Zaskocz swojego nauczyciela od polskiego - zestaw pytań i odpowiedzi ze starożytności

S p i s p y t a ń:

1. Omów postawę stoicką i epikurejską.
2. Przedstaw dokładnie budowę tragedii antycznej.
3. Omów cechy epopei.
4. Wyjaśnij pochodzenie i znaczenie wyrażeń: "nić Ariadny", "stajnia Augiasza", "koszula Dejaniry", "róg Dalmatei", "hiobowe wieści", "wdowi grosz", "trąby jerychowskie", "salomonowa mądrość", "kainowa zbrodnia".
5. Jakie gatunki literackie pochodzą ze starożytności?

Ad. 1. W języku potocznym istnieje zwrot "stoicki spokój" -tak określamy postawą równowagi zachowywaną nawet wobec przeciwności losu. To określenie wywodzi się z systemu filozofii stoickiej. stoicka została zapoczątkowana w III w. p. n. e. w Atenach przez Zenona z Kition. Stoicy byli materialistami i racjonalistami: uznawali tylko jeden byt - materii, i poznanie rozumowe. Najbardziej jednak rozwinęli myśl etyczną, przejmując od So-kratesa przekonanie o łączności szczęścia, cnoty i rozumu. Najwyższym dobrem jest cnota, ona zapewnia szczęście. Aby je osiągnął, trzeba uniezależnił się od okoliczności zewnętrznych, zapanował nad sobą, wyrzec się dóbr przemijających. żył cnotliwie znaczy żył zgodnie z naturą. Natura jest rozumna, harmonijna, boska. Naturę człowieka stanowią nie namiętności (te są źródłem zła), lecz rozum. życie cnotliwe jest zatem zgodne z naturą, z życiem wolnym. Ideałem stoików był mędrzec - człowiek rozumny, szczęśliwy, wolny, bogaty, bo mający rzeczy najcenniejsze. Mędrzec ceni tylko cnotę, potępia zło i jest obojętny wobec dóbr nietrwałych: bogactwa, siły, urody, zaszczytów. Dzięki temu jest niezależny i wolny. Filozofię stoicką cechowała surowa powaga, trzeźwość, rygoryzm. Była to jednak filozofia optymistyczna: głosiła wiarę w człowieka, w możliwość osiągnięcia cnoty, a więc szczęścia. Pojęcie wolności wewnętrznej człowieka jest kluczowym pojęciem etyki stoików. Seneka i Marek Aureliusz należą do młodszej szkoły stoickiej. Odbiegli oni od pierwotnego materializmu, ograniczyli filozofię stoicką do etyki i mądrości życiowej. Wywarli duży wpływ na rozwój myśli chrześcijańskiej. Ich pisma trafiały do szerokich rzesz odbiorców, filozofia stawała się w ich ujęciu podporą w życiu. Filozofia epikurejska głosiła, że najwyższym dobrem jest szczęście, którego źródłem są zwłaszcza przyjemności natury duchowej; przyjemność (dobro najwyższe) prowadzi do szczęścia (najwyższego celu), a jego warunkiem wystarczającym jest brak cierpień (ataraksja); człowiek sam jest odpowiedzialny za swoje szczęście a żyjemy po to, by ciągle dążył do szczęścia; ponadto epikureizm zakładał istnienie tylko materialnego świata i dóbr doczesnych Epikur (341-270 r. p. n. e.) - filozof grecki; przedstawiciel starożytnego materializmu, kontynuator atomistyki Demokryta

Ad. 2. Dramat starogrecki odbiega od dzisiejszego. Górowało w nim słowo poetyckie recytowane i śpiewane na tle muzyki instrumentalnej i tańca, szczególnie partie chórowe miały ten charakter "operowy" czy "oratoryjny". Nie znano wtedy podziału na akty i sceny, natomiast stosowano inne podziały, tworzące swoistą konstrukcję. Rozpoczynał przedstawienie aktor wygłaszający zapowiedź - prologos, ale właściwy początek dawał chór, wkraczający rytmicznie i ze śpiewem na orchestrę - parodos. Także chór kończył przedstawienie, opuszczając orchestrę podobnym sposobem - exodos. Między tymi granicznymi członami przedstawienia rozgrywano akcję sceniczną podzieloną na pojedyncze epizody - epeisodia. Między