyjmuje się, że zamiast ceny umownej postanowienie umowy zawiera cenę reglamentowaną. Nieważne są nie tylko czynności prawne sprzeczne z ustawą, lecz również czynności sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

W drodze czynności prawnej można ustanowić prawo podmiotowe względne nie tylko odbiegające w swej treści od prawa podmiotowego ukształtowanego przez przepisy względnie obowiązujące, lecz także prawo podmiotowe nie dające się podciągać pod żaden typ praw względnych ukształtowanych w przepisach. Dwustronne czynności prawne, które kształtują prawa nie unormowane przez kodeks, noszą nazwę umów nienazwanych.

Jak już wspomniałam czynność prawna może być w zasadzie w dowolnej formie. Wyjątki od tej zasady są określone przez przepisy prawa. Przepisy te określają czynności prawne, dla których jest wymagana forma szczególna. Wymóg formy szczególnej ustanowiony jest przede wszystkim w celu utrwalenia dowodu dokonanej czynności oraz w celu skłonienia osób dokonywujących czynności prawnych od bardziej głębokiego rozważenia decyzji dokonania czynności. Są dwie formy szczególne: forma pisemna i forma notarialna.
Zachowanie formy pisemnej polega na sporządzeniu tekstu całej czynności prawnej własnoręcznie, bądź też na złożeniu własnoręcznego podpisu pod tekstem napisanym, przez kogo innego lub na maszynie. Formę pisemną czynności prawnej dwustronnej uważa się za zachowaną nie tylko wtedy, gdy ona dokonana w jednym dokumencie podpisanym przez strony, lecz również wtedy, gdy została ona dokonana w formie wymiany listów własnoręcznie podpisanych przez strony.

Ze względu na skutki, jakie wywołuje niezachowanie wymogu formy pisemnej, należy wyodrębnić trzy rodzaje:
a)formę pisemną w celach dowodowych-wymagają czynności prawne obejmujące rozporządzenie prawem, którego wartość przenosi dziesięć tysięcy złotych, jak również czynności prawne, z których wynika zobowiązanie do świadczenia wartości przenoszącej dziesięć tysięcy złotych. Ponadto wymagają formy pisemnej niektóre umowy np. umowa dostawy, umowa o roboty budowlane.
b)formę pisemną pod rygorem nieważności-w niektórych wypadkach ustawodawca ustanawiając wymóg formy pisemnej wskazuje, że forma pisemna powinna być zachowana pod rygorem nieważności. W tych wypadkach niezachowanie formy pisemnej pociąga za sobą nieważność czynności prawnej. Tak np. pełnomocnictwo ogólne powinno być pod rygorem nieważności udzielone na piśmie.
c)formę pisemną zastrzeżoną tylko dla wywołania niektórych skutków czynności prawnej-w niektórych wypadkach ustawodawca zastrzega formę pisemną tylko dla wywołania określonych skutków czynności prawnej. Art., 660 k.c. stanowi, że: „Umowa najmu nieruchomości lub pomieszczenia na czas dłuższy niż rok powinna być zawarta na piśmie. W razie nie zachowania tej formy poczytuje się umowę zawartą na czas nie oznaczony”. W tym wypadku niezachowanie formy pisemnej unicestwia tylko jeden skutek czynności prawnej, a mianowicie, że umowy nie uważa się za zawartą na czas oznaczony w umowie. Zamiast tego skutku umowa taka z mocy przepisu prawa wywołuje inny skutek, a mianowicie uważa się ją za zawartą na czas nie oznaczony.

Drugą formą szczególną jest forma notarialna. Zachowanie formy notarialnej polega na tym, że czynność jest sporządzana w formie aktu notarialnego. Dla zachowania formy notarialnej nie wystarczy, by notariusz uwierzytelnił podpis osoby dokonującej czynności prawne. Formę notarialną uważa się za zachowaną tylko wtedy, jeżeli czynność jest sporządzona w formie aktu notarialnego. Samo uwierzytelnienie podpisu nie wystarcza. Niezachowanie formy notarialnej pociąga za sobą nieważność czynności prawnej. Formy notarialnej wymaga np. umowa przenosząca własność nieruchomości.

Wadą oświadczenia woli nazywana jest bądź nieprawidłowość powzięciu woli, bądź niezgodności woli z jej zewnętrznych oświadczeniem.
Kodeks cywilny zawiera unormowanie następujących wad oświadczenia woli: 1) brak świadomości lub swobody w powzięciu-decyzji i wyrażeniu woli, 2) pozorność czynności prawnej, 3) błąd i 4) groźba.
Brak świadomości lub swobody w powzięciu decyzji i wyrażeniu woli oraz groźba są to nieprawidłowości w powzięciu woli, pozorność czynności prawnej natomiast polega na niezgodności woli z jej oświadczeniem. Błąd zaś może wystąpić zarówno procesie woli, jak i w procesie składania oświadczenia.
Brak świadomości lub swobody w powzięciu decyzji i wyrażeniu woli u dokonującego czynności prawnej może mieć miejsce wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub przemijającego zaburzenia czynności psychicznych. Wada ta pociąga bezwzględną nieważność czynności prawnej.
Pozorność oświadczenia woli ma miejsce wtedy, gdy oświadczenie woli zostało złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. W tym wypadku wola nie jest zgodna z jej oświadczeniem. Oświadczenie takie może nie mieć na celu wywołania skutków prawnych. Oświadczenie pozorne może jednak zmierzać do wywołania określonych skutków prawnych, ale innych aniżeli wyrażona w oświadczeniu woli, jeżeli np. strony pod płaszczykiem umowy sprzedaży chcą ukryć umowę darowizny. W wypadku, gdy pod czynnością prawną kryje się inna, rzeczywista czynność prawna, to czynność, którą strony dokonały dla pozoru, będzie nieważna, natomiast ważna będzie czynność, którą strony chciały ukryć, jeżeli oczywiście nie jest ona sprzeczna z ustawą lub zasadami współżycia społecznego, albo dotknięta inną przyczyną nieważności.
Przez błąd rozumie się mylne wyrażenia osoby składającej oświadczenie woli o okolicznościach faktycznych lub prawnych, które wywarły wpływ na powzięcie lub wyrażenie woli. Nie każdy błąd stanowi wadę oświadczenia woli uwzględnioną przez prawo i dającą możność uchylenia się od skutków dotkniętych błędem czynności prawnej.

