kryzys społeczny i gospodarczy zmiany w mentalności ludzkiej osłabienie władzy. długie okresy nieurodzaju epidemie liczne wojny doprowadziły do spadku ludności. Mniej płatników przynosiło mniejsze wpływy z podatków osłabienie państwa najazdowi barbarzyńców. degeneracja Rzymian w wyniku zatrucia ołowiem, którego wyrabiano rury wodociągowe i narzędzia kuchenne.
Przyczyny kryzysu: - brak stabilnej władzy cesarskiej, częste wybory uzurpatorów wynoszonych na tron przez armię ( w latach 235-284 było 64 cesarzy) - upadek znaczenia miasta Rzym - w 330 r. Konstantyn Wielki uczynił Konstantynopol drugą stolicą i zrównał go z Rzymem - 395 r. - podział Imperium Rzymskiego przez Teodozjusza Wielkiego na wschodnie (Konstantynopol) i zachodnie (Rzym) - kryzys gospodarczy - upadek miast, inflacja, wysokie podatki ściągane brutalnymi metodami - grabieżcze najazdy barbarzyńców w III w. - brak wojen - stąd mniejsza liczba niewolników, czyli brak rak do pracy oraz przywiązanie chłopów do ziemi, którzy oddawali się pod opiekę możnym - w konsekwencji brak wolnych chłopów do wojska i zasilanie armii rzymskiej przez barbarzyńców - wielka wędrówka ludów (IV - V w.)