epizodami występował chór stojący na orchestrze, wygłaszający tekst-komentarz akcji - stasimon - pod nieobecność aktorów na scenie. Punktem szczytowym tragedii była perypetia, będąca przełomem w akcji dramatycznej i kończąca się katastrofą, czyli klęską bohatera. Ostatnią częścią tragedii był epilog, który zwykle wyjaśniał sprawę do końca i dokonywał podsumowania. Istotą tragedii był konflikt tragiczny, który wynikał z istnienia przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie można dokonać wyboru, gdy każda decyzja przynosi klęskę bohatera, ta niemożność dokonania właściwego wyboru, która skończy się katastrofą, nosi nazwę tragizmu. Orchestra to okrągły placyk na przedzie proscenium, na którym występował chór. Z pieśni obrzędowej ku czci Dionizosa, dytyrambu, powstała tragedia, której budowa opiera się na dialogu, prowadzonym przez koryfeusza (przodownika) z chórem. Ta partia chóralna stała się głównym składnikiem tragedii starogreckiej. Koryfeusz dał nadto początek późniejszemu aktorowi, którego wprowadził Tespis, pierwszy znany autor dramatyczny z VI w. p. n. e. Ten pierwszy i jedyny na razie aktor występował kolejno w kilku rolach, tworząc w ten sposób zarodek akcji dramatycznej. Z kolei Ajschylos dodał drugiego aktora, Sofokles trzeciego i na tej trójce wyczerpał się zespół aktorski pierwszego teatru. Nawet jeśli w przedstawieniu brało udział więcej postaci, równocześnie występowało na scenie najwyżej trzech aktorów. To ograniczenie sprawiło, że akcja dramatyczna uległa skupieniu i ograniczeniu wątków pobocznych, że niektóre z nich rozgrywały się za sceną i komunikowane były widzom przez opowiadanie. Tym samym powiększał się również udział chóru w dopełnianiu akcji.
Ogniskiem kultury starogreckiej stają się w V w. p. n. e. Ateny. Następuje tam rozkwit dramatu, który tworzą trzej wielcy tragicy: Ajschylos - (526 - 456 p. n. e.), u którego przeważają partie chórowe z koryfeuszem; akcję wiedzie dwu solistów w uroczystych dwuśpiewach. Tragedia ma charakter bardziej liryczny niż dramatyczny. Ajschylos napisał około dziewięćdziesięciu tragedii, z których zachowało się siedem. Najznaczniejsze to: Oresteja (trylogia), tragedia o Prometeuszu, o wojnie z Persami. Ajschylos broni godności ludzkiej i zasadniczych wartości humanistycznych. Sofokles - (496 - 406 p. n. e). Jego zasługą jest wzmocnienie dramatyczności akcji i nasilenie konfliktów międzyludzkich. Wprowadza postacie kobiece. Zachowało się kilka tragedii Sofoklesa, znaczniejsze są o Edypie i Antygonie. Eurypides - (480 - 406 p. n. e.) pogłębia psychologię postaci i realizm akcji, a ogranicza udział chóru. Zachowało się siedem jego dzieł, m. in. o Elektrze, Ifigenii, Fedrze (Hippolicie), Medei - jak widać, bohaterami są kobiety. Na Eurypidesie kończy się rozwój tragedii, przechodzący wyraźną ewolucję od pierwotnego półreligijnego oratorium do wykształconej tragedii świeckiej. Oratorium to widowisko religijne lub alegoryczne z muzyk†. Tragedię grecką cechowały trzy jedności:
- jedność czasu - akcja rozegrać się musiała w ciągu jednej doby, a najczęściej między wschodem, a zachodem słońca;
- jedność miejsca - akcja rozgrywała się cały czas w tym samym miejscu;
- jedność akcji - jednowątkowość akcji.
Podstawowym pojęciem tragedii greckiej jest katharsis (wewnętrzne oczyszczenie), gdyż dzieło antyczne miało oddziaływać na przeżycia odbiorców. Drugą funkcją dramatu jest mimesis oznaczające naśladowanie (nie kopiowanie) rzeczywistości przez sztuką dramatyczną.