Uchylić się można jedynie od błędu, co do treści czynności prawnej. Błąd, co do treści czynności prawnej może być albo pomyłką, albo błędem w pobudce. Pomyłka jest błędem popełnionym w procesie składania świadczenia. Przy pomyłce wola jest wyrażona w sposób zniekształcony.
Pomyłką będzie np. napisanie na zamówieniu 500 kg papieru zamiast 50 kg, które dana osoba chciała zamówić. Pomyłką jest również zniekształcenie myśli wskutek słabej znajomości obcego języka, w którym list napisano. Błąd w pobudce jest błędem popełnionym w procesie powzięcia woli. Błąd w pobudce zwykle nie dotyczy treści czynności prawnej i wtedy nie powoduje względnej nieważności: na przykład, gdy ktoś pod wpływem mylnego mniemania, że będzie wysłany za granicę na dłuższe studia, sprzedał umeblowanie swojego mieszkania, nie może następnie uchylić się od skutków tej czynności powołując się na błąd. Błąd w pobudce jednak jest uwzględniony, jeżeli dotyczy treści oświadczenia woli, a więc jest jednocześnie błędem, co do treści czynności prawnej. Pod wpływem takiego błędy działa osoba, która oświadcza wolę kupienia przyniesionego jej obrazu, błędnie mniemając, że jest to oryginał.

Błąd prowadzi do uchylenia się skutków czynności prawnej tylko wtedy, gdy jest istotny. Istotny jest taki błąd, który uzasadnia przypuszczenie, że składający oświadczenie woli byłby tego oświadczenia nie złożył, gdyby nie działał pod wpływem błędu i oceniał rzecz rozsądnie.
W tym wymogu oceny rozsądnej mieści się nakaz traktowania błędu istotnego obiektywnie. To znaczy, że błąd jest istotny tylko wtedy, gdy istnieje pewność, że nie tylko osoba działająca pod wpływem błędu, lecz każdy rozsądny człowiek w danych okolicznościach, gdyby nie działał pod wpływem błędu, nie złożyłby podobnego oświadczenia. Jeżeli błąd został wywołany przez drugą stronę podstępnie, stanowi on wadę oświadczenia woli również wtedy, gdy nie jest istotny lub, gdy nie dotyczy treści czynności prawnej.
Błąd pociąga za sobą względność nieważności czynności prawnej, to znaczy, że czynność jest ważna, ale strona działająca pod wpływem błędu może się uchylić od skutków czynności prawnej przez odpowiednie oświadczenie złożone drugiej stronie na piśmie przed upływem roku od wykrycia błędu.

Groźba ma miejsce wtedy, gdy strona działająca pod wpływem wywartego na nią przymusu psychicznego oświadcza swą wolę, chcąc w ten sposób uchronić się od określonych ujemnych konsekwencji. Wadę oświadczenia woli stanowi tylko groźba bezprawna i poważna, tj., gdy składający oświadczenie mógł obawiać się, iż jemu lub innej osobie rzeczywiście grozi niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe, a grożący nie działa w granicach swego prawa. Groźba pociąga za sobą względną nieważność czynności prawnej, a termin, w którym można się uchylić od jej skutków, wynosi 1 rok od chwili, kiedy stan obawy ustał.

Od groźby, która stanowi przymus psychiczny, należy odróżnić przymus fizyczny. Osoba działająca pod przymusem fizycznym w ogóle nie przejawia swej woli. Przykładem przymusu fizycznego może być wymuszenie umowy w ten sposób, że ktoś prowadzi cudzą rękę i w ten sposób otrzymuje podpis na umowie. W wypadkach przymusu fizycznego brak jest przejawu woli i czynności prawa jest bezwzględnie nieważna.



BIBLIOGRAFIA

1)Jerzy Lewandowski „Elementy prawa” WSiP, Warszawa 1999
2)Jerzy Wiszniewski „Elementy prawa” Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976.
3)Internet
4)Opałek Kazimierz: Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986.
5)Ewa Łętkowska „Podstawy prawa cywilnego” wyd. II „Ecostar”, Warszawa, 1997
6)Janusz Gajda, Zdzisław Gawlik „Podstawy prawa cywilnego”, Wydawnictwo prawnicze PWN, Warszawa 1999.