Środowisko przyrodnicze jest złożonym systemem, w którym wiodącą rolę odgrywają budowa geologiczna i klimat, kształtujące rzeźbę terenu, a wspólnie wpływające na stosunki wodne, gleby, roślinność i świat zwierzęcy. System środowiska gór ma bardzo bogatą strukturę, którą można rozpatrywać w czterech wymiarach: horyzontalnym, wertykalnym (w przekroju przez sfery prostopadłe do powierzchni ziemi), piętrowym (który de facto jest wymiarem skośnym, nawiązującym do nachylenia stoków gór) i czasowym. W przemianach środowiska zasadniczą rolę odgrywa ten czwarty wymiar – czasu. Środowisko jest systemem dynamicznym, którego funkcjonowanie i rozwój zależą od różnorodnych czynników. Przemiany środowiska przyrodniczego Karpat zachodzą współcześnie pod wpływem zarówno czynników naturalnych, jak i antropogenicznych. Wbrew pojawiającym się niekiedy poglądom, w Karpatach nie istnieje współcześnie środowisko naturalne w czystej postaci, ponieważ na całej ich powierzchni zaznacza się presja człowieka. Zmienne jest jedynie w przestrzeni 14 ALMA MATER i czasie jej natężenie i zasięg oddziaływania – lokalny, regionalny, transgraniczny lub globalny. Dlatego też w kompleksowych badaniach środowiska przyrodniczego, prowadzonych w Zakładzie Geografii Fizycznej IGiGP UJ, jednym z ważnych nurtów badawczych, zapoczątkowanym przez prof. Zdzisława Czeppego w latach 60. XX wieku, są naturalne i antropogeniczne przemiany środowiska przyrodniczego, rozpatrywane w ostatnich latach w aspekcie zrównoważonego rozwoju. Zasygnalizowane poniżej wybrane współczesne przemiany środowiska są rezultatem wyraźnej intensyfikacji czynników naturalnych w ostatnich latach oraz zachodzącej w kraju transformacji gospodarczej. PRZEMIANY NATURALNE W przemianach naturalnych środowiska przyrodniczego zasadniczą rolę odgrywa energia słoneczna, będąca motorem zmian klimatu, oraz energia z wnętrza Ziemi, kształtująca budowę geologiczną. To czynniki oddziałujące w sposób ciągły i inicjujące całe łańcuchy przemian pozostałych elementów środowiska, które zachodzą na ogół stopniowo i powoli, dlatego są praktycznie niezauważalne w skali życia człowieka. Oprócz tego typu przemian, wynikających z procesów sekularnych, w ostatnim dziesięcioleciu na terenie Karpat obserwujemy m.in. gwałtowne przemiany środowiska następujące w ciągu kilku godzin, a nawet minut. Są one rezultatem ekstremalnych zjawisk w przyrodzie. Tego typu przemiany są łatwo postrzegalne przez człowieka i stanowią interesujący obiekt badań. Ich czynnikami sprawczymi są: krótkotrwałe, lecz bardzo intensywne opady, trąby powietrzne, huragany i powtarzające się ostatnio w odstępach kilkuletnich wstrząsy sejsmiczne odczuwane przez człowieka, a nawet budzące grozę, z epicentrami w strefie granicznej Karpat Wewnętrznych i Zewnętrznych. Po dość długim okresie niedoboru opadów, trwającym od lat 60. XX wieku, i względnie spokojnym rozwoju środowiska, od roku 1997 obserwuje się wyraźne „rozchwianie” funkcjonowania środowi- Spływ gruzowy na Galicowej Grapie powstały w 2001 r. Skutki przejścia trąby powietrznej przez las w Pyzówce ska przyrodniczego Karpat pod wpływem krótkotrwałych, lecz niezwykle intensywnych opadów, o wartościach dobowych od 100 do ponad 300 mm. W krajobrazie górskim dochodzi wówczas do wyzwolenia ogromnej energii potencjalnej i uruchomienia intensywnych procesów denudacyjnych, silnie przekształcających środowisko przyrodnicze. O intensywności przemian świadczą wyniki inwentaryzacji terenowej przeprowadzonej na powierzchni 36 kilometrów kwadratowych w gminie Żegocina, położonej na granicy Pogórza Wielickiego i Beskidu Wyspowego. Po dwudniowych opadach rzędu 50 mm w kolejnym dniu, 9 lipca 1997 roku, wystąpił dwugodzinny opad o wartości 120 mm (notowania IMGW na stacji opadowej Rozdziele), który spowodował powstanie: 699 osuwisk, zerw i podcięć zboczowych w dolinach rzecznych, w tym 3 spływów gruzowo-błotnych, 203 nowych rozcięć erozyjnych na stokach, 244 form akumulacyjnych (stożki, łachy napływowe i pokrywy akumulacyjne) oraz zniszczenie 1489 drzew. Wcięcie dolin rzecznych w łupkowe podłoże osiągnęło maksymalnie 2 metry, a średnica największych transportowanych podczas wezbrania głazów – 2,5 metra. Doliny rzeczne uległy pogłębieniu i poszerzeniu, powstało wiele nowych granic w krajobrazie, wzrosło rozczłonkowanie terenu, a denudacja pokryw, gleb i skala zniszczeń organizmów żywych w dolinach dokonana przez przepływającą wysoką falę powodziową były trudne do oszacowania (German, 2000). Wśród form będących skutkiem intensywnych opadów na szczególną uwagę zasługują spływy gruzowe (Tatry – 1997) lub gruzowo- błotne (Galicowa Grapa w Poroninie – 1997, 2001), rzadko notowane w przeszłości na terenie Polski, które powodują zniszczenia znacznej powierzchni użytków rolnych. Powstają one na skutek gwałtownego wypływu nadmiaru wód podziemnych pod ciśnieniem w miejscach wycieków lub wysięków na stokach. Woda, niosąc olbrzymią ilość zwietrzeliny, rozlewa się na dużej powierzchni stoków, okrywając je niesionym materiałem, a w miejscu wypływu wód powstaje znacznych rozmiarów nisza. Od roku 1997 prowadzone są badania nad funkcjonowaniem i dalszym rozwojem wyżej wymienionych spływów. Kolejne intensywne opady występujące lokalnie na terenie Karpat, a także w innych regionach, są podobne w skutkach i prowadzą do znacznego przyspieszenia rozwoju środowiska przyrodniczego.