Cechy dramatu:
- występowanie chóru (pełnił rolę wprowadzającego kolejnego aktora na scenę, komentował i oceniał wydarzenia);
- bohaterowie pochodzili z wyższych sfer;
- tytuł to często imię głównego bohatera.

Ad. 3. Epos, inaczej epopeja (terminy te występują zamiennie), to główny gatunek epicki wykształcony w starożytności, który później zastąpiła powieść. Epopeja jest rozbudowanym utworem wierszowanym przedstawiającym dzieje mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej. W epopei na plan pierwszy wysuwa się fabuła, narrator - wszechwiedzący i obiektywny - ujawnia się w inwokacji (początkowe wersy utworu skierowane do bogów, muz itp.), całość zaś przedstawia z epickim dystansem. Styl epopei jest podniosły, dostosowany do heroicznych czynów bohaterów, obfituje w realistyczne, drobiazgowe opisy ważnych przedmiotów i sytuacji. Technika poetycka Homera wywodzi się z tradycji ustnej. Eposy Homera zawieraj† świadectwa że przed nimi istniały ustne opowieści czy pieśni. Iliada nie przedstawia całego oblężenia Ilionu (Troi), jak można by wnosić z tytułu. Bardziej przystawałby do treści poematu tytuł "Achilleida". Homer bowiem ukazuje jeden z epizodów ostatniego roku dziesięcioletniej wojny o Troię: gniew Achillesa, którego obraził wódz Greków Agamemnon, zabierając mu brankę wojenną Bryzeidę. Wycofanie się Achillesa z udziału w walkach powoduje przewagę Troian i śmierć jego przyjaciela Patroklosa. Dopiero po tym zdarzeniu główny bohater wraca na pole bitwy i w pojedynku z Hektorem, synem króla Troi, dokonuje zemsty. Księgi Iliady wypełnia więc tematyka bohaterska i batalistyczna. Odyseja. Świat przedstawiony kształtują baśniowe przygody Odyseusza, wracającego spod Troi na rodzinną wyspę Itakę. Jego dziesięcioletnią tułaczkę po morzu spowodowali nieprzychylni mu bogowie, mszcząc się za zagładę ulubionego miasta (przebiegły Odyseusz zbudował ogromnego drewnianego konia i wprowadził go do Troi z ukrytymi wewnątrz wojownikami greckimi). Ludzie i bogowie. Różny jest także ogólny ton i klimat oby-dwu epopei. W Iliadzie jest on podniosły, heroiczny; najwyższą wartością jest męstwo, waleczność. Epopeja ta jest tragiczna, od początku znane są przyszłe wypadki: wiadomo, że zginą Hektor i Achilles, że Troja padnie. Bohaterowie spod Troi są wyidealizowani, wyolbrzymieni – są herosami właśnie, półbogami (Achilles jest synem bogini). Obok "powiększonych" ludzi występują jakby "pomniejszeni" bogowie: rządzą oni światem, decydują o ludzkich losach, ale biorą udział w bitwie jak ludzie i odnoszą w niej rany. Nad bogami panuje Mojra - Przeznaczenie - która działa za ich pośrednictwem i jest wyrazem niezmiennego porządku świata. Nie ma w Iliadzie wyraźnej granicy między ludźmi a bogami, nie są oni jeszcze siłami moralnymi, nie przewyższają ludzi pod względem etycznym. W późniejszej Odyseji heroiczny ton Iliady uległ obniżeniu. Przygody Odyseusza nie są tragiczne, od początkowej narady bogów wiemy, że jego tułaczka zakończy się szczęśliwie. Bohater jest inaczej kreowany niż w Iliadzie. Inni są też bogowie. Ich udział w
kierowaniu losem bohaterów jest znacznie mniejszy niż w Iliadzie (z wyjątkiem szczególnej opieki Ateny), Mojra nie występuje tu jako samodzielna siła, a bogowie odgrywają rolę stróżów moralności: opieka bogów jest karą dla występnych, nagrodą dla cnotliwych (z wyjątkiem Posejdona, który mści się na Feakach). Nie uległy jednak zmianie same pojęcia moralne: w Odyseji, jak w Iliadzie, pełno jest prymitywnego okrucieństwa (rzeź zalotników). Epicka rozlewność. Narracja płynie bardzo wolno. Poeta unaocznia dokładnie wszystkie zdarzenia i zjawiska, ukazuje związki przestrzenne i czasowe, wyjaśnia przeżycia i myśli bohaterów; bohaterowie ukazani są bez niedomówień, jako pełni ludzie. Narrator nie przedstawia czynności równoczesnych, lecz każdą opisuje kolejno, stąd płynie dokładność plastycznego opisu: możemy zobaczyć każdy ruch, gest, szczegół. Narrator przedstawia zdarzenia z epickim dystansem: nie komentuje ich i nie ocenia, możemy jednak odczytać jego stosunek do bohaterów i zdarzeń ze sposobu mówienia. Charakterystyczne dla Homera są rozbudowane porównania, tworzące swoiste obrazy poetyckie; one to właśnie zwalniają tempo akcji, zatrzymują uwagę czytelnika na przedstawionym zdarzeniu czy opisie, wywołując nastrój podniosły. Z upodobaniem stosowało je później wielu późniejszych epików (Mickiewicz w Panu Tadeuszu), a nazwano je porównaniami homeryckimi.

