Dzieła sztuki. Prekursorzy, poprzednicy
Roch Kowyl
Dzieł sztuki nigdy nie przyjmujemy jako zrozumiałych samo przez się - Widzimy je zawsze na tle pierwowzorów i poprzedników. Przywołując wybrane 2-3 utwory literackie uzasadnij tezę sformułowaną przez Josifa Brodskiego lub podejmij polemikę.
Jak powiedział Umberto Eco, tekst, a w szczególności tekst literacki, jest maszyną generującą kolejne odczytania. Bez czytelnika, który wypełnia jego otwartą strukturę, tekst nie miałby w ogóle sensu. Do przeczytania każdego utworu potrzeba pewnych konkretnych kompetencji. Trzeba, na przykład, posługiwać się językiem, którym dany tekst jest napisany, rozumieć, że np. zaimek osobowy "on" odnosi się do bohatera, wymienionego z imienia w poprzednim zdaniu, itd. Jednakże, kompetencje czytelnika nie ograniczają się tylko do takich podstawowych spraw. Można się o tym przekonać czytając stare teksty pełne aluzji do dawno zapomnianych osób i spraw, albo teksty, których akcja rozgrywa się w nieznanych nam stronach. W takich książkach spotykamy zwykle mnóstwo przypisów, które czytelnikowi współczesnemu, bądź też czytelnikowi przekładu, wyjaśniają to, o czym dobrze wiedzieli czytelnicy, dla których dany tekst został napisany.
Teksty literackie zawierają też wiele "spacerów do innych tekstów": aluzji, świadomych lub nieświadomych zapożyczeń, polemik, parafraz. Czy literaturę europejską można czytać bez znajomości (chociażby powierzchownej) Biblii czy mitologii grecko-rzymskiej?
Dramaty Szekspira są dobrym przykładem tekstów, które z jednej strony odnoszą się do swoich poprzedników, a z drugiej całkowicie z nimi zrywają. Mimo, iż wykorzystują antyczne pierwowzory, wątki i postacie, dobrze znane ówczesnemu widzowi (np. Juliusz Cezar), są zupełnie inne niż dzieła antyczne. Szekspir zrywa z zasadą decorum, jednością miejsca, czasu i akcji, wprowadza do akcji istoty nierzeczywiste, itd.
Teksty literackie często inspirują się wątkami mitologicznymi, takimi jak np. mit o Prometeuszu, który został ukarany za nieposłuszeństwo wobec bogów, popełnione z miłości do ludzi. Do postawy prometejskiej nawiązuje postać Konrada z III części "Dziadów". Konrad deklaruje się jako przedstawiciel uciśnionych ludzi:
"Nazywam się Milijon - bo za milijony
Kocham i cierpię katusze".
Postawa prometejska, charakterystyczna dla wielu bohaterów romantycznych, np. Konrada Wallenroda i Kordiana, wywodzi się z tradycji greckiego antyku i europejskiego humanizmu i bez odniesienia do tej tradycji jest niezrozumiała. Wyobraźmy sobie np. jak taką postawę mogliby oceniać czytelnicy z kręgu innych kultur czy z innych kontynentów, nie znający jej pierwowzorów i poprzedników.
Innym utworem, który należy odczytywać w odniesieniu do mitologii jest "Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego. Dobrze znany renesansowemu czytelnikowi mit o Parysie i Helenie jest tu okazją do ukazania problemów nękających szesnastowieczną Rzeczpospolitą. Patriotyczne przesłanie utworu odwołuje się m. in. do wiedzy czytelnika na temat losów, które stały się udziałem Troi.
Tekst literacki może również nawiązywać do innej dziedziny sztuki, np. marstwa lub muzyki. Wiersz Cypriana Kamila Norwida "Fortepian Chopina" świetnie obrazuje tezę, że dzieła sztuki nie rozumiemy jedynie jako samego przez się, a w odniesieniu do innych dzieł sztuki, z którymi to dzieło "rozmawia". Opis muzyki Chopina zawarty w tym wierszu jako dziedzictwa grecko-rzymskiego antyku i chrześcijaństwa, wzbogaconego o polskie pierwiastki folklorystyczne i narodowe, nie byłby pełen bez naszej "pozatekstowej" wiedzy o tym genialnym kompozytorze i jego muzyce.
Tezę Josifa Brodskiego świetnie zobrazował Umberto Eco w jednej ze swych książek na temat teorii literatury ("Lector in fabula") mówiąc, że czytelnikiem "Ulissesa", pomijając nawet znajomość języka angielskiego (zakładamy bowiem możliwość czytania przekładów), nie może być czytelnik z kręgu kultury hellenistycznej z II wieku n.e., który nie wie nic o istnieniu Dublina, jak również nie może to być osobnik o słownictwie nie przekraczającym 2000 wyrazów, nie rozumiejącego np. odniesień do "Odysei".