Ad. 4. nić Ariadny - córka króla kreteńskiego Minosa, która pomogła ateńskiemu herosowi Tezeuszowi wydostać się z labiryntu przy pomocy kłębka nici; obecnie powiedzenie to znaczy tyle co: trafić bezbłędnie do celu; nieoczekiwana pomoc; róg Amaltei - (kozy), inaczej róg obfitości stajnia Augiasza - jedna z prac Herkulesa, którego zadaniem było oczyszczenie pełnej nieczystości stajni; pracę wykonał dzięki swojej pomysłowoci puszczając przez środek stajni strumień; obecnie: wielki nieporządek; koszula Dejaniry - Heraklesowi dano Dejanirę za żonę; chciał mu pomóc Centuron (człowiek mający tułów konia) Neros proponując podwiezienie Dejaniry; porwał ją; Herakles dowiadując się o tym złapał centurona i zranił go; centuron powiedział kobiecie, że jeżeli Herakles będzie ją zdradzał, to powinna mu założyć koszulę przesiąkniętą krwią centurona; tak też zrobiła widząc jego zaloty do innych kobiet; koszula wpiła się w ciało paląc Heraklesa żywym ogniem; hiobowe wieści - Hiob był bogatym człowiekiem. Ponadto był sprawiedliwy, pobożny, miał dużo dzieci, wielkie stada owiec i wielbłądów. Bóg doświadczył Hioba i zabrał mu stada, dzieci. On jednak nie zwątpił i powiedział do żony "Jeśli przyjęliśmy dobre z ręki Bożej, czemu nie mielibyśmy przyjąć i złego?"; po okresie biedy i głodu Hiob powrócił do zdrowia, majątku, takiej samej gromady dzieci i obdarzył Hioba życiem o długości 140 lat; obecnie: złe wieści; wdowi grosz - Jezus siedząc naprzeciw skarbony, widział jak bogaci rzucali hojnie, ujrzał też ubogą wdowę, która wrzuciła grosz jeden. Rzekł więc: "Zaprawdę powiadam wam, że ta uboga wdowa dała więcej niż wszyscy. Wszyscy bowiem wrzucali, co im zbywało, ta zaś wszystko, co miała, całe utrzymanie swoje". (oryginalna przypowieść); trąby jerychońskie - mury Jerycha zostały zburzone pod wpływem głosu trąb atakujących Izraelitów salomonowa m†drość - wg. Starego Testamentu król Salomon otrzymał od Boga pytanie co chciałby otrzymać; on poprosił o mądrość; świadectwem tej mądrości było rozsądzenie kłótni dwóch kobiet kłócących się o to czyje jest dziecko; król rozkazał przedzielić dziecko na dwie części, lecz jedna z kobiet wzbraniała się przed takim rozwiązaniem sporu - była prawdziwą matką; obecnie wielka mądrość; kainowa zbrodnia - bratobójstwo;

Ad. 5. epopeja - "Iliada" i "Odyseja" Homera (epopeje greckie), "Eneida" Wergiliusza (epopeja rzymska) – utwór epicki, pisany wierszem lub prozą, ukazujący wszechstronnie i szczegółowo ycie narodu (społeczeństwa) w przełomowym momencie historycznym; charakterystyczne jest wprowadzenie bogatego tła obyczajowego, realizm przedstawienia, wielowątkowość akcji pozwalająca ogarnąć wiele środowisk i odzwierciedlić wszechstronnie życie społeczeństwa; anakreontyk - lekki i pogodny w nastroju utwór poetycki głoszący pochwałę beztroskiego życia, wina, sztuki i miłości, uroków mijającej chwili; nazwa wywodzi się od Anakreonta z Teos (VI -V w. p. n. e.); epigramat - zwięzły, utwór poetycki, na ogół dowcipny, cechujący się aforystycznością ujęcia i wyrazistością pointy, często o charakterze niespodzianki, kontrastu lub paradoksu; hymn - pieśń błagalna lubi narracyjna, zawierająca pochwałę bóstwa, legendarnych bohaterów, upersonifikowanych zjawisk lub idei, utrzymywana w stylu wzniosłym, na ogół rozwijająca się wg. schematu przemówienia, poczynając od apostroficznego zwrotu na początku; autorzy hymnu przemawiają w imieniu pewnej zbiorowości, snują rozważania moralne, niekiedy wyznania osobiste; pean - (pieśń ku czci Apollina), pieśń pochwalna, dziękczynna, czasem zwycięska, pełna patosu; dytyramb - pieśń pochwalna, pierwotnie w starożytnej Grecji śpiew obrzędowy na cześć Dionizosa, w okresie późniejszym (VI – V w. p. n. e.) utwór liryczny, z którego wywodzą się tragedia i komedia antyczna pieśń - gatunek liryczny, wywodzący się ze starożytnych pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki; pieśń cechuje uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów tragedia - gatunek dramatu, w którym są przedstawione dzieje bohaterów skazanych nieuchronnie na niepowodzenie, uwikłanych w konflikt dwóch racji, nie dających się pogodzić (np. konflikt prawa boskiego i prawa państwowego w Antygonie Sofoklesa); bohaterowie uświadamiają sobie tę nieuchronność, przenikając zarazem istotę swego losu; nie rezygnują jednak ze swoich dążeń; tragedia była gatunkiem wysokiego, wzniosłego stylu, bogactwo figur stylistycznych; tragedia wywodzi się z obrzędowych dytyrambów na cześć Dionizosa; Mit jest opowieścią o stałej warstwie fabularnej wyrażającej wierzenia danej społeczności. Mit wyraża emocje – najczęściej zbiorowe, np. lęk, niepokój, podniecenie, radość. To, co niejasne, chwiejne, nieokreślone, otrzymuje wyraz i kształt w opowiadaniu
mitycznym; np. przemienność pór roku zostaje przekształcona w barwną fabułę i uzyskuje motywację przyczynową w postaci bóstw uosabiających siły przyrody. Dzięki mitycznym formom myślenia to, co niejasne, zostaje wyjaśnione i przybliżone. Mity pełniły funkcje
poznawcze - umożliwiając interpretację zjawisk przyrody; światopoglądowe - jako podstawa wierze religijnych; sakralne - poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów;
Głównymi bohaterami mitów są bogowie, demony i herosi, tj. ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi właściwościami, półbogowie (nie- kiedy zrodzeni ze związku bóstwa i człowieka). Mit tworzy świętą przestrzeń - miejsce, na którym żyją bogowie (np. Olimp). Podziału literatury dokonał Arystoteles dzieląc ją na:
- epikę - epopeja (Grecy); przypowieść (parabola) i saga rodzinna (dwa gatunki z Bilblii) - w epice charakterystyczne jest występowanie fabuły wraz z narratorem;
- dramat - tragedia (Grecy), komedia (Grecy), dialog filozoficzny (Biblia) - w dramacie charakterystyczny jest dialog przeznaczony do wystawienia na scenie;
- liryka - pieśń (Horacy-Grecy), dytyramb (Grecy), hymny (Grecy), pean (Grecy), epigramat (Grecy), anakreontyk (Grecy), psalm i tren (Biblia);